O’zbekiston respublikasi aloqa,axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo’mitasi toshkent axborot texnologiyalar universiteti samarqand filiali telemominikatsiya texnologiyalari va kasb ta’limi fakulteti

Ma'lumotlar hajmini shifrlash

Multimediy vositalari (multimedia – ko’pvositalilik) - bu insonga o’zi uchun tabiiy muxit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan foydalanib, kompyuter bilan muloqatda bo’lishga imkon beruvchi texnik va dasturiy vositalar majmuidir.

Multimedianing ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi:

• 
  "inson-kompyuter" interaktiv mulokotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta'lim, ish­lash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi.
  
• 
  muayyan vaqtdagi ish,o’z tabiatiga ko’ra statik bo’lgan matn va grafikadan farqi ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma'lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessor tez harakatchanligi, ma'lumotlarni o’zatish shinasining o’tkazish qobiliyati, operativ (tezkor) va video-xotira katta sig’imli tashqi xotira (ommaviy xotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi;
  
• 
  axborotning xilma-xil turlari: an'anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutk, musika, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy maxsulotda integratsiyalaydi. Bun­day integratsiya axborotni ro’yxatdan o’tkazish va aks ettirishning turli kurilmalari: mikrofon, audio tizimlar, optik kompaktdisklar, televizor, videomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi.
  

Kundalik turmushda ovozli(audio) yoki video ma’lumotlardan keng foydalanamiz. Ya’ni musiqa eshitamiz, kino, kliplar va biror bir dasturni, yangiliklarni tomosha qilamiz. Bunday axborotlar aniq bir ssenariy asosida audio va video tahrirlagichlar yordamida yaratilgandir. Shu singari chet tillarini o’qitishda, o’rgatishda yoki o’qitish jarayonini samarali olib borishda ham ko’pincha bunday ma’lumotlarga murojaat qilamiz. Chunki audio va video uyg’unlashgan holda yaratilgan materiallarni qo’llash ya’ni elektron resurslardan foydalanish til o’rganish va til o’rgatishda, umuman darsni tashkil qilish sifatini oshiradi.
Audio (lot. audio – «eshitmoq») – ovoz texnologiyasiga ta’luqli bo‘lib, tashuvchilarga yozilgan ovoz, tovush, bundan tashqari ovoz bilan ishlash tizimi va texnologiyalari tushuniladi. Multimediali axborotning audio komponenti ovozli ma’lumotlarni uzatish uchun xizmat qiladi. Multimedianing audio komponentasi tarkibiga ko‘ra musiqaviy ovoz va nutq ovoziga klassifikatsiyalanadi. Ovozni baholashda ikki asosiy ko‘rsatkich mavjud:
1) ovoz chastotasi;
2) va uning intensivligi, kuchi.
Ovoz chastotasi gersda o‘lchanadi, 1 gers sekundiga bir marta tebranishni bildiradi. Ovoz kuchi detsibelda o‘lchanadi. Ovoz spektorini olib qaraganda eshitish oralig‘i 20 dan 20000 gersgacha, infrazvuk (20 gersgacha) va ultrazvuk – 20000 gersdan yuqori.



Musiqali ovoz quyidagi xarakteristikaga ega:
• chastotasi odatda 16 dan 4500 Gs gacha;
• tembr, ovoz manbasidan kelib chiqadi;
• balandlik, og‘riq chegarasidan oshmaydi;
• davomiylik.
Nutq ovozi inson ovoz paylari yordamida paydo bo‘ladi. Nutq ovozi shovqin va tondan iborat:
nutq ovozi toni ovoz paylarining harakatlanishidan kelib chiqadi;
shovqin o‘pkadan chiqadigan havo oqimining ovozga kelib qo‘shilishi natijasida paydo bo‘ladi.

Nutq ovozining asosiy harakteristikasi ton xisoblanadi. Nutq ovozining bu harakteristikasi signaldagi chastotani aniqlaydi. Turli insonlarning nutq ovozi chastotasi turlicha bo‘ladi va u 50-250 Gs oraliqda aniqlanadi. Axborotning audio ma’lumoti analogli va raqamli ko‘rinishda bo‘ladi. Multimedia texnologiyalari ovozning raqamli qiymatlarini qayta ishlaydi. Audio fayllar formatlarda klassifikatsiyalanib, formatlarning ba’zilari yo‘qotishlar bilan ba’ziladi esa yo‘qotishlarsiz amalga oshiriladi. Yo‘qotishlarsiz amalga oshiriladigan formatlash ovoz qiymatlarini butunligicha saqlagan holda diskretlashtiradi.

ARO‘ va RAO‘ ishlash prinsipi bosqichlari:

1. Diskretlash- bu analogli signalni diskret qiymatlar ketmaketligi shakliga utkazish.
2. Kvantlash- diskret qiymatlar ketma-ketligini kodlash jarayoniga tayyerlash.
3.Kodlash-rakamli qiymatlarni mashina kodiga utkazish.

RAU bosqichlari:

1. Dekodlash- mashina kodidan diskret qiymatlar shkalasini hosil qilish.
2. Tiklash- analog signalga o‘tish.

Audiokodek - bu dasturiy ta’minot yoki apparat vositasi bo‘lib, ovozli ma’lumotlarni siqish uchun xizmat qiladi. Inson eshitmaydigan axborotlarni olib tashlaydi.

Yo‘qotishlar bilan amalga oshiriladigan kodek:
MPEG-1 Layer 3 ili MP3; Ogg Vorbis; WavPack.
Yo‘qotishsiz kodeklashga misol: FLAC; WavPack; TTA.
Interaktiv vositalar axborotni taqdim qilishning turli xil vositalarini - tekst, statik va dinamik grafiklar, video va audio yozuvlarni bir butun majmuaga birlashtirish imkoniyatini yaratadi, bu esa ta’lim oluvchini o’quv jarayonida faol ishtirokchi bo’lishiga yo’l beradi, modomiki, axborotlarni taqdim qilish ta’lim oluvchining harakatiga muvofiq javob sifatida yuz beradi.

Multimediadan foydalanish axborotni o’zlashtirishning o’ziga xos hususiyatlarini maksimal darajada hisobga olishga imkon beradi, bu pedagog tomonidan ta’lim oluvchiga komypyuter vositasida o’quv axborotlarini etkazib berishda juda ham muhimdir. Yaratilayotgan ko’pchilik elektron ta’lim resurslari axborotlarning turli-tuman tiplari bilan ishlashga yo’naltirilgan. Ular fotosur’atlar, tovushli fragmentlar va albatta, animatsiya va video bo’lishi mumkin.

Odatda audio fayillar - WMA Audio (.wma), WAVE Audio (.wav), MPEG-4 Audio (.m4a), Free Lossles Audio Codec (.flac), Digital Surround Audio (.dts), SUN AU Format(.au), Monkey’s Audio Format (.ape), Apple Lossles Audio (.m4a), AIFF Audio (.aiff), AC3 Audio (.ac3), AAC Audio (.aac), OGG Vorbis Audio (.ogg), MP3 Audio (.mp3), MP2 Audio(.mp2) va h.k. kengaytmadan iborat bo’lishi mumkin. Maxsus dasturlar (“video convertor” lar yoki audio tahrirlagichlar) yordamida bir kengaytmadan boshqasiga o’tkazish mumkin bo’ladi.

WAVE (.wav) - juda keng tarqalgan ovozli fayl formatlaridan biri. Windows operatsion muhitida ovozli ma’lumotlarni saqlashda qo’llaniladi.
AU (.au, .snd) - Sun firmasi ishchi stansiyalarida (.au) va NeXT operatsion tizimida (.snd) qo’llaniladigan ovozli fayllar formati.
MPEG-3 (.mp3) - Bugungi kundagi eng ommabop ovozli fayllar formati. Inson nutqidan farq qiluvchi tovushlarni saqlash uchun yaratilgan. Musiqiy yozuvlarni raqamlashtirishda qo’llaniladi.
MIDI (.mid) - Musiqa asboblarining raqamli interfeysi (Musical Instrument Digital Interface). Bu standart 1980 yillar boshida elektron musiqa asboblari va kompyuterlar uchun ishlab chiqilgan.
MOD (.mod) - alohida notalar uchun shablon sifatida ishlatish mumkin bo’lgan raqamlangan ovoz namunalari saqlanuvchi musiqali format.
IFF (.iff) - Interchange File Format - dastlab Amiga kompyuter platformasi uchun yaratilgan format.
AIFF (.aiff) - Audio Interchange File Format - ovozli ma’lumotlar almashish uchun format, Silicon, Graphics va Mac kompyuter platformalarida qo’llaniladi.
RealAudio (.ra, .ram) - Internetda ovozni real vaqtda ijro etish uchun Real Networks (www.real.com) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan format.
Raqamli formatdagi tovush qaerdan kelganligini tushuntirib beraman. Yozish jarayonida mikrofon mexanik tebranishlarni (ovozning o'zi) analog elektr signaliga aylantiradi. Eng umumiy holatda analog signal sinus to'lqiniga o'xshaydi, bu o'rta maktabdan beri barchamizga tanish. Analog tovush davrida, bu signal turli xil ommaviy axborot vositalarida yozilgan va keyin ijro etilgan.
Mikroprosessor texnologiyasining rivojlanishi bilan raqamli ma'lumotlarni yozib olish va saqlash imkoni paydo bo'ldi. Ushbu formatlarni analogdan-raqamli konvertatsiya (ADC) jarayonidan foydalanib oling.
ADC paytida analog signal (bizning o'rta maktabdan olingan sinus to'lqinimiz) diskret signalga aylantiriladi (boshqacha aytganda, bo'laklarga bo'linadi). Keyingi bosqichda diskret signal kvantlanadi, ya'ni. sinusoidning har bir paydo bo'ladigan qismi raqamli qiymat bilan bog'liq. Uchinchi bosqichda kvantlangan signal raqamlashtiriladi, ya'ni. 0 va 1 ketma-ketliklari ko'rinishidagi kodlash. Raqamli ovoz yozuvlariga nisbatan tovushning amplitudasi va chastotasi to'g'risidagi ma'lumotlar raqamlashtiriladi.
Raqamli audio formatlar raqamli audio ma'lumotlarini yozib olish va saqlash uchun ishlatiladi. Ovoz formatida raqamli ma'lumotlarni taqdim etish uchun talablar to'plamini tushunib oling.
Ovoz sifatini muhokama qilishda raqamli formatlar 3 toifaga bo'linadi:

• 
  Qo'shimcha siqishnisiz formatlar (CDDA, DSD, WAV, AIFF va boshqalar);
  
• 
  Siqilgan formatlar sifatni yo'qotmasdan (FLAC, WavPack, ADX va boshqalar);
  
• 
  Siqish qo'llaniladigan formatlar (MP3, AAC, RealAudio va boshqalar).
  

Birinchi va ikkinchi toifadagi formatlarda saqlanadigan musiqani tinglashda yuqori sifatli tovush olinadi. Uchinchi toifadagi formatlarda ma'lumotlar miqdorini kamaytirish uchun ma'lumotlarning bir qismi ataylab chiqarib tashlanadi. Masalan, yashirin chastotalar haqida ma'lumot.
O'rtacha odamni idrok etish doirasidan tashqarida bo'lgan chastotalar yashiringan: 20 Gts - 22 kHz. Audiofayllar uchun ushbu diapazon individual psixofiziologik xususiyatlar tufayli kengroq.
Uy audio kutubxonasini to'ldirish uchun siz kengaytmali fayllarda saqlangan yozuvlarni tanlashingiz kerak:
* .wav, *.dff, *.dsf, * .aif, * .aiff - bu siqilmaydigan tovushli fayllar;
* .mp4, * .flac, *. ape, * .wma - bu tovushsiz eng keng tarqalgan fayllar.
Ularning so'zlariga ko'ra, tovushni saqlash bo'yicha ilk tajribalar qadimgi yunonlar tomonidan o'tkazilgan. Ular tovushni amfora ichida saqlashga harakat qilishdi. Bunga o'xshash narsa bor edi: so'zlar amfora ichida aytildi va tezda tiqilib qoldi. Afsuski, bugungi kunga qadar bunday yozuvlarning birortasi ham saqlanib qolmagan.
Pleyerni tanlashda siz uyning audio kutubxonasi qanday yaratilishini tushunishdan boshlashingiz kerak. Siz kompakt-disklarni eski usulda sotib olishingiz yoki Internetda sevimli musiqangizni sotib olishga o'tishingiz mumkin. Ikkinchi variant ikkita muhim afzalliklarga ega. Bu ixcham va ekologik toza:

• 
  Kvartirada kompakt-disklarni saqlash joyi haqida hech qanday savol tug'ilmaydi.
  
• 
  Yomon disklarni axlatxonaga tashlashning hojati yo'q.
  

Musiqani qanday sotib olishga qaror qildingiz? Ajoyib! Agar siz CD sotib olsangiz, sizga CD pleer kerak bo'ladi. Agar siz onlayn xarid qilishni afzal ko'rsangiz, qattiq diskda yoki flesh-xotirada pleer qidiring. Qaror yo'qmi? Ajoyib! Umumjahon o'yinchini qidiring. Bunda siz tarmoq orqali sotib olingan disklar va fayllarni tinglashingiz mumkin.
Tabiiyki, siz pleyer va shaxsiy kompyuterga aylanishingiz mumkin. Ammo bu parametr kompyuter haqiqatan ham shaxsiy bo'lganida qulaydir. Klaviaturadagi joy uchun raqobat va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan nizolar musiqani sifatli tinglash zavqini sezilarli darajada kamaytiradi.

3.