O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi berdax nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

MUGULLAR ISTILOSI VA ZULIMGA QARShI OZODLIK 
KURAShI 
(XIII- XIV ASR BIRINChI BO’LIMI) 
REJASI: 
1. Mugullarning Urto Osie erlarini bosib olishi 
2. Movaraunnaxrda Chigotay ulusining tuzilishi 
3. Mugullar xukumronligi davridagi Movaraunnaxrning ijtimoiy- ixtisodiy 
va madaniy turmishi 
 
A D A B I E T L A R: 
1. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.T.1998. 
2. O’zbekiston xalqlar tarixi. 1992. 
3. Axmedov B. «Chingizxonni varaqlaganda» Turon tarixi. 1993 y. may. 
4. Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda: Chingizxon va Amir Temur. T.1994. 
5. G`ulomov Ya.G. Xorazmning sugorilish tarixi. T.1959/ 
6. Xabibulla Zaynuddin. Jaloliddin Manguberdi. T.1993. 
7. Grekov V.D., Yakubovskiy A.Yu. Zolataya Orda i ee padenie. M. 1950. 
8.O’zbekiston tarixi T.2003. 
 
XII- XIII asrning boshlarida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqietda quyi 
bosqichlarda turgan mugul xani va kabilalari katta, buyuk va kudratli mugul 
davlatini barpo qilish uchun kurash olib borar edi. Xokimiyat uchun qavm va 
qabilalar o’rtasida olib borilgan kurashadi. Chingizxon g`alaba qozondi va 1204- 
1205 yillarda kuchli mugul davlatiga asos soladi. U 1161 yilda tug`ilgan. 
Otasining nomi Esugey bahodir, onasi Ulun der edi. Uning haqiqiy simi 
timuchin edi. U otadan 13 eshdaligida etim qolgan. 1206 yilda u uzining davlat 

xukumronligin qonunlashtirish maqsadida onon dar`esining yuqori qismida 
quroltoy chaqiradi. Bu  quroltoyda Timuchinga Chingizxon laqabi beriladi. 
Chingizxon so’zi ba`zi manbalarda toza, quvvatli va boshqalarida kuchlilar 
ma`nolarini anglatadi. 
Mugullar saltanati kuchining uzagina esa Chingizxon yurgizgan qattiqqul 
va huquqiy jihatdan asoslangan markazlashgan siesat tashkil etadi. Diniy va 
ijtimoiy faoliyatining barcha soxalarini uz ichiga olgan bu huquqiy siesat 1206 
yildagi quroltoyda qabul qilingan «Yaso» qonunida har taraflama asoslab 
berilgan edi. 
Chingizxon qushinlari bulinmalariga bulingan. Un jangchiga bir boshlik 
unbosh, yuzboshi, mingboshi va tuman boshilar quyilgan. Tuman bulinmalarga 
asosan qumondanlik qilgan. Asosiy qushinnan tashqari Chingizxon ixtierida 
xarbiy zadogonlardan tuzilgan maxsus gvardiya (keshi) ham tashkil etilgan. Bu 
gvardiya faqat favqulodda sodir buladigan xaf- qatarga qarshi tashlagan. Davlat 
ma`muriyatini markazlashtirish maqsadida Chingizxon Qaraqurum qalasin uz 
imperiyasining poytaxtiga aylantirdi. Chingizxon maslahatchilari, mirzolari va 
ba`zi bir mulki ma`muralari asosan uygurlardan bulgan. Masalan Sharqiy 
uygurlar xoni Edinul (Saodatbek) xonining yaqin dusti va maslaxatchisi bulgan. 
Tashatun isimli uygur esa davlat muxirdori lovozimini hamda shaxsdalarni xat 
savodga urgatuvchi ustoz vazifasini bajargan. 
Chingizxonning turtta ug`li bo’lgan. Xon ularning har birining qobilyatini 
va saviyasini hisobga olib martabali davlat lovazimlariga quygan jumladan katta 
ug`li Juchixon bazmu chiqorni tartib etiga, Chigotoyxon lashkar ishlariga, 
Uqtoyxon- mamlakat tadbirlariga, Tulixon- saroy ahli va amaldorlarning 
muxofazasiga quyilgan. 
Chingizxon harbiy yurishlarin 1206 yili naymonlarni buysindirishda 
boshladi. 1207 yilda Chingizxon toshtutlar boj tulamaganligi uchun ularning er 
muliklarin vayron etadi. 1207- 1208 yil Enasoy xavzasi va Ettisuv viloyatining 
shimoliy qismi, uygurlar yurti egalladi. 1211- 1215 yillarda Xitoyga qarshi bir 
necha bor hujimlar uyushtirish, 1215 yili Shimoliy Xitoyning markaziy Chjandu 
(Pekin)ni bosib oladi va Tszin` sulolasini taxtdan ag`daradi. Bu esa Chingizxon 
lashkarlarining eng yaxshi qurolasloxalar bilan ta`minlangan kudratli kuchga esa 
Mugullarning g`arbiy chegaralardagi qushnisi Xorazm shoxlar davlati bulib 
Alovuddin Muxammed boshchiligida yangi- yangi xududlarni bosib olib, uz 
chegaralari maydonini toboro kengaytirib bormaqda edi. Z. Bunietovning 
ishonarli va asl manbalarga asoslanib bergan ma`lumotlariga qaraganda, 
Chingizxon davlati Xitoyni bosib olishidan avval Xorazmshox Muxammadning 
ham xuddi shunday niyati bulgan. Chingizxonning Xitoyni bosib olganligi 
tug`risidagi xabarni eshitgan Xorazmshox bu vokikning tug`ri eki notug`ri 
ekanligini bilib kelishi uchun Chingizxon xuzuriga uzining mashxur elchisi 
Sayid Baxoviddin Rosiyni yuboradi. Bu har ikkala xukimdor davlatlari urtasida 
elchilik munosabatlarining urnatilishiga asos buldi. Uz navbatida, Chingizxon 
ham javob tashrifi bilan uz savdo karvonlarini elchilar bilan Xorazmshoxlar 

yurtiga yuborgan. Bu elchilarga Maxmud Yalavoch al- Xorazmiy, Aliakbar 
Xoja. al-Buxoriy va Yusuf Kenka, al-Utroriylar boshchilik qilgan edilar. 
Xorazmshox Muxammad elchilarni 1218 yilning baxorida Buxorada kutib oladi. 
Lekin Muxammadga Chingizxonning «eng yaxshi ug`lim» degan qismi 
eqmaydi. Albatta, uzini «Iskandari Soniy», «Yaratganning erdagi soyasi» deb 
eru kukka quyarga joy topmay yurgan Xorazmshox Alavuddin Muxammad yana 
kimsan bir soxroiy, g`ayriddin Chingizxonga ug`il bulsa-ya. Xorazmshox  
Yalovchining Xorazmlik bulganligi uchun Chingizxon xuzuridagi uzining 
aygokchisiga aylantirmoqchi buladi. Lekin Yalovoch Chingizxonga bu voqieni 
tula bayan qiladi. Chingizxon hech narsa bilmagandek Xorazmga juda katta 
savdo va elchilarni yuboradi. Savdo karvoni Urganchga etib bora olmaydi. Uni  
Utror shaxar hokimi Inalxon buyrig`i bilan talanadi va kirib toshlanadi. Faqat bir 
tuyakash tasodifan ulimdan saqlanib qoladi va Chingizxonga bulgan vokeni 
suzlab beradi. Chingizxon Xorazmga qarshi urushga  tayerganlik ko’rib, 
Qoroqitoy hukimdori Kuchlukxon davlatga hujim boshlaydi va uni uziga qushib 
oladi. Muxammad Samarqand otrafiga katta kuch tuplashga kirishadi. 
Magullar bosqini arafasida Xorazm davlati uz boshidan g`oyat og`ir, siesiy 
voqieni kechiraetgan edi. Bu vaziyat «Utror voqesi»dan sung yana ham keskin 
tus oldi. Xorazmshox saltanatining turli urug`laridan tashkil topganligi va 
hokimiyatning Muxammad hamda uning onasi Turkon xotun orasida 
bulinganligi, ya`ni kushxokimiyatchilik davlatning parchalanishiga sabab buldi. 
Xorazmshoxning kushilari asosan qanglilar, qipchoqlar, turkmanlardan toshkil 
topgan edi. Turkon xotun boshliq kipchoxlar Muxammad kushinida 
lashkorboshlik va viloyat xokimligi lavozimlarini egallab olgan bulib, ular faqat 
turkan xotun buyrug`iga quloq solar edi. Turkon xotun uziga uzi «dune 
malikasi» unvonini berib buyruqlariga»Tinchlik va din xomiysi, koynot aellari 
malikasi Turkon» deb imzo chekar ekan. Muxammad uziga uzi xujayin, shox 
emasdi, u onasi Turkon qaram bulib, undan qurqardi. Bunda saroyning nufuzli 
arboblaridan biri Shaxobiddin al- Xivakiy mamalakatining barcha 400 ming 
kishilik lashkarlarini Sayxun yakinida tuplab, xoldan toygan mugul lashkarlariga 
favqulotda xujum uyushtirishni taklif qiladi. 
1219 yining oxirlarida Chingizxon Xorazmshox Muxammadga qarshi urush 
xarakatlarini boshlaydi. Xujumning dastlabki zarbasi Utrorga qarshi qaratiladi. 
Chingizxon uz lashkarlarini turt qismga buladi. Buning bir qismini Chigatay va 
Uktoy boshchiligida Utrorni qomol qilish va uni egallash uchun qoldirildi, 
ikkinchi qismga Juji boshliq etilib, Sirda`e etagi tomon yuboriladi va unga 
Sig`noq,Uzgan Barchinshigkent, Jand, Yangikent va boshqa shaxarlarni bosib 
olishni buyuradi. Besh ming kishilik uchinchi qism Oloxnuen hamda Suketu- 
cherbi ismli sarxanglar qumondiligida. Sirdar`e buyida joylashgan Bankent, 
Xujdan shaxarlari tomon yuborildi. Chingizxonning uzi asosiy kuchlari bilan 
Qizilqum chuli orqali utib Buxoro tomon lashkar tartadi. 
1220 yil fevralida Chingizxon Buxoroga etib boradi. Buxoroda bu vaqtga 
12 ming janchidan iborat shaxar kuchini va 20 minglik lashkari birun mavjud 

edi. Kamolning uchinchi kuni Inalchxon boshliq shaxarni tarq etgan lashkar 
mugul saflarini erib utib, Amudar`ega tomon chekinadi. Buxoroliklar shaxar 
qozisi Badruddinxon boshliq uz aqsoqallarini Chingizxonning oldiga shafqat 
surab yuboriladi. 1220 y. 16 fevral` mugullar Buxoroni egallaydilar. Gurxon 
boshliq 400 mudofaachilar qamolga olingan Buxoro arqida 12 kun davomida 
mugullarga qarshi kahramona kurashadilar. Movaraunnaxrning kadmiy 
markazlaridan bulgan Buxoroni bir necha kun talon- taroj qiladilar. Asariy qul 
ezmalar, muxaddas kitoblar utgan toshlanadi. Ilm va ma`rifat egalari bulgan 
ulamo va shayxlar e`tiborli mugul janchilariga xizmotkar qilib, goxo esa 
baxshilarga masqara uchun beriladi. XIII asr muallifi Ibn al- Asirning ezishicha, 
asirlar otlik va qurollangan mugullar orqasidan pieda etib yurolmasa, kuplari 
yulda ochlik va sovuqdan ulib ketar edilar. 
Chingizxon 1220 yil martida Samarkand shaxariga yakinlashadi. Shaxar 
mudofasida 110 askar bulib shuning 60 ming nafari turklar edi. Shaxar naibi 
Sulton Muxammadning tog`asi Tug`oyxon edi. Chingizxon bu joyga hamma 
kushinlarini yig`adi. U shaxar tashqarisida joylashgan Kuksaroy kasridan turib 
shaxarni qamol qilishi ichiga boshchilik qiladi. Kamalning beshinchi kuni 
lashkar boshliqlar va shaxar axli mugullarga taslim bulishiga qaror qiladi. Qozi 
va shayxu islom boshchiligida mugullarga vakillar yuboradi. Mugullar 
Samarqandning bosh suv inshoati «Juyi arzis» (Qurg`onish nova)sini buzib 
toshlab, shaxarni suvsiz qoldiradi. Namozgox davvozasidan bostirib kirib, 
barcha istexkomlarni vayron qiladilar. Bir guruh ximoyachilar shaxar ortinda 
kurash olib boradi. Mugullar masajidga ut quyadi. Axolining 30 minga yaxin 
xunarmanlari asrga olinadi. Chinozxon xizmatida bulgvn Xitoy ruxoniysi Chan 
Chunning suziga qaraganda mugullar bosqinidan  sung shaxarda ilgarigi 
axolaning chorak qismigina qolg`an edi. Shu tarixa Movaraunnaxrning poytaxti 
qadimiy Samarkanda er bilan yakson etiladi. Xorazmshox Muxammad ug`li 
Jaloluddin Menkburning va boshqalarining dushmanga qarshi tashqil etish 
tadbtrlari tug`risidagi oqilana maslaxatlariga bepisandalik bilan qarap, chekina 
boshladi. U 30 minglik mugul kushining ta`kibidan zurg`a qutilib, Tabarston ( 
Mozandaron) ga qochadi. Sungra Kaspiy dengizning janubiydagi orallardan 
biridan panox topadi. Lekin kasallikga uchragach vafot etadi. 
Bu davrda mugullarning Juji boshliq askariy qismi Sirdar`e  etaklarida 
axolisi zich va boy shaxari Signokka xujim boshlaydi. Sagnaklilar sakkizinchi 
kungi janda taslim bulishiga majbur buladi. Bosqinchilar shaxarni tolab 
axaolisini bitta xam qoldirmay kurib toshladilar. 1220 yil aprel`da mugullar 
Janda qarshi urush boshlaydi. Jand naibi Kutlug`xon shaxarni tashlab Xorezmga 
qochadi. 
Binokent shaxarini  turt kunlik komldan sung egallab Xujand shaxariga 
keladi. Asli nasabi turk bulgan shaxar xokimi Temurmalik shaxsiy qaxormanligi 
bilan xujandiklar mugullarga kutilmagan qarshilikni kursatadilar. Juvayni va 
Rashiddinninlarning asarlarida Xujdand kamolida 20 ming mugul va 50 ming 
nafar asir qatnashganligi aytilgan. Temurmalik kuch teng bulmaganligi aytilgan. 

Temurmalik kuch teng bulmaganlikdan  shaxardan chiqib ming nafar lashkari 
bilan dar`ening  urtasidagi orolardan biriga joylashib oladi. Juvaynining 
ezichisha, Temurmalikning farmoyishi bilan 12 ta qayiq yasalib dushmanning 
uqi teshib utmasligi, ut endirib yubormasligi maqsadida qayiqlarning usti namat 
bilan qoplanib, sirkali loy bilan suvab chiqiladi. U uzoq mudofaa janglari olib 
boradi. Lekin foydasizligini bilib oziq- ovqat, qurol- yarog`larni 70ta kemaga 
yuklatib, tunda darening kuyi oqimi buylab suzib ketadi. Mugullar har ikki 
soxildan uq otar edi. Barchinlikent va Jand yaqinida ular mugullar bilan sung 
jangga kiradilar. Bu jangda u safdoshlaridan ayriladi va oz sondagi yigitlari bilan 
Urganch shaxriga etib keladi. 1220 yil ezida Chingizxon boshliq mugullar 
Termizga askar tortadi. Bu vaqtga Termiz Movaraunnaxrdan Balx orqali 
Hindistonga utadigan savdo yo’li ustidagi asossiy Amudar`e kechuvm ham edi. 
Termizning naibi Faxruddin Xabash bir tomoni Amudar`ening tik qirg`og`iga 
tutashgan shaxarning mustaqil qal`a devorlari va mudofaa inshoatlariga ishonib 
Chingizxonga qattiq qarshilik kursatadi. Bundan sung Chingizxon asosiy kuchni 
Xorazmga toshlaydi. Bunga Chingizxonning ug`illari Juji, Chigatoy va Uqtoylar 
boshqaradi. 
1221 yil boshlarida endigina Xorazm davlatining Sultoni deb e`lon qilingan 
Jaloluddin Mengburni, garcha Xorazmning mudofaasiga jiddiy kirishsada, ammo 
unga qarshi sobiq jand noibi Qutlug`xon boshli qishloq lashkarboshlari 
tomonidan uyushtirilgan fitna tufayli u Temurmalik bilan Xursonga junashga 
majbur buladi.Sung shaxzodalar Uzloqshox va Oqshoxonlar ham Urganichni 
tark etib, qochib ketadilar. Poytaxti tag`dirqurqoq va amalparast amir 
Xumortegin qulida qoladi. U uzini Sulton deb e`lon qiladi. 1221 yil 50 minglik 
mugul lashkarlari Urganchni qamalga olib xujum boshlaydi. Dushman 
Urganichni olish uchun barcha kuch va xarbiy texnikani ishga soladi. Fursotdan 
foydalangan Chingizxon Gaznaga lashkar tortadi. 1221 yili noyabrda Hind daresi 
buyida jang buladi. Jololiddin taslim bulishini va uz oyilasining mugullar kuliga 
tushib qolishini istamay xotinlari, bololari va onasini darega iloqtirib, uzi otda 
Hind daresining nargi soxliga suzib utib oladi. Dushmanning jasoratidan keyin 
qolgan Chingizxon Kavkazda kuchli davlat barpo etoqchi buladi.Ammo ulkada 
ham mahalliy xokimlar va sultanlar urtasidagi nizolar uning rejasini riebga 
chiqishiga tuskinlik qiladi. Shunday qilib eng sungi xorazmshoxning 
xukumdorligi shu tarixa 1231 yil kech kuzida tugoyli. 140 yil xukumronlik 
qilgan Buyuk xorazmshoxlar davlat va uni boshqargan xoandon barhom topadi. 
Mavarannaxrning va Xorazmning janubiy xududlari Chig`otoy ulusiga 
karashli bulib, XIV asrning 40 yillariga kadar mavjud edi. 
Ulus paytaxti Beshbalik shaxri bulgan. Mugullar madaniy taraqqietda 
ulkamizning erli xaliqlariga nisbatan juda qaloq edi. Ularning bunday bepaen va 
katta xududdagi mamlakati boshqaruv tajribalari yo’q edi. Shu bois mugullar 
maxalliy xalqlarga zodagon vakshilari xizmatidan foydalanishga majbur edilar. 
XIII asr urtalarida mugul fiodal davlatining umum siesiy ahvoli og`irlashib 
tanavzuliga uchray boshlaydi. 1240 yilning boshida Botuxon boshchiligida Oltin 

Urda feodal davlati vujudga keladi. 1256 yil Eron bosib olinib Xuloxuiylar 
davlati tashkil topti. 
1251 yil Qaraqumda bulib o’tgan qurultoyda chingiziylar orasida Botu va 
uning ukasi Berkalarning qullab- quvvatlashi bilan Tuluxonning tung`ish ug`li 
Munka Mutilistonning ulug` xoqoni qilib saylangach, Chigatoy xonadoniga 
mansub shaxzodalarning kupchiligi qirib tashlanadi. Chigotay ulusi mulk sifatida 
tugatilib, uni Botu bilan Munxa uzaro bulishilib olganlar. Ammo XIII asrning 60 
yillaridaeq Chigotayning nabxrasi Olguxon Oltin Urda ma`murlariga qarshi 
keskin kurash olib borib, Chigatoylar ulusini qayta tiklashga muvaffaq buladi. 
1272 yil Xulakuylardan elxon Abayxonning Oqbek boshliq askarlari 
Movarunnaxrga bostirib kirib; Key Naxshab sung Buxoroni ham voyran 
qiladilar. Faqat 1283 yil noib Ma`sudbek Buxoroni tiklash tadbirlarini kuradi. 
XIII asr urtalarida mugul zadogonlarining bir qismi utroq haet kechirishga 
utadi. Ular markaziy hokimiyatni mustahkamlashga intiladilar. Chunki 
dehkonchilik, xunarmandchilik va savdodan olinadigan turli soliqlar davlat 
xazinasining daromad manbay edi. Munka va Ma`sudbek shunday siesat 
tarafdorlari edi. Munka avval berilgan payza va erliklarni bekor qiladi, eylar 
ishini, soliq va xasharlarni tartibga soladi. 
XIII asrning 80 yillari Movaraunnaxr naibi Ma`sudbek pul isloxati utkizadi. 
Samarqand, Buxoro, Taroz, Utror, Xo’jand va  boshqa shaxarlarda bir xil vazi va 
yuqori qiymatli sof kumush tangalar zarb ettirib muomalaga chiqargach, 
mamlakatta tovar va  pul munosabatlari tiklana boshlaydi. 
Movaraunnaxrdek  madaniy ulka bilan mustaxkamaloqa urnatishga va utroq 
haet kechirishga intilgan Chigatoy xonalaridan biri Kepakxon edi. (1318- 26). 
Qashqar`e voxasida qadimgi Nasaf shaxaridan 2 farsax narida u uziga qarorgox- 
saroy (qarshi) qurdiradi. Keyinchalik bu saroy atrofida Qarshi shaxari qad 
kutaradi. Kepak ma`muriy va pul isloxatlari utkaziladi. Mamlakatni tumanlarga 
bulib, ularni naiblar orqali idora etish tartibini joriy etadi. Natiyjada ichki savdo 
sotiq tartibga solinadi, tashqi savdo munosabatlari ham yaxshilanadi. 
Mugul hukimdorlari va feodallari urtasida mugallarning utraqlashuviga ikki 
xil munosabat yuzaga keladi. Ettsuvlik mugullar Movaraunnaxrda utroqlashgan 
uz xamuluslariga nafrat bilan qarab, ularni kamsitish maqsadida «qaraunas» 
(duragay) dep otasalar, movaraunnaxr chigotoylari ettisuvliklarni «jeta», ya`ni 
«qaroqchi- qoloqlar» deb harakat qiladilar. Natijada XIV asrning 40 y. Chigotoy 
ulusi ikkiga bulinib ketadi. Uning sharqiyqismida- Sharqiy Turkiston va 
Ettisuvda Duglat amrligi, g`arbiy qismda esa Movaraunnaxr amirligi tashkil 
topadi. 
Movaraunnaxr va Xorazmda bu davrga kelib, shaxar voyronalari orasida 
maxobatli imoratu inshootlar kad kutaradi. Buxoro shaxrida Sayfuddin Boxarziy, 
Baenkulixon maxbaralari, Samarqanddagi Shoxi zinda me`moriy ansamblining 
asosiy qismi bulgan Qussam ibn Abbos maxbarasining zieratxonasi, Kuxna 
Urganchdagi Najmaddin Qubra va turabekxonum maxbaralari shular 
jumlasidandir. Buxoroda «Mas`udiya» va «Xoniya» madrasalari bino qilingan. 

XIII asr oxiri XIV asr boshlarida adabiy muxid markazlari Movaraunnaxr 
va Xorazmga kuchadi. Mugullar qirg`ininan tasadufan qutilib kelgan adiblar, 
ezuvchilar, shoir va olimlar uz ona Vatanini tark etib, Hindiston, Eron, Turkiya, 
Misr va boshqa Yaqin Sharq mamalaktlariga bosh olib ketgan. Jumladan 
Buxorolik shoir, adib va adabietshunos Muxammad Avfiy, toshkentlik shoir 
Badriddin Chochiy, naxshoblik Zie Naxshabiy (Hindistonda), shoir Kamol 
Xujandiy, Nosr Buxoriy (Eronda) va boshqalar chet mamlakatlarda ijod 
qilganlar. 
Buyuk tasavvuf shoir Jaloluddin Rumiy (1207- 1272) uzining 36 ming 
bantjan iborat «Masnaviy ma`naviy» poemasini yaratadilar. Bu asarida usufiylik 
falsafasining asoslarini talqin etadi. 
Bu davrning mashxur mutafakkir adiblaridan yana biri Muslixuddin Sa`diy 
Sheroziy (1219- 1293)dir. U uzining «Buston» va «Guliston» axloqiy- falsafiy 
va didaktik asarlari bilan fors- tojik adabietining taraqqietida uchmas iz 
qoldirgan. 
Uz davrining buyuk adiblaridan Amir- Xusrov Dexlaviy (1253- 1325) 
Nizamiy Ganjaviydan sung «Xamsa» poemasini ezgan ham shoir, ham 
musiqoshunos mutafakkirlardan edi. 
Xorazmlik shoir, mutafakkir va faylasuf paxlovan Maxmud, buxorolik 
Rabg`uziy va boshqalar ijod etgan. 
Bu davrda Xorazmda islom axloqi, odobi va taqvodorligi asosida turkiy 
tildagi adabiet rivoj topa boshlaydi. Keyinchalik u «Chigatoy tili» va «Chigatoy 
adabieti» nomini oladi. Shu bilan birga Xorazmning markaziy shaxri Urganchga 
yana olimlar, adiblar, me`morlar tuplanadi. Keyinchalik ular Temur davlati qaror 
topgan, fan va sa`natning taraqqietiga katta ta`sir kursatadi. 
 
 
AMIR TEMUR DAVLATI. TEMUR TUZUKLARI 
VA HOZIRGI ZAMON 
 
REJASI: 
 
XIV asr ikkinchi yarmida Movaraunnaxrdagi Amir Temurning  
markazlashgan davlat tuzishi 
Temurning ichki va tashqi siesati. 
Temur tuzuklari adolatli hamda kuchli davlat barpo etishdagi muhim 
qonun-qoidalar sifatida. 
Adabiyotlar: 
1.Karimov I.A. Amir Temur davridagi bunyodkorlik va hamkorlik ruhi 
bizga namuna bo’la bersin.T.1996 
2.Karimov I.A. Amir Temur faxrimiz g`ururimiz.T.1996 
3.Axmedov B.Amir Temurni yod etib.T.1996 

4.Muminov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va 
roli.T.1993 
5.Muxamedjanov A.Amir Temu rva Temuriylar davri.T.1991 
6. O’zbekiston tarixi. T.2003,2006 
 
XIV asr urtalarida Chingizxon egallab olgan erlar uning merosxurlari qul 
ostida bo’lsa ham mayda bo’laklarga bo’linib viloyat xonlari o’rtasida toju taxt, 
davlat uchun o’z- aro mizolar kuchayib ketgan edi. 1348 yilga kelib Shorqiy 
Turkiston erlarida Mo’g`uliston feodal davlati tashkil topti. Uning xoni etib 
Chig`otay avlodidan Tug`luq Temur ko’tarildi. Tug`luq Temur daslabki 
davrlardanoq Movaraunnaxrni o’z davlatiga ko’shib olish uchun bir necha xarbiy 
xarakatlar uyushtirdi. Shu davrlardan boshlab Movaraunnaxr erlarida mugul 
bosqinchilariga qarshi xarakatlar boshlanib, tarix maydoniga moxir sarkarda, 
ulkan saltanat soxibi Amir Temur kirip keldi. 
Amir Temur Shaxrisabz yaqinidagi Xo’ja Ilgor qishlog`ida Barlos 
beklaridan Muxammad Tarag`ay oilasida 1336 yil 8 aprelda dunega kelgan. 
Uning amakisi Xoji Barlos Kesh shaxrining xokimi edi. Temur eshligidanoq 
xarbiy ishlarga qiziqqan va o’z atrofiga Barlos urug`idan chiqqan esh 
jangchilarni to’plagan. 
1360- 1361 yillarda Tug`luk Temur hech qanday qarshiliksiz 
Movaraunnaxr erlariga bostirib kiradi. Kesh hokimi Xoji Barlos janubga 
qochadi. Esh Temur amakisining viloyatini qo’ldan bermaslik uchun Tug`luq 
Temur xizmatiga kiradi. Tezda uning ishonchini oqlab Kesh viloyati xokimligini 
qo’lga kiritadi va o’ziga qarashli bo’lgan erlarga hokimlik qilish uchun erlik 
oladi. 
Tug`luq Temur 1361 yilda Movaraunnaxr erlarini tajribasiz ug`li Ilesxujaga 
topshiradi. Temur Ilesxujaga xizmat qilishdan bosh tortib, uziga qarashli 
odamlar bilan Amudar`e ortiga ketadi. Shu davrlardan boshlab Temur bilan 
Amir Kozonning nabirasi Balq hokimi Amir Xusayn o’rtasida munosabatlar 
kuchaydi. Temur Movarounnaxrdan tashqarida yurgan vaqtlarida Seyistonda 
turkmanlarga qarshi bo’lgan jangda o’ng qo’li va ung oegidan yaralanadi. 
Temur bir necha marotaba Mo’g`ul xonlariga ham qarshi birlashgan  
qo’shinlari o’rtasida Toshkent va Chinoz oralig`idagi erda mashhur «Loy jangi» 
bo’lib o’tadi.  Bu jang Temur va Xusaynning mag`lubiyati bilan tugaydi. 
Ilesxuja uchun Movarounnaxprga keng yo’l ochiladi. Ammo Movarounnahr 
erlarida sarbodarlar  harakati nomi bilan mahalliy aholi qarshililiga uchrab 
Movarounnaxrni  tashlab chiqib ketadi. 
Movarounnaxrda mug`ullar ustidan g`alaba  haida xabar topgan  Temur va 
Amir  Xusayn Movarounnaxrga yo’l olib Samarqand yaqinidagi Konitil degan  
joyda sarbodarlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuv natijasida 
o’zaro kelishmovchilik kelib chiqib, sarbodarlar rahbarlari  qatl etiladi. 
Movarounnahrda Amir Xusayinning hukmronligi tiklanadi. Shu davrdan boshlab 
Temur va Amir Xusayn o’rtasidagi ziddiyatlar ko’chayib bordi va bu ziddiyatlar 

1370-yilda  Amir Xusayinning o’ldirilishi va Temurning taxtga o’tirishi bilan 
yakunlanadi. Temur shu yili Balx shahrida chaqrilgan  qurulotoyda 
Movarounnahrning amiri  deb e`lon qilinadi. Temur Kesh shahridan 
Samarkandga ko’chib, uni o’z davlatining poytaxtiga aylantiradi. O’ziga 
mustahkam tayanch barpo etish uchun Barlos kabilasidan  maxsus gshvardiya 
tuzadi. 
Amir Temurning maqsadi tarkazlashgan davlat  tuzish edi. Shu maqsadda u 
Amudare va Sirdare oraligidagi erlarni o’z tasarrufiga oladi, Xorazmga besh 
marotaba yurish qilib, 1388-yil uni butunlay bo’ysundiradi, va bu erda 
hukmrondik qilaetgan so’fiylar  sulolasini tugatadi.  Temur o’zining uch yillik 
(1486-1388), besh yillik (1392-1398), etti yillik  (1399-1405) yurishlari 
davomida Ozarbayjonda Kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o’z 
tasarrufiga oladi. 1394-1395 -yillar qipchoq xoni To’xtamishga qarshi yurish 
qilib, ko’p sonlik qo’shinni mag`lkbiyatga uchratadi va Oltin O’rda xududini 
egallaydi. Movarounnahrdagi chegaralarni mustahkamlashga ega bo’ladi. 
Shubhasiz, Temurning  bu g`ala`asi ulkan ahamiyat  kasb etdi. 
Temur 1389-yildagi Hindistonga qilgan yurishida Dehli shahrini, 1400-
yilda  Suriyada Halab va Bayrut shahrini, 1401-yilda Damashqni egallaydi. 
1402-yilda Usmoniylar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazzidga qarshi 
kurash olib borib, uni engadi. Amir Temurning To’xtamish ustidan qozongan 
g`alabasi birinchidan Oltin O’rdaga juda zarba bergan bo’lsa ikkinchidan, Temur  
qo’shinlarining Volga bo’ylarida bemalol yurishlariga to’siq qolmagan edi. 
Sohibkipron Boyazidni tor-mor etib, Evropani Usmoniylar  asoratiga tushishini 
bir necha o’n yillar orqaga surdi. Temurning keyingi harbiy yurishlari Xitoyga 
mo’ljallangan bo’lib, unga taraddud ko’rish chog`ida chegara  shahar O’trorda 
1405-yil 18-fevralda vafot etadi 
Temur o’zining mohir sarkardaligi, harbiy este`dodi bilan ulkan 
markazlashgan imperiya tuzishga muvaffaq bo’ldi. U o’zining davlati tayanchi 
bo’lgan askarlarga kuchli e`tibor berdi,  mustahkam tartib intizom o’rnatdi. 
Qo’shinlarini o’nlik, yuzlik, minglik askarlarga bo’lib, ularga harbiy boshliqlar 
tayinladi. 
Qo’shin boshliqlari ichida otliq askarlar, piedalar va razvedka bo’limiga 
alohida e`tibor qaratdi. Sohirkiron intizom va uyushqoqlik hukm surgan yuz 
minglik  qo’shinlari ichida aniq, to’g`ri harakatlarning tezligi bilan intizomni 
mustahkamlash bilan o’z davlatining poydevori bo’lgan qo’shin tuzishga 
muvaffaq bo’ldi. 
Temur turk-mug`ul an`analariga amal qilgan holda o’z davlati xududlarini 
suyurg`ol (ulus) tariqasida in`om qilish yo’li bilan boshqargan. Garchi bu erlar 
ichki mustaqillikka  ega bo’lsalarda,lekin amalda batamom markaziy 
 
hokimiyatga buysunar edilar. Temur Movarounnaxrdan tashqari erlarni to’rt 
ulusga bo’lib, farzandlariga in`om etdi. Bu uluslar o’rtasida o’zaro nizo kelib 
chiqmasligi uchun faoliyatini doimo nazorat qilib turdi. 

Temur hukmronlik qilgan davrlarda erga egalikning xusuiy mulk, vaqf 
erlari, jamoa erlari  turlari mavjud bo’lgan.  Xususiy er egalari tarxon  unvonini 
olganlar, davlatga soliqlar to’lashda ba`zi imtiezlarga ega bo’lganlar. Vaqf erlari 
esa, soliq to’lashdan ozod qilingan. 
Temur va temuriylar davrida erga egalik qilish, yangi erlargi o’zlashtirish, 
suv inshootlari qurishga keng e`tibor berilgan. Dasht erlarini  o’zlashtirganlar 
hamma to’lov va soliqlardan ozod qilingan. Bog`dorchilikka keng  ahamiyat 
berilgan. Sabzavot mahsulotlarining barcha turlari etishtirilgan. Xiroj asosiy 
soliq bo’lgan. Undan  tashqari ushr, mol, suvloq kabi soliq turlari bo’lib, ular 
yillar davomida amal qilingan tartib-qoidalarga binoan to’plangan. Soliqlarni 
yig`ish va ularni hisob-kitob qilishni  devonlagi ma`murlar bajargan.  Davlatni 
boshqarish borasida bosh ma`muriy boshqaruvchi devonbegi bo’lib, uning enida 
vazirlar o’tirgan. Vazirlar soliqlarni yig`ish, askarlar maoshini tayinlash, meros 
ishlari va boshqalar bilan shug`ullangan. 
Amir Temur Movarounnahrning yangi qad ko’taraetgan shahar-
qishloqlarida hunarmandlikning rivojlanishiga ham imkon berdi. Samarqand 
bilan bir qatorda Buxoro, Shahrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va  
hunarmandchilik markaziga aylanib bordi. HUnarmandchilik bilan 
 
shug`ullanadigan mahallalar soni  ortib, yangi bozorlar, savdo rastalari qurildi. 
Temur va temuriylar davrida Xitoy, Hindiston, Rossiya, Sibir` kabi erlar  bilan 
savdo  aloqalari kuchaydi. Savdo yo’llarining kengayishi tufayli savdo  
karvonlarining xavfsizligi ta`minlandi. Shu davrlardan boshlab chet davlatlar 
bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirishga katta e`tibor berdi.  
Bunda  uning o’g`li Mironshoq ham katta  rol` o’ynadi. Frantsiya, Angliya, 
Vizantiya kabi davlatlar bilan elchilarni yuborish eki xat orqali doimo aloqada 
bo’lib turdi. Shohruh va Ulug`bek hukmronlik davrlarida ham Xitoy, Hindiston 
kabi davlatlar bilan ham aloqalar olib borildi. Shular orqali keng savdo aloqalar  
rivojlandi. 
Amir Temur davlatida diniy ilmlar va duneviy fanlar barqaror bo’lgan. 
Temur  taqvodor  ruhoniylarga chuqur ehtirom bilan qarag`an. Ularning 
duolarini olib,  kamsitilgan turli  mahzab  taraflarini doim o’z  mohiyasiga olgan. 
O’rta Osie  xalqlarining ma`naviy  taraqqietida Temurning  diniy va duneviy 
bilimlariga e`tibor berishi katta rol` o’ynaydi. Temuriylar  davridagi  nodir 
qulezmalar tarixning mo’jizasiga aylanib qoldi. 
Ma`lumki, Amir Temurga piri Abu Bakr Tayobodiy bir chig`anoq uzuk 
had`ya etgan bo’lib, uzuk ko’ziga «rusto rasti», ya`ni «kuch adrolatdalir» 
so’zlarni bitilgan edi. Amir Temur butun umri davomida ushbu so’zlarga amal 
qilib hokimiyatni boshqardi va hamisha g`alaba qozonib keldi. Keyinchalik bu 
so’zlar bitilgan muhr tayerlanib, u bilan hujjatlarga imzo chekilar edi. 
Mashhur  muarrixlardan biri Nizomiddin Shomiy o’zining «Zafarnoma» 
asarida shunday ezadi: «... Uning adolatiyu, siesati  o’rnatilgan  kunlarda 
Movarounnahrning eng chekka  joylaridangina emas, balki Xo’tan  chegarasidan 
Dehli va Kanboyit atroflarigacha, Bobul Abvobdan to Misr va Rum xududigacha 

bo’lgan erlardan savdogarlar u eqda tursin, bolalaru beva xotinlar ham ipakli 
matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollarini keltiradilar va olib ketadilar. 
HEch bir kimsa ularning bir doniga  ham ko’z olaytira olmaydi va bir  
diro’amiga ham zien etkazmaydi. Bu cheksiz  ne`mat va poensiz marhamatlar 
Amir Sohibqironning siesati va adolati natijasidir.» 
Amir Temur va temuriylar davrida ezilgan tarixiy asarlar anchagina bo’lib, 
ular orasida «Temur tuzuklari» buyuk  jahongir haetiga va faoliyatiga 
bag`ishlangan asarlar ichida shubhasiz alohida ahamiyat  kasb etadi. «Temur 
tuzuklari» jahonning mashhur kutubxonalaridan joy olgan qimmatli asardir. 
«Temur tuzuklari»  ikki qism, 56 ta banddan iborat tarixiy va huquqiy asar 
bo’lib, unda sohibqironning davlat tuzilish va mamlakatni  boshqarish xususidagi 
nuqtai nazari baen qilinadi.  Bu asardan ko’plab sharq hukmdorlari o’zlarining 
faoliyatlari davomida foydalanganlar va unga yuqori baho berganlar.  Jumladan, 
Shoh Jahon (1628-1657), Qo’qon xoni Muhammad Alixon (1821-1842), Buxoro 
amiri Abdullahadxon (1885-1910) «Tuzukot» dan parchalar  ko’chirtirib, 
ulardan o’z faoliyatlarida  foydalanganlar. 
«Tuzuklar» ning birinchi qismida Amir Temurning etti eshidan to vafotiga 
qadar (1342-1405 yil 18-fevral`) kechgan haeti va ijtimoiy-siesiy faoliyati, uning 
Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo’lga kiritishi, ijtimoiy-tarqoqlikka 
barham  berishi va markazlangan davlat tuzishi, qo’shni yurt va mamlakatlarni, 
masalan, Eron va Afgonistonni o’z tasarrufiga kiritishi, Oltin O’rda xoni 
To’xtamishxon (1376-1395), turk sultoni Boyazid Yildirim (1389-14-2) ga  
qarshi va nihoyat buyuk  jahongirning Ozarbayjon, Gurjiston va Hindistonga 
qilgan harbiy  yurishlari ixcham  tarzda baen etilgan. 
Ikkinchi qismi Sohibkironning nomidan aytilgan va uning toju taxt 
vorislariga atalgan o’ziga hos vasiyat  va pandunasihatlaridan iboratdir. Unda 
davlatni idora qilishda kimlarga, tayanish, toju-taxt egalarining burchi va 
vazifalari,  vazir va qo’shin boshliqlarini saylash, sipohiylarning maoshi, 
mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va  qo’shni boshliqlarning 
burch va vazifalari, amirlar, vazirlar vam boshqa mansabdorlarning toju-taxt 
oldida ko’rsatgan alohida xishmatlarini taqdirlash tartibi va hokazolar xususida  
gap boradi. 
Amir Temur o’z oldida davlatning ichki siesati va ishchan davlat tizimini 
qadimiy tajribalardan ijodiy foydalangan holda tuzish, harbiy siesatni zamon 
talabi asosida tobora takomillashtirib, mo’g`l istilosi asoratlarini tezroq bartaraf 
etib,  xo’jalikni oeqqa turg`izish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni bir me`erga 
tushirish va rivojlantirish, aholi manfaatlarini himoya qilish, islom diniga rivoj 
berish, ilm-fan, madaniyat, me`morchilikni tubdan rivojlantirish, 
obodanlashtirish ishlarini keng  ko’lamda jadallashtirish  kabi dolzarb vazifalarni 
qo’ygan edi. Uning bunday say`i-harakatlari katta kuch-g`ayrat, mablag`, bilim 
va oqilana tadbirlarni talab etar  edi. Temur etuk siesatdan va mohir davlat 
arbobi bo’lib, u o’zidan avval o’tgan hukmdorlardan farqli ravishda, davlat va 

mamlakatni boshqarishda bir eki ikki tabaqaga emas, balki aholining barcha 
tabaqalariga suyanadi. 
 
Temur ma`naviyatni va hozirgi zamon. 
 
Ma`naviy ildizlarimizdan bir-bu Temur ma`naviyatidir. Bu qudratli manba 
insoniyat tarixida  teng yo’q markazlashgan davlatchilikka, qonunchilikka asos 
solish bilan er yuzining deyarli hamma mamlakatlarida o’rganilib, hozirgi kunda 
ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bix faqat hozirgi kunga kelgandagina bu 
ma`naviyatni naqadar zarur ekanligini va buyuk kelajak sari qadam tashlaetgan 
xalqimiz uchun nihoyatda qadrli ekanligini  anglamoqdamiz. 
Amir Temur insonni qadrlay  oladigan va uni farqlay oladigan ulkan arbob 
edi. Musulmonchilikda «eng yaxshi kishining ikki qo’li ham to’g`ri bo’ladi, u bir 
qo’li bilangina emas, ikki qo’li bilan ham yaxshilik qiladi» degan hikmatli ibora 
bor. Amir Temur do’stiga ham, dushmaniga ham xuddi ana shundayikki qo’li 
bilan yaxshilik qildi. QOlganlarni ham shunga undadi. «Tuzukot» da ham, 
tarixiy asarlarning mualliflari ibn Arabshox, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin 
Vli Yazdiy, Abdurrazzoq Samarkandiy, Davlatshox Samarkandiy asarlarida 
ham, de Klavixo  kundaligida ham buni yaqqol ko’rish mumkin. 
Temur o’z faoliyati davomida Ollah buyurgan oliy insoniy fazilatlarga  
astoydil amal qildi. Temur o’z  farzandlariga qilgan vasiyatda shunday deydi: «... 
Millatning dardlariga darmoq buo’lmoq vazifangizdir. Zaiflarni ko’ring, 
 
yo’qsillarni zanginlar (boylar) zumiga tashlamang. Adolat va iyilik (yaxshilik) 
qilmoq dasturingiz va rahbaringiz bo’lsin». Adolatni shunchalik qadrlagan 
hukmdor albatta xalq orasida katta obru-e`tiborga ega bo’lishi tabiyi hol edi. 
Temurning «Kuch-adolatda» degan so’zi haqiqatda shiorga aylanib, hamma 
davrlar uchun jaranglab turuvchi ibora tusini olganligini shohidi bo’lishimiz 
mumkin. Temur xalqning shikoyatlari va arzlarini o’rganuvchi maxsus arzbegi 
lavozimini joriy  qilgan. Arzbegi shikoyat,  arizalarni ko’rib chiqar, ularda 
kimlar aybdorligini aniqlar  va bu xususda kengashga xabar qilar edi. Aybdorlar 
kim bo’lishidan qat`i nazar qat`iy jazolangan. Soliqlar, moliyaviy masalalarda 
qat`iy  tartib-qoida o’rnatilgan. Rus sharqshunosi D.N.Logofet bu xususda 
shunday der ezadi: «... biz hozir zo’r berib intilaetgan daromat solig`i degan 
narsa uning hokimiyatida ushandaeq mavjud edi». 
Temur ma`naviyati-ulkan manba va tuganmas bir buloqdir. HOzirgi 
mustaqilikka ershgan davrimizda, eshlarni Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda 
bu manbaning ahamiyati beqiesdir. Shuning uchun ham Prezidentimizning Amir 
Temur tavalludining 660-yillik tanatanalari va keyingi vaqtdagi qator 
chiqishlarida bu manbaning ahamiyati  takror va takror qayd etilmoqda. Temur 
ma`naviyatining bizga o’rgatuvchi, saboq bo’lguvchi joylari juda ko’pdir. Zero, 
bu  ma`naviyat-bobokalonlarimizning bebaho ma`noviy boyligining bir bo’lagi 
bo’lib yurtimiz  ravnaqi va parloq kelajagi uchun hamisha xizmat qilajakdir.