O`zbekiston-Finlandiya Pedagogika Instituti “Aniq-tabiiy fanlar va jismoniy madaniyat” fakulteti

Asosiy sifatlar	Holerik	Sangvinik	G`legmatik
Melanholik
Senzitivlik	Past	Past	Past	Yuqori
Reaktivlik	Yuqori	Yuqori	Yuqori	Past
Faollik	Yuqori	Yuqori	Yuqori	Past
Reaktivlikva faollik	Reaktiv, faol	Og`ir-vazmin	Faol va reaktiv	Past faollik o`rta reaktilik
Reaksiya turi	Tezlashgan	Tezlashgan	Sekinlashgan	Sekinlashgan
Plastiklik	-	+	-	-
Rigidlik	+	-	+	+
Ekstravertlik	+	+	-	-
Introvertlik	-	-	+	+
Emotsional qo`zg`aluvchanlik	Yuqori	Yuqori	Past	Sekinlashgan

Inson asab tizimi bilan bog`liq individual sifatlarni bilish orqali, bevosita mehnat va o`qish jarayonlarini har bir inson tomonidan, uning manfaatlariga mos tarzda tashkil etish mumkin. Asabga bog`liq bo`lgan tabiiy xususiyatlarni umuman o`zgarmas deb bo`lmaydi, chunki tabiatda o`zgarmaydigan narsaning o`zi yo`q. V.S.Merlin temperamentning psixologik tasnifi va ularning hayotiy vaziyatlarda namoyon bo`lishini boshqarish masalasida ko`p ishlar qilgan.

Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, psixik faoliyatning dinamikasi nafaqat temperamentga, balki motivlarga, psixik holatlarga, his-tuyg`ularga ham bevosita bogliqdir.

Psixologik ma’lumotlarda e’tirof etilishicha, irsiyat va turmush sharoitlari ham temperament tiplari o`rtasidagi tafovutlarning sababchisi bo`lishi mumkin.

Shundan kelib chiqqan holda temperament tiplarini ko`rib chiqamiz.
Sangvinik- juda faol, qiziquvchan bo`lib, atrog`dagi narsalar, insonlar diqqatini tez jalb etadi. U imo-ishoralarni ko`p ishlatib, uning chehrasiga qarab kayg`iyatini anglab olish qiyin emas. Juda sezgir bo`lishiga qaramay, kuchsiz ta’sirni seza olmaydi, serg`ayrat, ishchan, toliqmas. Faollik bilan reaktivlik munosabati muvozanatli bo`ladi, imtizomli, o`zini tiya biladi va boshqara oladi. Uning xatti-harakati jo`shqin, nutq sur’ati tez, yangilikni tez payqaydi, aql idroki teran, qiziqishlari, kayg`iyati, intilishlari o`zgaruvchandir. Ko`nikma va malakalarni tez egallaydi, ko`ngli ochiq, dilkash, muloqotga tez kirishadi, uning g`antaziyasi yuksak darajada rivojlangan, tashqi ta’sirlarga xozirjavob.Besabab xoholab kulish mumkin, arzimagan narsaga qattiq jahlini chiqarish ko`zatiladi. Barcha narsa faollik va intilish bilan munosabat bildiradi. Uning yo`zidan kayg`iyatini bilish mumkin. Diqqatini tez to`playdi. His-tuyg`uga beriluvchan. Past ovoz va past yorug`lik qo`zg`atuvchilarni ilg`amaydi. Uzoqvaqt ishlab charchamasligi mumkin, ishiga ishtiyoq bilan kirishadi. Tartib intizomli. Ekstravert. Fikrlar tezligi juda yuqori. Odamlar bilan juda tez kirishadi, yangi odamlar, vaziyat, holatga tez ko`nikadi. Yig`lab turib, kulib yuborish holatlari ko`zatiladi. Tez ishga kirishadi va tez sovishi mumkin. Bir yo`nalishda uzoqishlay olmaydi. Va’da berib ba’zan bajaraolmasligi ham mumkin.
Holerik - sust senzitivlik xususiyatiga ega bo`lib, juda faol va reaktivdir. Ko`pincha reaktivligi faollikdan ustun kelib, u betoqatlik, serzardalik va giperaktivlikni kutilmaganda portlovchi, qiziqqon, betoqatlikni namoyon qiladi. Sangvinikka qaraganda qo`zg`aluvchan, lekin ko`proq rigid, qiziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-harakatlarda qat’iylik mavjud bo`lsa-da, biroq diqqatni bir joyga to`plashda qiynaladi, nutq sur’ati tez. Egiluvchan emas, kuchli qat’iylik, diqqatning ko`chishida qiyinchiliklar mavjud. Yuqori tezlikda psixik tempga ega. Ekstravert. Tez qo`zg`aluvchan, u mimika jestlardan ig`odalanadi. Qat’iy tez, insonlarga nisbatan intiluvchi.
Flegmatik- senzitivligi sust, his-tuyg`usi kam o`zgaruvchan, shunga ko`ra bunday shaxsni kuldirish, jaxlini chiqarish, kayg`iyatini bo`zish qiyin bo`lib, ko`ngillsiz hodisa xavf-xatar haqidagi xabarga xotirjamlik bilan munosabatda bo`ladi. Vazmin, kam harakat, imo-ishorasi, mimikasi ko`zga yaqqol tashlanmasada, lekin serg`ayrat, ishchan, faol, chidamli, matonatlidir. Uning nutq va harakat sur’ati sust. Diqqatni to`plashi osoyishta, rigid ko`rinishida bo`lib, diqqatni ko`chirishi qiyin kechadi. Introvertlashgan, kam gap, ichimdagini top toifasidan bo`lib, yangilikni qabul qilishi murakkab va tashqi taassurotlarga sustlik bilan javob beruvchandir. Kuchsiz mimikaga ega. Harakatlari ig`odasiz. Ishchan. Faollik reaktivlikdan ustuvor. Sabr-bardoshli, o`z-o`zini boshqara oladi. Nutqi sekin, rigid, diqqatni sekin to`playdi. Bir ishdan ikkinchi ishga sekin o`tadi. Yangi ish, vaziyatga sekin ko`nikadi. Ish boshlasa qat’iy va bir yo`nalishda ish qiladi.
Melanholik- senzitivligi yuksak, tortinchoq, g`ayratsiz, arazchan, xafaqon, jimgina yig`laydi, kam kuladi, qat’iyligi va mustaqilligi zaig`, tez toliqadi, ishchan emas. Diqqati barqaror, his-tuyg`usi sust o`zgaruvchan. Rigid va introvert. Yuqori senzitivlik, yuqori tuyg`uga beriluvchanlik. Uyatchan, tez xafa bo`ladi. Mimika va jestlar yaxshi namoyon bo`lmaydi. Sust faollik. O`z-o`ziga ishonch yo`q, arzimagan narsalardan tushkunlikka tushadi. Qat’iy emas, tez charchaydi, ishchan emas, diqqati tez bo`ziladi.

Barcha odamlarni to`rtta tip bo`yicha taqsimlash mumkin emasligi tushunarli. Temperamentlarning turli-tumanligi to`g`risidagi masala fanda hali batafsil hal qilingan emas. Ammo keltirilgan temperament tiplarini asosiy deb hisoblash mumkin.

Temperamentning xususiyatlari xarakterning ko‘rinishlariga oz bo‘lsa-da o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Temperament va xarakterning xususiyatlari insonning umumiy qiyofasini belgilaydigan amalda ajralmaydigan qotishmasini tashkil etadi. Xarakter - bu shaxsning faoliyat va muloqot jarayonida tarkib topadigan, namoyon bo‘ladigan individual xususiyatlar bo‘lib, individ uchun u tipik xulq-atvor xislatlari bo‘lib hisoblanadi. Shaxsning faoliyati va muloqoti davomidagi asosiy vazifasidan biri yaxshini yomondan ajratishni o‘rganish, tashqi olamga moslashish uchun psixologik holatni tarbiyalashdan iborat. Mukammal xulq-atvorga ega inson chuqur o‘ylaydi va axloq – qoidalariga qat’iy amal qiladi. Garchi buyuk fransuz olimi Montel aytgandek; “Gapiryotgan gapingiz bilan qilayotgan ishingiz bir-biriga to‘g‘ri kelsa qanday yaxshi” – lekin bunday hamjihatlikga etib bo‘lmaydi. Nemets shoiri Gyote yozganidek – “O‘z g‘oyalaringizni amalga oshirish eng qiyin ishdir”.

Temperament va xarakter bir-biri bilan bog‘liq holda insonlarda o‘ziga xos xarakter xususiyatini namoyon etadi. Temperamentning ba’zi bir jihatlari xarakter xususiyatlarini namoyon etishda xizmat qiladi. Temperament alohida olingan har bir insonning umumiy va asab tizimiining asosiy tavsifi bo‘lib, bu tavsif shaxsning butun faoliyatiga ta’sir etadi. Temperament orqali inson ba’zida o‘ziga xos xarakter xususiyatlarini ham namoyon etadi. Xolerik yoki sangvinik tipidagi insonlarda o‘z temperamentidan kelib chiqib, tashabbuskorlik va qat’iylik kabi xarakter xususiyatini tarkib toptirish mumkin. Flegmatik tipidagi odamda esa tashabbuskorlikni tarkib toptirish nihoyat darajada qiyin jarayon hisoblanadi.

Xulosa:
Barcha odamlarni to’rtta tip bo’yicha taqsimlash mumkin emasligi tushunarli. Temperamentlarning turli -tumanligi to’g’risidagi masala fanda hali batafsil hal qilingan emas, ammo aytilgan tiplarni asosiy deb hisoblash mumkin. Bu tiplar sof holda hayotda ancha kam uchraydi. Yana ko’pgina o’tkinchi, oraliq yoki aralash tiplar ham mavjud bo’ladi Temperament shaxsning psixik xususiyatlaridan biridir, lekin bir xil temperamentdagi kishilar ham juda xilma xil bo’ladilar. Ko’pgina kishilarning shaxsi faqat birgina tipga xos bo’lgan belgiga ega bo’lib qolmasdan, balki ikki va undan ham ko’proq tipning belgilariga ega bo’ladi. Kishida xolerik tipdagi xususiyatlar bilan bir qatorda , masalan, sangvinik tipdagi kishining belgilari ham bo’lishi mumkin; melanxolik tipidagi kishida esa flegmatik tip xususiyatlari uchraydi va hokazo.
Shaxs avvalo - temperamentning turli tiplariga taalluqli bo’lgan psixik xususiyatlarning namoyondasidir. Shaxs temperamentning aralash tipiga egadir. Biroq shunday kishilar ham bo’ladiki, ularda u yoki bu temperament tipi ancha yorqin namoyon bo’ladi. Masalan, rus sarkardalaridan A.V. Suvorov tipik xolerik edi: zamondoshlarining eslashlaricha uning qarashlari, so’zlari, harakatlari nihoyatda jonliligi bilan ajralib turar edi. U go’yo orom nimaligini bilmas va o’zini kuzatib turgan odamda yuzlab ishlarni birdaniga qilishga intiladigan tinib -tinchimas kishi sifatida ta’surot qoldirar edi. U bamisoli yurmas, balki yugurar, otga minib emas balki uchib borar, o’z yo’lida turgan stulni aylanib o’tmas, balki uning ustidan sakrab o’tar edi.
Ko’p kishilar nerv tizimining qanday tipi, binobarin, qanday temperament yaxshi deb qiziqadilar. Bunga bitta javob berish mumkin: har bir temperamentning o’ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bor. Garchi temperament shaxsning tug’ma sifati bo’lsa ham, bundan u hayotiy shart-sharoitlar, faoliyat, tarbiya va o’z-o’zini tarbiyalash ta’siri ostida mutlaqo o’zgarmaydi, degan ma’no kelib chiqmaydi. Atoqli kishilar orasida o’z temperamentining salbiy xususiyatlariga barham bera olganlar ko’p bo’lgan. Masalan, A.P. Chexov yetuk yoshga borgan bir davrda o’zining kishilar bilan muomalasida hech mahal keskin bo’lishga yo’l qo’ymagan, muloyimligi, xushmuomalaligi, tashqi tomondan xotirjamligi bilan ajralib turgan. Biroq uning tabiiy tug’ma layoqat nishonalari boshqacha bo’lgan edi (u otasi va boshqa oila a’zolari singari keskinligi serjahlliligi bilan ajralib turardi). I.P. Pavlov o’z temperamenti ustida ko’p ishladi. U yoshligida juda jahli tez har narsaga qiziqadigan, ayni vaqtda uni nima qiziqtirayotgan bo’lsa, shu narsadan boshqa hamma narsani unita olish qobiliyatiga ega bo’lgan kishi edi. Keyinchalik u o’z ishtiyoqlarini to’xtata olishni o’rgandi, o’zini jo’shqin temperamentini boshqara olishga o’rgatdi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. V.M.Karimova “Psixologiya” Toshkent-2007. Sahifalar: 157-161
2. A.N.Jdan “Psixologiya” Tambov-1999. Sahifalar:299-302
3. E.G.G‘oziev “Umumiy psixologiya” Toshkent-2002. Sahifalar:168-171
4. N.А.Mirashirova “Umumiy Psixologiya” Toshkent-2014. Sahifalar:155-160
5. V.A.Drujinina “Psixologiya“ Moskva-2003. Sahifalar:201-206