O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari vakommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligimuhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali

Chizma— Oqim bilan 1 dumaloq burilish
Oqimli dumaloq lasan qisqa magnit sifatida ifodalanishi mumkin. Bundan tashqari, bu magnit bobin tekisligiga perpendikulyar yo'naltiriladi. Bunday magnitning qutblarining joylashuvi gimlet qoidasi yordamida aniqlanadi. Unga ko'ra, agar oqim soat yo'nalishi bo'yicha harakat qilsa, shimol plyus bobin tekisligining orqasida bo'ladi.

Chizma— 2 G'altakning o'qidagi xayoliy chiziqli magnit
Bu magnit, ya'ni bizning dumaloq lasanimiz, boshqa magnit kabi, tashqi magnit maydon ta'sirida bo'ladi. Agar bu maydon bir xil bo'lsa, unda lasanni aylantirishga moyil bo'lgan moment paydo bo'ladi. Maydon lasanni uning o'qi maydon bo'ylab joylashishi uchun aylantiradi. Bunday holda, bobinning kuch chiziqlari, xuddi kichik magnit kabi, tashqi maydon bilan mos kelishi kerak.
Agar tashqi maydon bir xil bo'lmasa, u holda momentga tarjima harakati qo'shiladi. Bu harakat yuqori induksiyaga ega bo'lgan maydonlar bizning magnitimizni pastroq induksiyaga ega bo'lgan joylarga qaraganda ko'proq lasan shaklida o'ziga jalb qilishi sababli yuzaga keladi. Va bobin kattaroq indüksiya bilan maydonga qarab harakatlana boshlaydi. Oqimli dumaloq bobinning magnit momentining kattaligi formula bilan aniqlanishi mumkin.


Formula - 1 G'altakning magnit momenti
Qaerda, lasan orqali oqayotgan I oqim Bobinning oqim bilan S maydonin bobin joylashgan tekislikka normal Shunday qilib, formuladan g'altakning magnit momenti vektor kattalik ekanligini ko'rish mumkin. Ya'ni, kuchning kattaligi, ya'ni moduli bilan bir qatorda, uning yo'nalishi ham mavjud. Magnit moment bu xususiyatni bobin tekisligiga normal vektorni o'z ichiga olganligi sababli oldi. Materialni birlashtirish uchun siz oddiy tajriba o'tkazishingiz mumkin. Buning uchun bizga batareyaga ulangan mis simdan yasalgan dumaloq lasan kerak. Bunday holda, qo'rg'oshin simlari etarlicha nozik bo'lishi va tercihen bir-biriga o'ralgan bo'lishi kerak. Bu ularning tajribaga ta'sirini kamaytiradi. Endi keling, doimiy magnitlar tomonidan yaratilgan yagona magnit maydondagi etakchi simlarga burilish osib qo'yaylik. Bobin hali ham quvvatsizlangan va uning tekisligi kuch chiziqlariga parallel. Bunday holda, uning o'qi va xayoliy magnitning qutblari tashqi maydonning chiziqlariga perpendikulyar bo'ladi. G'altakga oqim kiritilganda, uning tekisligi doimiy magnitning kuch chiziqlariga perpendikulyar aylanadi va o'q ularga parallel bo'ladi. Bundan tashqari, bobinning aylanish yo'nalishi gimlet qoidasi bilan belgilanadi. Va qat'iy aytganda, oqimning bobin orqali o'tadigan yo'nalishi.
Har qanday moddalar. Klassik elektromagnit nazariyaga ko'ra, magnitlanishning paydo bo'lishining manbai elektronning orbitadagi harakatidan kelib chiqadigan mikro oqimlardir. Magnit moment barcha yadrolar, atom elektron qobiqlari va molekulalarning istisnosiz ajralmas xususiyatidir.
Barcha elementar zarrachalarga xos bo'lgan magnitlanish ularda spin deb ataladigan mexanik moment (kvant tabiatining o'ziga xos mexanik momenti) mavjudligi bilan bog'liq. Atom yadrosining magnit xossalari yadroning tarkibiy qismlari - proton va neytronlarning spin impulslaridan iborat. Elektron qobiqlar (intraatomik orbitalar) ham magnit momentga ega bo'lib, unda joylashgan elektronlarning magnit momentlari yig'indisi hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, elementar zarrachalarning magnit momentlari spin momenti deb ataladigan atom ichidagi kvant mexanik ta'siridan kelib chiqadi. Bu ta'sir o'zining markaziy o'qi atrofida aylanishning burchak momentiga o'xshaydi. Spin momenti kvant nazariyasining asosiy konstantasi bo'lgan Plank konstantasida o'lchanadi.

Plankning fikriga ko'ra, aslida atomdan iborat bo'lgan barcha neytronlar, elektronlar va protonlar ½ ga teng spinga ega. Atom tuzilishida yadro atrofida aylanayotgan elektronlar spin impulsidan tashqari orbital burchak impulsiga ham ega. Yadro, garchi u statik pozitsiyani egallasa ham, yadro spinining ta'sirida hosil bo'lgan burchak impulsiga ham ega.
Atom magnit momenti hosil qiladigan magnit maydon bu burchak momentumining turli shakllari bilan belgilanadi. Yaratilishdagi eng sezilarli hissa spin effekti bilan amalga oshiriladi. Pauli printsipiga ko'ra, ikkita bir xil elektron bir vaqtning o'zida bir kvant holatida bo'lolmaydi, bog'langan elektronlar birlashadi, ularning spin momentlari esa diametrik ravishda qarama-qarshi proyeksiyalarga ega bo'ladi. Bunday holda, elektronning magnit momenti kamayadi, bu butun strukturaning magnit xususiyatlarini pasaytiradi. Elektronlarning juft soniga ega bo'lgan ba'zi elementlarda bu moment nolga tushadi va moddalar magnit xususiyatga ega bo'lishni to'xtatadi. Shunday qilib, alohida elementar zarralarning magnit momenti butun yadro-atom tizimining magnit xususiyatlariga bevosita ta'sir qiladi.

Toq elektronli ferromagnit elementlar juftlashtirilmagan elektron tufayli har doim nolga teng bo'lmagan magnitlanishga ega bo'ladi. Bunday elementlarda qo'shni orbitallar bir-birining ustiga chiqadi va juftlashtirilmagan elektronlarning barcha spin momentlari kosmosda bir xil yo'nalishni oladi, bu esa eng past energiya holatiga erishishga olib keladi. Bu jarayon almashinuv o'zaro ta'siri deb ataladi.
Ferromagnit atomlarning magnit momentlarining bunday tekislanishi bilan magnit maydon paydo bo'ladi. Disorientatsiyalangan magnit momentlari bo'lgan atomlardan tashkil topgan paramagnit elementlar esa o'zlarining magnit maydoniga ega emas. Ammo agar siz ularga tashqi magnitlanish manbai bilan harakat qilsangiz, atomlarning magnit momentlari tenglashadi va bu elementlar ham magnit xususiyatga ega bo'ladi.