O’zbеkistоn rеspublikas I aхbоrоt tехnоlоgiyalari va kоmmunikats iyalarini rivоjlantiris h vazirligi

3 .2-§. Shamollatish tizimida ishlatiladigan havo tozalash
qurilmalari.
Bu birlik bir soat davomida xona ichidagi havo necha marta
yangilanayotganini ko‘rsatadi. Ventilyatorlaming markazdan qochma
(3.6-rasm) va o‘q bo‘ylab (3.7-rasm) havo harakati hosil qiluvchi turlari mavjud.

3.6-rasm. Markazdan qochma kuchga asoslangan ventilyator. Markazdan qochma kuchga asoslangan ventilyatorlar har xil

konstruksiyaga ega bo‘lishlari mumkin. Ularni turlarga bo‘lishda qanday ish uchun tavsiya etilganligi va hosil qiladigan bosimi hisobga olinadi. Hosil qiladigan bosimi bo‘yicha: past bosimli ventilyatorlar (R>I kPa yoki 100 kg/sm2), o‘rtacha R > Z kPa, yoki 300 kg/sm2 va yuqori bosimli R< Z kPa bo‘lishi mumkin.

3.7-rasm. O‘ q bo‘ylab havo harakatini ta’minlovchi ventilyator.

Markazdan qochma kuchga asosolangan ventilyatorlar asosan spiralsimon tashqi qobiqqa joylashtirilgan kurakchali g‘ildirakdan tashkil topgan. G‘ildirak aylanma harakat qilishi asosida kurakchalarga urilgan havo kuch bilan tashqariga markaziy o‘qqa perpendikulyar ravishda

markazdan qochma kuch asosida harakatlantirilib yuboriladi va bu havo spiralsimon tashqi qobiq bo‘ylab yo‘naltiriladi. Bunday markazdan qochma kuchga asoslangan ventilyator anchagina katta bosimdagi havo harakatini ta’minlay oladi.

Ventilyatorlar qanday maqsadlarda foydalanishga qarab ma’lum nomerlarga va markazlarga ega bo‘ladi. Ventilyatorlarning nomeri uning ishchi kurakchali g‘ildiragining dm larida ifodalangan diametridir, ya’ni N

4. 
   bo‘lsa, unda kurakchali g‘ildiragi 400 mm li ventilyatorlar tushuniladi. Markazdan qochma ventilyatorlarning hamma o‘lchanadigan birliklari GOST 10616-73 «Markazdan qochma va o‘q bo‘ylab harakat hosil qiluvchi ventilyatorlar. Asosiy o‘lchamlari va xususiyatlari» da
   

ventilyatorlarning 1 dan 50 nomergacha keltirilgan va izohlangan. Ventilyatorlarning kurakchali g‘ildiragini elektrodvigatel yordamida harakatga keltiriladi.

Ventilyator tuzilishi va ishlatiladigan joyiga qarab turli-tuman ko‘rinishlarga ega. Masalan, changli havoni harakatga keltirish uchun ishlatiladigan ventilyatorlar SP7-40 tartibidagi ventilyatorlar seriyasini tashkil qiladi va bular birmuncha mustahkam ishchi g‘ildirakka ega bo‘lib 4 tadan sakkiztagacha kurakcha bilan ta’minlangan bo‘ladi. Bunday kurakchalarning siyrak joylashuvchi ventilyatorlarga har xil havo tarkibidagi tolasimon materiallar va changning tiqilib qolmasligini ta’minlaydi. O‘q bo‘ylab havo harakati hosil qiluvchi ventilyatorlarning bosimi kam bo‘lib (30:3000Pa), ammo ancha ko‘p miqdorda havoni harakatlantirish imkoniyatiga ega. Bir-biridan parraklarining tuzilishi bilan farqlanadigan ventilyatorlar mavjud.
Umuman sanoat korxonalarida ishlatiladigan havoni changdan tozalash qurilmalari nihoyatda xilma-xil va rang-barangdir. Buning

asosiy sababi sanoatda hosil bo‘ladigan changlarni zararsizlantirish yoki ularni havo tarkibidan ajratib olish nihoyatda mushkul vazifa ekanligidadir. Changlarni ajratib olish to‘qima matolar yordamida tutib qolish ishlari keng yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishiga qaramay, hozirgi vaqtda ishlatilayotgan qurilmalar sanoat talablariga to‘la javob berolmaydi. Yirik changlarni tutib qolish yoki ajratib olish uncha qiyin emas, ularni markazdan qochma kuchga asoslangan chang tozalash qurilmalarida ajratib olish oson.

Chang zarralari maydalasha borgan sari ularni ajratib olish imkoniyatlari ham kamaya boradi. Mayda changlar og‘irligi uni yuritayotgan havo molekulalaridan ko‘p farq qilmaganligi sababli (eng mayda zarradan ham mayda zarra mavjud degan matematik iborani eslang), ularni markazdan qochma qurilmalar yordamida mutlaqo ajratib bo‘lmaydi, to‘qima matolar orqali o‘tkazganda, mato qancha qalin bo‘lgani bilan, chang undan o‘tib ketadi. Ikkinchi tomondan qalinlashtirilgan mato orqali havoning sizib o‘tishi qiyinlashadi, bu esa o‘z navbatida ba’zi bir muammolarni keltirib chiqaradi.
Bu muammolaming eng asosiysi havo tozalash qurilmasining qarshiligining ortib ketishidir.
Katta qarshilikka ega bo‘lgan qurilma nihoyatda qimmatbaho bo‘lishi bilan birga, ko‘p miqdorda elektr quvvati talab qiladi.
Yuqorida aytib o‘tilgan fikrlarni mulohaza qilib, havo tozalash qurilmalarini tanlash, birinchidan havo tarkibidagi changning tarkibini, xavflilik darajasini, mayda-yirikligini, shuningdek, uning qimmatbaho moddalardan tashkil topganligini (masalan, oziq-ovqat mahsulotlaridan tashkil topgan bo‘lsa), uni tozalashda yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan chang tozalash qurilmalaridan foydalaniladi. Agar chang oddiy qobiq,

ko‘mir changlari, metall changlari bo‘lsa, bunday changlangan havoni markazdan qochma harakatga asoslangan azon, lekin samaradorligi kamroq bo‘lgan tozalash qurilmalaridan foydalaniladi. Agar chang tarkibida qo‘rg‘oshin, simob va boshqa og‘ir metallar changlari mavjud bo‘lsa, ma’lumki bu changlar odam organizmi uchun juda xavfli asoratlar hosil qilishi mumkin bo‘lganligi sababli, bularni tozalash uchun, qimmat bo‘lishidan qat’iy nazar yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan chang tozalash qurilmalaridan foydalaniladi.

Chang tozalash qurilmalarining samaradorligi quyidagi ko‘rsatgichlar bilan belgilanadi.

1. 
   Havo tozalash samaradorlik darajasi quyidagi formula asosida aniqlanadi:
   

Tj= qi ~q2 100> ri

bunda, ri — havo tozalash samaradorlik darajasi, %; qi — tozalanmagan havo tarkibidagi chang miqdori, mg/m3; q2 — tozalangan havo tarkibidagi chang miqdori, mg/m3.
Havo tozalash qurilmalarini bir-birlari bilan solishtirganda, ularning havoga chiqarib yuborgan chang miqdori bilan, ya’ni 1-qiymatini belgilash to‘g‘riroq bo‘ladi. Chunki agar bir chang tozalash qurilmasi havo tozalash darajasi 1=90 va ikkinchisini yoki xuddi shu qurilma ba’zi bir qo‘shimchalar yordamida 2=95 ga yetkazildi deb faraz qilaylik, unda uning havo tozalash samaradorligi 5% oshmasdan, balki, ya’ni 2 marta oshgan hisoblanadi.

2. 
   Changlangan havoni o‘tkazish qobiliyati, ya’ni chang tozalash
   

qurilmasidan vaqt birligida o‘tkazilishi mumkin bo‘lgan changlangan havo miqdori. Odatda chang tozalash qurilmalari orqali o‘tkazilgan havo miqdori sekundlarda yoki soatlarda belgilanadi. Ya’ni changlangan

havoni o‘tkazish qobiliyati L1 /s m2 yoki L2 m3/s m2 orqali belgilanadi. Bunday belgilash filtrlash yuzasiga ega bo‘lgan chang tozalash

qurilmalariga to‘g‘ri keladi.
Markazdan qochma kuchlarga asoslangan chang tozalash qurilmalari (siklon, chang kameralari) uchun L1 m3 /s yoki L2 m3/soat holatda belgilanishi mumkin.

4. 
   Chang yig‘ish qobiliyati bu faqat filtrlarga xos ko‘rsatgich bo‘lib filtrlovchi mato orqali o‘tkazilgan changlangan havo, changni matoda qoldirib, toza havo o‘tib ketishiga asoslangani ma’lum. Matoda ushlab
   

qolingan chang uning qalinlashishiga olib keladi va bu kiritilayotgan havoga qarshilikni ortib ketishga sababchi bo‘ladi.

Buni chang tozalash qurilmasining umumiy qarshiligi deb yuritiladi. Mana shu qarshilikning ortishi ma’lum miqdorgacha bo‘lishi mumkin va bu changning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, uni g/m2 bilan belgilanadi.

Ya’ni 1 m2 yuzada yig‘ilishi mumkin bo‘lgan chang miqdori. Bu miqdori qancha katta bo‘lsa, filtrni tozalab turish davri shuncha kamayadi.

5. 
   Havo tozalash qurilmasining aerodinamik qarshiligi, n/m2 larda
   

belgilanib, umumiy holda quyidagi tenglama orqali ifodalanadi:

Ap=AVn, [n/m2],
bunda, V—havo harakati tezligi, m/s; havo shu tezlik bilan chang tozalash qurilmasiga quritiladi yoki filtrlovchi yuzalar orqali o‘tkaziladi;

A va n—chang tozalash qurilmasi tuzilishiga bog‘liq bo‘lgan

koeffitsiyentlar; n—koeffitsiyenti miqdori 1 dan 2 gacha o‘zgaradi. Bunda havo oqimining turbulentligining o‘sib borishi bilan n 2 ga yaqinlashadi.

Bundan xulosa qilib, chang tozalash qurilmalarining a), b), d) ko‘rsatgichlarining iloji boricha yuqori bo‘lishi va e) ko‘rsatgichning past bo‘lishi chang tozalash qurilmasi mukammalroq ekanligini ko‘rsatadi.
Chang tozalash qurilmalari o‘zining tuzilishi va ishlash usuli bilan xilma-xildir. Chang havo tarkibidan o‘z og‘irligi asosida, markazdan qochma kuchlardan foydalangan holda, inersiya kuchiga asosan, materiallar orqali filtrlash yo‘li bilan va elektr toki yordamida ajratib olinishi mumkin. Chang tozalash qurilmalaridan yuqorida sanab o‘tilgan kuchlar ayrim holda yoki bir necha usulni o‘ziga jamlagan holda ishlatilishi mumkin.
Bundan tashqari quruq va namlanuvchi chang tozalash qurilmalari mavjud. Quruq chang tozalash qurilmalari asosan changga aylangan moddaning qimmatbaho bo‘lgan hollarda (masalan, un, metall va tolasimon changlar) va shuningdek, organik moddalardan tashkil topgan changlarni (masalan, yog‘och, paxta tozalash sanoati changlari) tozalash maqsadida qo‘llaniladi. Chunki organik changlarning suv bilan birikmasi achib qo‘lansa hid chiqarishi va uni boshqa maqsadlarda ishlatilishida qiyinchiliklarga olib keladi.
Namlangan chang tozalash qurilmalaridan mineral moddalardan tashkil topgan keraksiz changlarni (masalan, kul, tosh va qum changlarni) tozalashda qo‘llaniladi.
Chang tozalash kameralari. Chang tozalash kameralari o‘z tuzilishi va ishlash usuli bilan eng sodda chang tozalash qurilmalari qatoriga kiradi.

Changlangan havo tozalash kamerasiga 1 truba orqali 2 kameraga yuboriladi. Kameraga yuborilayotgan havo ma’lum miqdordagi tezlikka ega bo‘lganligi sababli (18—22 m/s ), havoning qarshiliksiz chiqib ketishini kamaytirish maqsadida 4 devor to‘siq o‘rnatilgan. Changdan tozalangan havo chiqib ketishi uchun 3 chiqarib yuborish trubasi o‘rnatilgan.

Kamera ichiga changlangan havo bilan birgalikda kirgan chang zarrachasining soddalashtirilgan holatini ko‘rib chiqamiz. Bu holda chang zarrachasiga ta’sir qilib uni harakatlantiradigan kuchlardan biri, havo harakati natijasida olingan inersiya kuchi bo‘lib, bu zarrani gorizontal holatda harakatlantirishga intiluvchi V2. Bundan tashqari chang zarrachasiga o‘z og‘irlik kuchi ta’siri, uni pastga qarab harakatlanishga majbur qiladi.
Bu kuchlarning umumiy ta’sir qiluvchi kuchi ularning vektorlari yig‘indisidan hosil bo‘lgan parallelogram diogonali yo‘nalishida bo‘ladi.

Bu holda zarraning harakatlanish yo‘lini aniqlash mumkin.

Gorizontal yo‘nalishda:
l = Vt x,
vertikal yo‘nalishda esa,
h = V6T ,
bunda, l — kamera uzunligi, m; h — kamera balandligi, m; т — chang zarrasining kamerada bo‘lish vaqti, s.

Bundan kelib chiqib, yoki:

Ifodadan ko‘rinib turibdiki, kameraning uzunligi, boshqa hamma

sharoitlar ta’minlangan taqdirda kameraning balandligiga bog‘liq bo‘ladi. Kamera balandligi qancha kam bo‘lsa, uning bo‘yi shuncha qisqa bo‘ladi. Bundan tashqari, kamerada changning ushlanib qolishi havo harakati tezligining kam bo‘lishi va chang zarralarining og‘irroq bo‘lishini taqozo qiladi.