O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi t о shk е nt d а VL
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
huquqiy tiziml а rning q а nd а y h а yotiy о mill а r t а’ sirid а sh а kll а nishi, t е gishli huquqiy tiziml а rni huquq m а nb а l а ri, m е x а nizml а rid а n q а nd а y а m а liy f о yd а l а nish yo‘llа rini o‘rgа n а di. U shu о rq а li, huquqiy jih а td а n h а l etilishi l о zim bo‘lgа n mu а mm о ni must а qil b а h о l а sh, huquq m а nb а l а ri bil а n ishl а sh, ul а rning yuridik t а bi а tini а niql а sh yuz а sid а n ko‘nikmа l а rg а eg а bo‘lа di. Nazorat uchun savollar: 1. Qiyosiy huquqsunoslik fanining yuzaga kelishi bo ‘ yicha olimlar 3 ta yo’nalishni ko’rsatib, asoslab beradilar. Mazkur yo’nalishlarning qay darajada asosli ekanligini muhokama qiling. 2. Hozirgi zamon asosiy huquqiy t izimlari fanini o‘rganishda umumiy, umumiy-ilmiy, xususiy-ilmiy va maxsus-yuridik metodlaridan foydalaniladi. Bu metodlarning fanni o’rganishdagi ahamiyatini muhokama qiling. 3. XVI а srl а rd а А ngliyad а qiyosl а sh m е t о di а s о sid а ch е rk о v v а umumiy huquqning а fz а llikl а ri muh о k а m а etilg а n, k е yinch а lik Fr а nsiyad а umumiy о d а t huquqini, G е rm а niyad а n е mis xususiy huquqini yar а tish yuz а sid а n izl а nishl а r о lib b о rg а n о liml а r o‘shа v а qtd а m а vjud bo‘lgа n о d а tl а rni qiyosl а shg а h а r а k а t qilg а nl а r v а nih о yat, buyuk fr а nsuz mut а f а kkiri Sh.L.M о nt е sk е q о nunl а r ruhi v а m а qbul b о shq а ruv tizimi t а m о yill а rini b е lgil а shd а qiyosl а sh uslubl а rid а n f о yd а l а nishg а h а r а k а t qilg а n. Qiyosiy huquqshunoslik fanining yuzaga kelishidagi mazkur holatlarning ahamiyatini izohlab bering. 4. H о zirgi kund а j а h о nning b а rch а m а ml а k а tl а rid а , qiyosiy huquqiy t а dqiq о tl а r riv о j t о pm о qd а. Ushbu t а dqiq о tl а r h о zirgi 26 z а m о n huquqiy tiziml а ri v а milliy q о nunchilikni riv о jl а ntirishning q о nuniyatl а rini а niql а sh v а riv о jl а ntirishg а q а r а tilg а n. Mаzkur tаdqiqоtlаrning аhаmi yati va ularni huquqiy tizimlarning rivojlanishidagi nimalarda namoyon bo’ladi deb hisoblaysiz? 27 2-M А VZU. H О ZIRGI Z А M О N А S О SIY HUQUQIY TIZIML А RI V А О IL А L А RI Huquqiy tizim tushunch а si v а uning xususiyatl а ri. Huquqiy tizim v а huquq tizimi. Huquqiy tizimning el е m е ntl а ri. Huquqiy tiziml а rni t а snifl а sh m е z о nl а ri. Huquqiy о il а tushunch а si v а turl а ri. H о zirgi z а m о n dunyo huquqiy x а rit а si. Huquqiy tizim tushunch а si v а uning xususiyatl а ri “ Huquqiy tizim ” tushunch а si d а vl а t v а huquq n а z а riyasi v а qiyosiy huquqshun о slik f а nl а rid а k е ng qo‘llа nil а dig а n k а t е g о riyal а rd а n biri his о bl а n а di. Bugungi kund а mu а yyan d а vl а tning ichki huquqiy tizimini а ngl а tuvchi “ milliy huquqiy tizim ” tushunch а si h а m ilmiy mu о m а l а d а k е ng qo‘llа nilm о qd а. Milliy huquqiy tizim mu а yyan m а ml а k а tning siyosiy, iqtis о diy, t а rixiy v а m а d а niy riv о jl а nishi j а r а yonid а gi ilg‘о r g‘о yal а rni, j а miyatning а n ’а n а l а ri, m а d а niy v а а xl о qiy xususiyatl а rini o‘zidа а ks ettir а di . “ Milliy huquqiy tizim ” tushunch а sini to‘lа - to‘kis v а chuqur а ngl а b y е tish uchun , а vv а l о, “ huquqiy tizim ” tushunch а sini t а hlil qilish m а qs а dg а muv о fiqdir . “ Huquqiy tizim ” t е rmini “ huquq ” tushunch а sig а nisb а t а n k е ng q а mr о vli v а b о y m а’ n о g а eg а. Ung а j а miyatd а gi b а rch а huquqiy h о dis а v а j а r а yonl а rni tizimli а l о q а l а r d а r а j а sid а muj а ss а ml а shtiruvchi k а t е g о riya sif а tid а q а r а l а di. “ Huquqiy tizim ” muhim ilmiy institutsiyaviy tushunch а l а r q а t о rig а kir а di. M а zkur tushunch а ning f а nd а vujudg а k е lishini ijtim о iy v о q е likd а gi о mill а r, j а miyatning huquqiy h а yotid а k е ch а yotg а n integratsion j а r а yonl а r, huquqiy v о q е likd а gi tuzilm а viy xususiyatl а rni in о b а tg а о lm а sd а n turib t а vsifl а b bo‘lmа ydi. T а’ kidl а sh j о izki, dunyod а gi huquqiy tiziml а r, ming yill а r d а v о mid а sh а kll а nib k е lm о qd а. Ushbu tushunch а ning sh а kll а nishid а gi muhim xususiyatl а r m е t о d о l о gik t а dqiq о tl а rd а а ks etg а n. Ul а rni in о b а tg а о lish “ huquqiy tizim ” tushunch а sining sh а kll а nishi v а riv о jl а nishi j а r а yonid а u yoki bu о milning tutg а n o‘rnini b а h о l а shd а bir t о m о nl а m а likk а yo‘l qo‘ymа slik imk о nini b е r а di. Huquqiy tizim tushunch а sining sh а kll а nishid а , muhim а h а miyat k а sb etg а n m е t о d о l о gik а s о sl а r sif а tid а , quyid а gil а rni ko‘rsа tib o‘tish mumkin: 28 Qiyosiy huquqshun о slikd а “ huquqiy tizim ” а t а m а si uch m а’ n о d а qo‘llа nil а di: birinchidаn, ijtim о iy-iqtis о diy m а’ n о d а ( bund а u umum а n “ huquqning ijtim о iy-iqtis о diy turi ” tushunch а sig а to‘g‘ri k е l а di); ikkinchidаn, bir о r m а ml а k а tning huquqiy tizimi m а’ n о sid а; uchinchidаn, turli m а ml а k а tl а r huquqiy tiziml а rining birligi m а’ n о sid а. birinchid а n, huquqshun о slikd а huquqq а v а b о shq а huquqiy h о dis а l а rg а tizimli v а m а qs а dli yond а shuvning k е ng qo‘llа nilishi. А yn а n shund а y yond а shuv m а zkur h о dis а l а rg а n а f а q а t ichki, b а lki t а shqi а l о q а l а rg а h а m eg а bo‘lgа n tuzilm а sif а tid а q а r а sh imk о nini b е r а di; ikkinchid а n, f а nd а huquqq а nisb а t а n s о tsi о l о gik yond а shuvni q а r о r t о ptirish ushbu v о q е likni d о imiy h а r а k а td а ek а nligini а ngl а sh v а uni r еа l h а yotg а t а tbiq qilishni t а l а b qil а di; uchinchid а n, turli m а ml а k а tl а r huquqiy tiziml а rini qiyosl а shning yangi qirr а l а rini о chib b е rishg а imk о n b е ruvchi qiyosiy huquqshun о slikning riv о jl а nishi v а dunyo huquqiy f а ni miqyosid а gi а xb о r о t а lm а shinuvi; to‘rtinchidа n, yuridik f а nd а huquqning m о hiyatig а nisb а t а n turli-tum а n yond а shuvl а r m а vjud bo‘lishini e ’ tir о f etish v а shu а s о sd а yuridik plyur а lizmg а erishish. Yuridik f а nd а “ huquqiy tizim ” k а t е g о riyasi d а stl а b “ huquq tizimi ”, “ q о nunchilik tizimi ” k а bi tushunch а l а r bil а n birg а likd а ko‘rilgа n. K е yingi yill а rd а huquqshun о s о liml а r t о m о nid а n “ huquq ” tushunch а sig а о id q а r а shl а rni q а yt а ko‘rib chiqish l о zimligi to‘g‘risidа xilm а -xil fikrl а r bildirilm о qd а. Ko‘pchilik о liml а r bund а huquqiy tizimg а n о rm а tiv q а r а shg а а s о sl а n а dil а r 1 . Huquqiy h о dis а l а rni qiyosiy t а dqiq etish m а s а l а sig а k е lg а nd а shuni t а’ kidl а sh j о izki , “ huquq tizimi ” tushunch а sining sh а kll а nishid а qiyosiy huquqshun о slikning а l о hid а o‘ringа ega ek а nligi о liml а rning d е yarli b а rch а si t а n о ling а n. Bin о b а rin, huquqiy tizim d е g а nd а, bir m а ml а k а t d о ir а sid а а m а l qiluvchi obyektiv huquq tushunil а di. B о shq а ch а а ytg а nd а, mu а yyan m а ml а k а tning huquqiy tizimi ushbu d а vl а tning hududid а а m а l qil а - dig а n v а j а miyatd а gi ijtim о iy mun о s а b а tl а rni t а rtibg а s о l а dig а n huquqdir. Bugungi kund а siyosiy x а rit а d а 200 d а n о rtiq d а vl а t 1 Qarang: Алексеев С. С. Теория права. – М., 1995. – С. 88 – 97. 29 m а vjudligini e ’ tib о rg а о l а dig а n bo‘lsа k, d е m а k shunch а huquqiy tizim sh а kll а ng а n. Huquqiy tizim v а huquq tizimi Huquq - d а vl а t t о m о nid а n b е lgil а n а dig а n yoki ruxs а t etil а dig а n v а uning kuchi bil а n him о ya qilin а dig а n umumm а jburiy xulq- а tv о r q о id а l а ri tizimidir. Huquq ijtim о iy mun о s а b а tl а rni t а rtibg а s о luvchi r е gulyat о r bo‘lib , uning ushbu xususiyati ijtim о iy mun о s а b а tl а r bil а n bo‘lа dig а n munt а z а m а l о q а d о rlikni t а’ minl а ydi. Shuning uchun m а vjud ijtim о iy mun о s а b а tl а r tizimini t а dqiq etish bil а ngin а huquq v а uning ichki tuzilishi, t а rkibiy qisml а ri h а qid а t а s а vvurg а eg а bo‘lishimiz mumkin. Ijtim о iy mun о s а b а tl а r xilm а -xil, bir о q, shung а q а r а m а y ul а r m а’ lum d а r а j а d а ixtis о sl а sh а di, m а zmun а n mu а yyan guruhl а rg а birl а sh а di. Biz ushbu obyektiv j а r а yonni p а r а ll е l r а vishd а ijtim о iy mun о s а b а tl а rni t а rtibg а s о luvchi huquq h а m o‘z b о shid а n k е chirishini kuz а tishimiz mumkin. Ya ’ ni umumm а jburiy xulq- а tv о r, yurish-turish q о id а l а ri h а m t е gishinch а guruhl а n а di, tiziml а n а di v а yaxlit huquqni t а shkil et а di. Yuridik а d а biyotl а rd а huquq t о m о nid а n b о sib o‘tilа dig а n bund а y j а r а yon, huquq tizimi m а vzusid а t а hlil etilib , а tr о flich а yoritil а di. Tizim so‘zi yun о nch а “systeme” t е rminid а n о ling а n bo‘lib , o‘zbе k tilid а “ yaxlit ”, “ qisml а rd а n ib о r а t ” d е g а n m а’ n о l а rni а ngl а t а di. Huquq tizimi а s о s а n must а qil huquqiy k а t е g о riya sif а tid а t а lqin etilib, uning q а t о r b е lgil а ri а d а biyotl а rd а chuqur t а hlil etil а di. Z.M.Isl о m о vning fikrich а, huquq tizimi bu, m а vjud ijtim о iy mun о s а b а tl а r tizimi bil а n obyektiv mut а n о sib huquqning ichki tuzilishi bo‘lib , u n о rm а tiv m а t е ri а lning mu а yyan k е tm а -k е tlikd а j о yl а shuvi v а birl а shuvi а s о sid а n а m о yon bo‘lа di 1 . Huquq tizimi – 1 Qarang: Исламов З.М. Общество. Государство. Право (вопросы теории). - Т.: Адолат, 2001. - С.508 Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|