O’zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo’mitasi

Elektron ta’limning dolzarb muammolari

O‗z vaqtida A.Eynshteyn – muammoni shakllantirish, bu uning yarmini hal etish – degan fikrni aytgan. SHuning uchun muammolarning majmuini (idealda - tizimlar) shakllantirish bu yangi pedagogikani rivolantirishda muhim qadam hisoblanadi.
Internet-o‗qitish (tarmoqli o‗qitish)ning bir qator psixologik-pedagogik muammolarini ko‗rib chiqamiz:

1. 
   Zamonaviy axborot-ta‘lim muhitida o‗qitish nazariyasining mavjud emaslik muammosi; buning natijasi – tushunish-toifa apparatining mavjud emasligi. Hozirgi vaqtda o‗qitishning mavjud bo‗lgan nazariyasidan hech biri virtual ta‘lim muhitida o‗qitish uchun bevosita foydlania olishi mumikn emas. Kompyuter o‗qittish yoki Internet-o‗qitishni an‘anaviy metodologik o‗qitishga muvofiq o‗qitishni qurishning mavjud urinishlari kam samarali bo‗lib chiqdi.
   

Elektron pedagogikaning ta‘rif, atamaga oid muammolarini ishlab chiqishning qoniqarsiz holati ilmiy-pedagogik muhitda turlicha nomlanishga ega o‗qitishning bitta o‗ziga xos xususiyatining ko‗p ma‘noga ega tushunchasining misoli: xususan elektron qo‗llanma yoki kompyuter qo‗llanma, yoki va h. tasdiqlaydi. Natijada o‗qitish vositasining ushbu jami «o‗quv vazifaning elektron nashri» deb ataldi. O‗shbu tushuncha belilangan belgisi bo‗lib hisoblanmaydi.

2. 
   Optimallik muammolari: zamonaviy ATMda samarali o‗qitish uchun o‗quv- metodik komplekslar (O‗MK) tarkibi, turli tashuvchilarda (qog‗oz, tarmoq, CD-
   

ROM va boshqalar) O‗MK didaktik elementlarni joylashtirish; o‗qitishning u yoki boshqa metodikasini qo‗llash.
Muammo bo‗lib, masalan, samaradorlikning maksimal bosqichi bilan o‗qitish uchun axborotning turli tashuvchilar turida O‗MK elementlarini joylashtirish proporsiyalarini aniqlash hisoblanadi. Ushbu muammo psixologik-pedagogik nazariya asosida hal etilishi kerak. Bu erda har bir O‗MK elementlarida o‗quv materiallarining tarkibini strukturalashtirish muammoasi yuzaga keladi. Ushbu muammoni hal qilish tegishli vosita va metodlarni (IMS, SCORM va boshqa.) qo‗llagan holda ta‘limda standartlashtirish muammolari bilan bog‗liq.

3. 
   Optimallashtirish muammosi bo‗lib o‗quv materialni psixologo-ergonomik taqdim etish, o‗quv materialni inson tomonidan qabul qilinishi, elektron ko‗rnishda taqdim etish, elektron o‗quv materialni tushunish hisoblanadi.
   

O‗MKning turli elementlarida joylashgan o‗quv axboroti (o‗quv adabiyotlar, o‗quv qo‗llanma va boshqalar) matn shaklda, yoki ovoz shaklda, yoki sxema shaklda, video qator va hokazo ko‗rinishda yoki ularni birgalikda qo‗llanish shaklida taqdim etilgan bo‗lishi mumkin. Bunda ergonomik va valeologik talablarga rioya qilingan bo‗lishi kerak.
Ushbu muammo kompyuter ekranidan o‗quv materialni inson tomonidan qabul qilinishning psixologik-lingvistik xususiyatlar, masofadan o‗qitish tizimida foydalanuvchilarning psixologik xarakteristikalarini hisobga olgan holda tushunish bilan bog‗liq. Bu erda o‗quv materialni inson tomonidan qilinishning psixologik nazariyasidan foydalanish yo‗nalishlarida tadqiqotni o‗tkazish, O‗KMda foydalanuvchilarning psixologik xarakteristikalaridan, ekrandagi o‗quv materialni o‗zlashtirish tempidan va boshqalardan foydalanish zarur.
Ushbu muammoni hal qilish uchun ushub sohada Rossiya ta‘lim akademiyasida (oliy maktab bo‗linmasi), Voroned davlat pedagogik universitetda, RAGS va boshqa oliy o‗quv yurtlarida hamda ilmiy-tadqiqot tashkilotlarda o‗tkaziladigan, lekin O‗KMda o‗qitishning o‗ziga xos xususiyatni hisobga olgan holdadasturlar, shunga o‗xshash tadqiqot dasturlari ishlab chiqilgan bo‗lishi kerak.

4. 
   O‗qituvchi va o‗quvchilarning zamonaviy axborot-ta‘lim muhitiga kirishga tayyorlik muammosi.
   

Ushbu muammoni hal qilish axborot texnologiyalari sohasida bo‗lgani kabi, zamonaviy axborot-ta‘lim muhitining pedagogikasi sohasida ta‘lim jarayonining ishtirokchilarini tayyorlashni o‗z ichiga oladi.
Ushbu yo‗nalishlar bo‗yicha zamonaviy O‗KMda o‗qituvchi va talabaning faoliyat yuritishiga o‗xshash bo‗lgan o‗qituvchi va talabaning modellari, ularning negizida o‗quv dasturlar va rejalar ishlab chiqilgan va tadqiq qilingan bo‗lishi kerak. Bunday harakatlarning prototipi bo‗lib Rossiya davlat ochiq ta‘lim instituti (RGIOO)da, M. SHoloxov nomidagi Moskva davlat osiq pedagogik universitetida (MGOPU) va boshqalarda tarmoq tizimini shakllantirish yo‗nalishida oliy maktab o‗qituvchilarini qayta tayyorlash tarmoq tizimini shakllantirish yo‗nalishida birinchi qadam bo‗lib xizmat qilishi mumkin.

5. 
   O‗quv jarayon ishtirokchilarining kunduzgi muloqatining cheklanishi bilan yuzaga kelgan tarbiyaviy muammolar.
   

Ushbu muammoning dolzarbliligi shubha uyg‗otmaydi. Tarbiya pedagogikaning asosiy taoifasi hisoblanadi. Biroq ushbu atama pedagogikaga oid adabiyotda beshta turli tushunchalar bilan belgilanadi:

1. 
   Ijtimoiy tuzum va atrof muhitning insonga ta‘sir etishi;
   
2. 
   To‗plangan jamoat-tarixiy tajribani yangi avlodga berish;
   
3. 
   Ta‘lim muassasida o‗quv-tarbiyaviy jarayon;
   
4. 
   Muayyan ishonch va qarashlar tizimini shakllantirish uchun maxsus tarbiyaviy ish;
   
5. 
   Alohida sifatlarni shakllantirish.
   

Pedagogika predmeti chegarasining noaniq belgilanishi bilan bunday holat (tarbiya to‗g‗risidagi fan bo‗lib hisoblanadigan) unda rivojlanadigan inqirozlar sabablaridan biri hisoblanadi:

• 
  «tarbiya» atamasining sanab o‗tilgan tushunchalaridan biri sotsiologiyani tadqiq qilish ob‘ekti hisoblanadi;
  
• 
  ikkinchisi falsafiy xususiyatga ega;
  
• 
  uchinchisi «ta‘lim jarayoni» atamasiga sinonim hisoblanadi (tarbiya va o‗qitish kiradigan ta‘lim to‗g‗risidagi fan bo‗ladigan pedagogika);
  
• 
  natijada, to‗rtinchi tushuncha («ta‘lim muassasalarda» cheklanishni qo‗shgan holda) maktab pedagog-tarbiyachilari yoki tarbiyalanuvchilarda ahloqiy sifatlar bo‗lishiga yo‗naltirilgan oliy o‗quv yurtlari rahbar va o‗qituvchi tarkibining o‗ziga xos xususiyatiga ega faoliyatga kirgani kabi «maktab o‗quvchisining tarbiyasi»,
  

«talabaning tarbiyasi» tushunchasiga kirishiga mos keladi.
Ko‗p hollarda pedagogikaga oid adabiyotda «tarbiya» atamasining qaysi tushunchasi to‗g‗risida so‗z yuritilayotganligi ko‗rsatilmaydi: tushuncha kontekstdan oson aniqlanadi. Albatta, bu mumkin. Umuman pedagogikaning ilmiy yo‗nalishi predmeti to‗g‗risida so‗z borgan holatda.
Ijtimoiy normalarni o‗zlashtirish jarayonlari shaxsda bolalik davrida boshlanadi, muayyan jamiyatda hayotning xususiyatlarini yanada turli-tuman anglab olish butun yashash vaqtida davom etadi. O‗z mohiyati bo‗yicha shaxsning vujudga kelishini ta‘minlaydigan ushbu barcha jarayonlar «sotsializatsiya» atamasi belgilanadigan natija hisoblanadi.
Oliy maktabda tarbiya, talabalarda ta‘lim olish jarayonida ko‗zda tutilgan dunyoqarash tizimini, ahloqiy normalar va umummadaniy sifatlarni vujudga kelishiga yo‗naltirilgan oliy o‗quv yurtlari xodimlarining maxsus ishi hisoblanadigan ta‘rifning asosi sifatida qabul qilgan holda, o‗qishning kunduzgi shaklida an‘anaviy oliy o‗quv yurtlarida ushbu yo‗nalishda ish hajmida ko‗rish mumkin. Virtual oliy o‗kuv yurtlarida talabalar bilan nima qilish kerakligni belgilaydigan ishlar, afsuski, kam.
SHubhasiz, zamonaviy axborot-ta‘lim muhitida talabalarni talab etiladigan bilim va ko‗nikmalar bilan ta‘minlash mumkin. Internet tarmog‗ida O‗qish bu oddiy insoniy muloqatdan uzilgan holda mustaqil ishning katta bosqichidir. Biroq, sovet jamiyatida «kommunistik» tarbiya bo‗yicha keng ko‗lamli, kundalik ish kutilgan natijalarga olib kelishini, SSSRdagi miqdor dunyoda ahamiyatliligini ko‗rish mumkin.
1. Valeologik muammo. Valeologiya sog‘liq, inson sog‘lig‘i to‘grisidagi fan kabi ko‘rib chiqiladi. "Valeo" so‘zining o‘zi (sog‘lom bo‘lish) birinchi marta 1980 yilda I.I.Brexmanning nashrlarda paydo bo‘ldi (12).
Har qanday jamiyatning ijtimoiy qimmatliliklari va ustuvorliklari tizimlarida inson sog‗lig‗i muhim o‗rinda turadi. Jamoat taraqkiyoti ko‗rsatkichlaridan biri va mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hotirjamlikning o‗ziga xos oynasi bo‗lib sog‗liq har qanday jamiyatning kuchli ijtimoiy, mudofaa, madariy va ruhiy potensiali hisoblanadi. Sog‗liq – inson, tomonidan to‗liq hajmda bajarishni, mehnat, psixik va biologik funksiyalarni ta‘minlaydigan fizik, ruhiy va ijtimoiy hotirjamlikning dinamik holati.
Hozirgi vaqtda sog‗lom turmush tarzi (STT) nazariyasini ishlab chiqish sog‗liq nazariyasining ajralmas qismi hisoblanadi. STT – shaxs tomonidan tartibga solinadigan madaniy normalar, qimmatliliklar, faoliyatning ma‘nolariga asoslangan va organizmning adaptiv imkoniyatlarini mustahkamlovchi shaxsning kundalik madaniy hayot shakli va usullarining namunaviy to‗plami hisoblanadi. STT bu sog‗liqni saqlash, yaxshilash uchun yo‗naltirilgan oddiy maxsus faoliyat bo‗lib qolmasdan, balki insonning sog‗lig‗ini saqlash va mukammallashtirishga qaratilgan butun hayotini tashkil qilishdir.
STTning quyidagi sifat mezonlarini shakllantirish mumkin:

• 
  yuqori ijtimoiy, mehnat, fizik faollik;
  
• 
  yuqori ahloqlik;
  
• 
  sog‗liq uchun zararli odatlarni (chekish, ko‗p ovqatlanish, spirtli ichimliklar ichish va h.) yo‗q qilish.
  

STT uchta aytib o‗tilgan komponentlarning bir vaqtda mavjud bo‗lishini ko‗zda tutadi.
STTning asosiy elementlari quyidagilar:

• 
  o‗quv va ishlab chiqarish mehant madaniyati, shaxslararo muloqat va jamoadagi harakat;
  
• 
  o‗z-o‗zini boshqarish va o‗z-o‗zini tashkil qilish;
  
• 
  jinsiy muomala;
  
• 
  ovqatlanish, uxlash, ochiq havoda bo‗lish, harakatlanish faolligining yakka tartibda-mos keladigan rejimini tashkil qilish;
  
• 
  sanitar-gigienik talablarni bajarish;
  
• 
  chiniqish protseduralari;
  
• 
  zararli odatlarni engish;
  
• 
  shaxsning rivojlanishiga ta‘sir etuvchi mazmunli hordiq.
  

Internet-o‗qitishda sog‗liqni saqlash va talabalar va o‗qituvchilarning sog‗lom turmush tarzinini targ‗ibot qilish muammolari faolashtiriladi va hal etish uchun yangi yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi.
1. O‗quv material sifati, o‗qitish sifati va ta‘lim standartlariga muvofiqligi muammolari.
Muammolarning ushbu blokini sharhlarsiщ qoldirish mumkin, chunki uning dolzarbliligi va muhimligi yaqqol ko‗rinib turibdi. Ushbu muammoni hal etish barcha qolgan muammolarni hal qilish mumkinligini bildiradi. Ushbu ishning uchinchi bobi ushbu muammolarga bag‗ishlangan.
Taklif qilingan asosiy psixologik-pedagogik muammolar hal etib bo‗linmaydi deb qabul qilish mumkin emas. SHiddatli rivojlanayotgan axborot va telekommunikatsion texnologiyalar, Internet tarmog‗i orqali taqdim etilayotgan xizmatlar va imkoniyatlarning tez sur‘atlarda rivojlanishi, o‗qitish jarayonida foydalaniladigan amalda har kuni yangi dasturiy mahsulotlarning paydo bo‗lishi pedagoglar va psixologlar oldiga yangi masalalarni qo‗ymoqda.
SHunday qilib, shakllantirilgan muammolar axborot-ta‘lim muhitining paydo bo‗lishida va ochiq ta‘lim tizimining rivojlanishida harakatlarning o‗ziga xos rejasi hisoblanadi. Bushbu doimo o‗zgaradigan va kengayyadigan muammolarning dinamik ro‗yxatidir. Elektron pedagogikaning valeologik va tarbiyaviy muammolari belgilanmagan va ishlab chiqilmagan bo‗lib hisoblanmoqda.