O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

Download 1.74 Mb.

bet	55/109
Sana	09.01.2022
Hajmi	1.74 Mb.
	#258697

1 ... 51 52 53 54 55 56 57 58 ... 109

Bog'liq
O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyas (1)

shartlarini bajarishga

undovchi omillar

Kuchli:

tomonlarning

O`rtacha: «oqlash»

Kuchsiz:

shartnoma

mukofotlanishi

doktorinasidan

tomonlaridan

biri

nazorat

shartnomada

qayd

foydalanish tomonlarga

huquqini

topshirganlik

fakti

etilgan

muayyan

majburiyatlarning

uchun

qat’iy

belgilangan

vazifalarning bajarilishi

bajarilishiga to`siq sifatida

mukofotni oladi.

bilan bog`langan.

kutilmagan holatlarni

bahona qilish imkonini

beradi.

7. Shartnoma

shartlarini bajarmaganlik

uchun sanksiya

Shartnomaning

o`zida

Tomonlarning

uzoq

Ma’muriy

jazo,

nazorat

qayd

etilgan

huquqiy

vaqtli o`zaro

hamkorlik

huquqini

topshirganlik

uchun

sanksiyalar.

qilishi davri mobaynida

kompensatsiyaning

kam

orttirilgan

obro`ning

foydali shartlari

yo`qotilishi.

8.Nizolar hal etiladigan instansiya

Sud

Uchinchi tomon: arbitraj

Nizolarni

hal

etish

qandaydir

sud, hakamlar sudi.

uchinchi

tomon

jalb

qilinmagan

holda,

hokimiyatdan

foydalanish

asosida amalga oshiriladi.

9. Nizolarni hal etish tartiboti samaradorligini cheklovchi omillar

Sud

tasarrufida bo`lgan

Hakamlar sudi yoki

Ma’muriy

nazoratni

amalga

axborotning

arbitraj

sudining

oshirish

xarajatlari.

Har

cheklanganligi.

obro`si.

Uchinchi

qanday

nizo

o`zida

qonundan foydalanish

tomonga topshiriladigan

tomonlarning

nafaqat

«ovoz

narxi nolga teng emas.

vakolatlarning

berish», balki «chiqish», ya’ni

cheklanganligi

(arbitraj

topshirilgan nazorat

huquqini

bundan

mustasno).

qaytarib olish huquqidan ham

Xufyonalik narxi noldan

foydalanish

imkoniyatini

farq qiladi.

o`zida mujassamlantiradi.

10. Misollar

Oldi-sotdi shartnomasi

Franchayzing. Tabiiy

Ish beruvchi va

yollanma

monopoliyalarning

xodim

o`rtasidagi

shartnoma.

tartibga solinishi.

Firma

ichidagi

Transport, energetika va

munosabatlarning

butun

xomashyo kompaniyalari

majmui.

o`rtasidagi uzoq muddatli

shartnomalar.

6.4. Tashkilot tushunchasi
Prinsipial jihatdan yangi lahza – shaxs tomonidan yollash to`g`risidagi shartnoma doirasida o`z harakatlarini nazorat qilish huquqining ixtiyoriy ravishda topshirilishi – bozor konstitutsiyasi me’yorlariga tuzatishlar kiritishni talab qiladi.

Birinchidan, murakkab utilitarizm me’yoriga faqat yollash to`g`risidagi shartnoma tomonlaridan biri – uning foydasiga nazorat huquqi topshirilayotgan tomon amal qiladi. Bitimning ushbu tomonini «prinsipal» yoki «topshiriq beruvchi» deb ataymiz. Bitimning ikkinchi tomoni – «agent» yoki «ijro etuvchi» ma’lum darajadan ortiq bo`lgan mukofot evaziga o`z harakatlarini o`zi nazorat qilish huquqidan voz kechadi. Boshqacha aytganda, «agent» o`z foydaliligini ko`paytirmaydi, balki uning ma’lum darajasiga erishishni mo`ljallaydi (cheklangan utilitarizm me’yori). «Prinsipal» va «agent» o`rtasidagi munosabatlar qat’iy shaklda quyidagi tenglamalar bilan yoritiladi:
max EU(principal) q EU[f(Q),Q,A,S],

EU(agent) q EU (Y, A, S) ≥ U,

bu yerda: Q – shartnomani amalga oshirish natijasi ("chiqish"); Y q f(Q) - "agent" faoliyatiga haq to`lashning tanlangan sxemasi;
A - ""prinsipal" tomonidan qo`yilgan vazifalarni bajarish bo`yicha agent" qo`llaydigan sa’y-harakatlar;
S – shartnoma tomonlariga bog`liq bo`lmagan «tabiiy» omillar.
Ikkinchidan, «agent»ning xatti-harakati oqilona maqsadli harakat tamoyillarini buzadi, chunki u maqsadlarni tanlashda erkin emas – maqsadlar «prinsipal»ning manfaatlari bilan belgilangan. «Agent» o`z harakatlarida o`z manfaatlariga amal qilmasligi kerak, u birinchi navbatda «prinsipal»ning manfaatlarini ko`zlashi lozim. Ideal «agent» «prinsipal»ning manfaatlarini o`z manfaatlari singari qabul qiladi.

Uchinchidan, ishonch me’yorini amalga oshirish bilan bog`liq muammolar ham mavjud. «Agent» «prinsipal»ga u tomonidan u yoki bu vaziyatda qabul qilinadigan qarorlarning to`g`riligi nuqtai nazaridan ishonishi lozim. «Prinsipal»ga ishonmagan «agent» unga nazorat qilish huquqini topshirishdan manfaatdor emas. Bundan tashqari, «agent» «prinsipal» «agent»ning harakatlari ustidan nazorat sohasini shartnoma bilan belgilanmagan munosabatlarga ham yoymasligiga ishonch hosil qilishi kerak. Teskari holat noto`g`ri, chunki «prinsipal» hatto «agent»ning harakatlarini o`z foydaliligini emas, balki «prinsipal»ning foydaliligini oshirishga yo`naltirish zarurligini hisobga olgan holda unga nisbatan ma’lum darajada ishochsizlik bilan munosabatda bo`lishi lozim.

To`rtinchidan, yollash to`g`risidagi shartnomani amalga oshirish uchun empatiya normasi talab etilmaydi. «Prinsipal» mukofotning «agent» rozi bo`ladigan eng past darajasini bilishi kifoya qiladi. Unda ikkala tomon ham shartnoma yordamida o`zining foydaliligini oshiradigan, «simmetrik barqarorlik» (reciprocal viability) mezoniga javob beruvchi sotish to`g`risidagi shartnomadan farqli o`laroq, yollash to`g`risidagi shartnoma simmetrik barqarorlikni nazarda tutmaydi. Bir tomondan, yollash to`g`risidagi shartnomani amalga oshirishdan yutuqni taqsimlash nosimmitrik xususiyatga ega. Ikkinchi tomondan - hatto «agent»ga o`z huquqlarini «prinsipal»ga topshirganlik uchun to`lanadigan kompensatsiya «gorizontal bo`yicha» emas, faqat «vertial bo`yicha»

munosabatlarga taalluqli. Yollash to`g`risidagi shartnoma bir necha «agent»ga amal qilingan hollarda ular o`rtasidagi munosabatlar «prinsipal»ga murojaat etish orqali tartibga solinadi va shuning uchun simmetrik barqarorlikka erishishga yo`naltirilmagan.
Va nihoyat, qonunga bo`ysunish me’yoriga zarurat yo`q, chunki shartnomani amalga oshirish yuzasidan kelib chiqadigan nizolar umuman qonunga bo`ysunish orqali hal etilmaydi. Yollash to`g`risidagi shartnomaning bajarilishi bilan bog`liq barcha masalalar «ichki hakam» - «prinsipal» tomonidan hal etiladi.
Shu tariqa «prinsipal» va «agent»ning yoritilgan o`zaro munosabatlarini tartibga soluvchi me’yorlar yig`indisi buyruqbozlik iqtisodiyoti konstitutsiyasini eslatadi. Lekin, bu tasodif emas. Neoinstitutsional nazariya asoschisi, Nobel mukofotining lauriyati Ronald Kouz o`zining «Firma tabiati» maqolasida buyruqbozlik asosiga ega bo`lgan iqtisodiy munosabatlar bozor tizimining ichida ham mavjud, degan xulosaga keladi. «Bizning iqtisodiyotda rejalashtirish mavjud... Firma ichida... bozor transaksiyalariga barham berilgan, almashuv transaksiyalariga ega bo`lgan murakkab bozor tuzilmasining rolini esa tadbirkor-muvofiqlashtruvchi o`ynaydi, u ishlab chiqarishni ham boshqaradi».
Boshqacha aytganda, buyruqbozlik iqtisodiyoti konstitutsiyasi nafaqat tarixiy jihatdan qiziqish uyg`otadi, balki u alohida tuzilmalar - yollash to`g`risidagi shartnoma asosida yuzaga keladigan tashkilotlar doirasida munosabatlarni tartibga soladi. Tashkilot deganda biz «ta’riflanadigan chegaralarga ega bo`lgan va maqsadlarga yoki ishtirokchi a’zolar tomonidan taqsimlanadigan maqsadlar yig`indisiga erishish uchun faoliyat ko`rsatuvchi muvofiqlashtirish birligi»ni tushunamiz. Firmalar (muvofiqlashtirishning iqtisodiy birliklari), kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, universitetlar, foyda ko`rmay ishlovchi tashkilotlar va ko`plab boshqa «muvofiqlashtirish birliklari» tashkilotlar hisoblanadi. Ushbu ta’rifdan tashkilotning uchta asosiy xususiyati kelib chiqadi.

Ishtirokchilar yig`indisi.
Barcha ishtirokchilarni «prinsipal» manfaatlaridan hosil bo`lgan tashkilot maqadlariga moslashuv darajasi.

Hukmronlik munosabatlarining rasmiy tuzilmasi, ma’lum darajadagi murakkablik bilan tavsiflanuvchi ko`p pog`onalilik.

Tashkilot - hukmronlik munosabatlari, ya’ni ishtirokchilarining ayrimlari - «agentlar» tomonidan o`z harakatlari ustidan nazorat qilish huquqining uning boshqa ishtirokchisi - «prinsipal»ga topshirilishi asosida qurilgan

Download 1.74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 51 52 53 54 55 56 57 58 ... 109