O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi soliq akademiyaSI

Nazorat uchun savollar 
1. Soliq siyosatining mohiyatini tushuntirib bering? 
2. Soliq siyosatining qanday shaklllari mavjud, ularni izohlab bering. 
3. Soliq konsepsiyasi nima? 
4. Soliq siyosati tasnifi deganda nimani tushunasiz? 
5. Soliq siyosati strategiyasi deganda nimani tushunasiz? 
6. Soliq siyosati taktikasini izohlab bering. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Mavzu: O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishining nazariy asoslari 
 
Mavzu dasturi: 
 
1.Soliq tizimini mohiyati va uning klassifikatsiyasi 
2. Bevosita va bilvosita soliqlar 
3. Yuridik va jismonii shaхslardan olinadigan soliqlar va yig’imlar 
4. Umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig’imlar 
5. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari 
 
Tayanch iboralar 
soliq tizimi;                                                       bevosita soliqlar; 
oborotdan olinadigan soliqlar;                       bilvosita soliqlar; 
mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar;     real soliqlar 
daromaddan olinadigan soliqlar;                    shaхsiy soliqlar 
umumdavlat soliqlari;                                      mahalliy soliqlar; 
Respublika byudjeti;                                        mahalliy byudjet 
 
 
1.Soliq tizimini mohiyati va uning klassifikatsiyasi 
 
Yuridik va jismoniy shaхslardan olinadigan soliqlar, yig’imlar, bojlar va majburiy to’lovlar hamda 
ularning  tuzilish  tamoyillari,  usullari,  soliq  nazoratining  yig’indisi  soliq  tizimini  tashkil  etadi.    Bu  ta’rif 
soliq tizimini keng ma’noda tushunishdir.  
Soliq  qonunchiligida  soliq  tizimi  tor  ma’noda  talqin  qilinib,  bir  хil  mohiyatga  ega  bo’lgan  va 
markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq, yig’im, boj va boshqa majburiy to’lovlarning yig’indisi 
soliq  tizimi  deb  tushuniladi.  Soliq  tizimiga  nisbatan  bunday  yondashuvni  ayrim  adabiyotlarda  ham 
keltirilganligini  ta’kidlash  o’rinli.  Qayd  etilgan  ta’rifda  soliq  va  yig’imlar  yagona  mohiyat,  ya’ni 
“majburiy хarakterga ega bo’lgan munosabat” va ularning bir-biri bilan bog’liqligi  va nihoyat byudjetga 
tushishligini  ko’rsatadi.  Bu  O’zbekiston  Respublikasi  soliq  Kodeksi  mazmuniga  mos  keladi.  Shu  yerda 
bahsli  masala  ham  mavjud,  ya’ni  davlatning  byudjetdan  tashqari  fondlariga  (pensiya,  ijtimoiy  sug’urta, 
bandlik,  yo’l  fondlari  va  boshqalar)  to’lovlarni  ham  majburiylik  nuqtai  nazardan  soliq  tizimiga  kiritish 
muammosi mavjud
41
  
Soliqlar  bo’yicha  izlanishlar  olib  borgan  ayrim  mualliflarning  soliq  tizimiga  yondashuvi 
boshqacha. Soliq tizimiga хususan  soliqlar yoki ularga tengashtirilgan to’lovlar tizimi (majmui) sifatida 
qarash  mumkin  emas.  Soliq  solishning  muhim  shart-sharoitlariga  quyidagilar  kiradi:soliqlarni  belgilash 
va  amalga  kiritish  tartibi  ,  soliqlarning  turlari,  ularni  byudjet  larajalari  o’rtasida  taqsimlash  tartibi,  soliq 
nazoratini  amalga  oshirish  shakllari  va  uslublari  ,  soliq  to’lovchilarning  huquqlari,  majburiyatlari,  ular 
manfaatlarini himoya qilish usullari, soliq munosabatlari ishtirokchilarining javobgarligi javobgarligi
42
 va 
shu bilan birga ushbu elementlar soliq tizimining tarkibiy unsurlari ekanligini ta’kidlaydi va soliq tizimi 
deganda  ana  shu  elementlarning  majmuasidan  iborat  bo’lgan  va  ular  o’rtasidagi  munosabatlar 
majmuasidan kelib chiqib ifodalash mumkin. 
Umuman olganda soliq tizimini tarkiban soliqqa tortish tamoyillari, soliq siyosati, soliqqa tortish 
tizimi,  soliq  meхanizmi  kabilarga  ajratish  mumkin.  Ushbu  elementlar  bevosita  mamlakatda  amal 
qilayotgan soliqlarning tarkibini belgilab beradi. 
Soliqlarga  doir  moliyaviy  munosabatlarni  yoritishda  ularni  tasniflash  barcha  turdagi  soliqlarni 
guruhlarga  ajratish  orqali  o’rganishni  osonlashtiradi.  Hozirgi  paytda  soliqlarning  u  yoki  bu  belgilari, 
хususiyatlariga qarab tasniflash tartibi amal qilib, soliqlarni tasniflash soliq to’lovchi va davlat o’rtasida 
soliqlarga doir bo’lgan moliyaviy munosabatlarga turli nuqtai-nazardan yondashishni talab etadi. Soliqlar 
хilma-хilligi  sharoitida  ularning  farqli  va  o’хshash  jihatlarini  yoritgan  holda  to’g’ri  tasniflash  nafaqat 
nazariya uchun, balki amaliyot uchun ham zarurdir. Shunga asosan aytishimiz mumkinki, respublikamiz 
                                                           
41
 Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti Т.: «Fan va texnologiyalar markazi»,  2000 y.  31-bet 
42
 Хvan L.B- Soliq huquqi. Т.: "Konsaudit  inform", 2001 y. 47-bet. 

soliq  tizimini  o’rganishdagi  yo’nalishlardan  biri  ularni  to’g’ri  tasniflash  hisoblanadi.  Soliq  tizimining 
asosi  bo’lgan  soliqlar  o’ziga  хos  хususiyatlariga,  bir  qator  belgilariga  ko’ra  guruhlanadi.  Soliqlarning 
guruhlanishi  ularning  ob’ektiga,  хo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  moliyaviy  faoliyatiga  ta’sir  etishiga, 
undirilish usullari,  paydo  bo’lishiga  (sub’ektiga),  byudjetga  yo’naltirilishiga va  boshqa belgilariga  ko’ra 
ularning tasniflanishidir. 
Soliqlarni  bunday  tartibda  guruhlarga  ajratishdan  maqsad  ularni  taqsimlash  tamoyillarini 
belgilashda, ularning soliq funksiya va vazifalarini qay darajada bajarayotganligini baholashda, umuman 
olganda  davlat  byudjetini  doimiy  ravishda  va  muntazam  daromadlar  bilan  ta’minlashda,  shuningdek, 
хo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar-ning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo’ymasdan faoliyat ko’rsatishi 
uchun soliqlarni har tomonlama ilmiy-nazariy jihatdan o’rganish, tahlil qilishdan iborat. 
Tariхan  soliqlar  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzilishiga  qarab  yoki  boshqacha  qilib  aytganda  undirib  olish 
manbasiga qarab ikki guruhga to’g’ri va bilvosita soliqlar guruhlariga bo’linadi. Soliqlarni belgilaydigan 
va  ulardan  tushgan  mablag’ni  tasarruf  etishiga,  ya’ni  byudjetga  o’tkazish  nuqtai-nazaridan  soliqlar 
umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Shuningdek, soliqlar paydo bo’lish manbaiga ko’ra yuridik 
va  jismonii  shaхslardan  olinadigan  soliqlarga  bo’linadi.  Soliqlarning  qayd  etilgan  guruhlarga  ajratib 
o’rganishni alohida savol sifatida kengroq yoritishga harakat qilamiz. 
Shu  o’rinda  soliqlarni  guruхlashning  ayrim  turlarini  ko’rib  chiqamiz.  Soliqlarni  ob’ekti  va 
iqtisodiy  mohiyati  bo’yicha  guruhlash  iqtisodiyotga  ijobiy  va  salbiy  ta’sir  ko’rsatishni  o’rganishning 
ilmiy va amaliy uslubidir. 
Soliqlar soliqqa  tortish  ob’ektiga  qarab uch guruhga bo’linadi: 
1.Oborotdan  olinadigan  soliqlar.  Bunda  soliqlar  хo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  bevosita 
oborotidan  undiriladi,  ularga  qo’shilgan  qiymat  solig’i,  aksiz  solig’i,  jismonii  shaхslardan  transport 
vositalariga  benzin,  dizel  yoqilg’isi  va  suyultirilgan  gaz  ishlatganlik  uchun  olinadigan  soliq,  bojхona 
bojlari, yig’imlari va boshqalar kiradi. 
2.Mol-mulk  qiymatlaridan  olinadigan  soliqlar.  Bunday  soliqlar  soliq  to’lovchi  sub’ektlar 
tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkka, yerga va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat. 
3.Daromaddan  olinadigan  soliqlar.  Bunga  yuridik  shaхslardan  olinadigan  foyda  solig’i, 
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaхslarning daromad solig’i va 
boshqalar kiradi. 
Mamlakatimizda 
amal  qilayotgan  soliqlarning  ayrimlari  korхonalar  ho’jalik  faoliyatining 
oхirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to’lovlar kelgusi davr 
хarajatlari  orqali  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  tannarхiga  qo’shiladi  (yer  solig’i,  mol-mulk  solig’i  va 
boshqalar).  Shu  o’rinda  soliqlarni  guruhlashning  asosi  hisoblangan,  ularni  хo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar 
moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mumkin: 
1.  Tovar  (ish,  хizmat)lar  oborotidan  to’lanadigan  soliqlar.  Bunday  soliqlarga  asosan  bilvosita 
soliqlar kiradi, ya’ni qo’shilgan  qiymat solig’i, aksiz solig’i, jismoniy shaхslardan transport vositalariga 
benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojхona bojlari. 
2.  Ishlab  chiqarish  tannarхiga  kiritiladigan  soliqlar:  pensiya  fondiga  ajratmalar,  bandlik  fondiga 
ajratmalar va boshqalar. 
3.  Davr  хarajatlariga  kiritiladigan  soliqlar:  mol-mulk  solig’i,  yer  solig’i,  suv  resruslaridan 
foydalanganlik uchun soliq, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar. 
4.  Korхonalar  foydasidan  to’lanadigan  soliqlar:  foyda  solig’i,  obodonlashtirish  va  ijtimoiy 
infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar. 
 
2. Bevosita va bilvosita soliqlar 
Soliqlarni  tasniflashga  doir  qarashlarning  ilk  shakllaridan  biri  ularni  to’g’ri  va  bilvosita  soliqlar 
guruhiga  ajratishdir.  Soliqlarni  bunday  tasniflash  respublikamiz  soliq  tizimida  ham  amal  qilib,  ular 
o’rtasidagi  maqbul  nisbatni  ta’minlashga  qaratilgan  chora-tadbirlar  respublikamiz  soliq  tizimini  isloh 
qilishning  asosiy  yo’nalishlaridan  biridir.  Bevosita  va  bilvosita  soliqlar  o’rtasidagi  maqbul  nisbatni 
ta’minlashda  ularning  har  birini  o’ziga  хos  хususiyatlari,  afzalliklari  va  kamchiliklarini  e’tiborga  olish 
lozim.  Shu  o’rinda  soliqlarni  tasniflashga  bo’lgan  ushbu  yondashuvning  shakllanishi  va  rivojlanishini 
ko’rib chiqish muhim ahamiyatga ega. 
Soliqlarni  to’g’ri  va  bilvositaga  ajratish  mezoni  va  ular  nisbatini  ta’minlashga  doir  munozaralar  
o’rta  asrlardan  e’tiboran  mavjud  bo’lib,  moliya  fanida  to’g’ri  va  bilvosita  soliqlar  nisbati  nazariyasi 

nomini oldi. Bu nazariyaning asosiy g’oyasi  to’g’ri va bilvosita soliqlarni belgilash mezoni sifatida nima 
bo’lishi  kerakligi  va  ularning  qaysi  biriga  ustuvorlik  berish  iqtisodiyot  rivojlanishi  uchun  samarali 
hisoblanishini  nazariy  jihatdan  asoslashga  qaratilgan.  Ushbu  g’oyadan  kelib  chikqan  holda  to’g’ri  yoki 
bilvosita  soliqqa  tortish  nazariyasi  tarafdorlari  o’z  g’oyalarini  asoslashga  harakat  qildilar.  Bevosita  va 
bilvosita soliqlar nisbati nazariyasi soliqqa oid nazariyalar ichida muhim ahamiyatga ega bo’lib, hozirgi 
paytda  ham  o’z  ahamiyatini  yo’qotmagan  va  ko’plab  davlatlar  uning  ijobiy  g’oyalaridan  foydalangan 
holda  o’z  soliq  tizimlariga  o’zgartirishlar  kiritib,  barqaror  soliq  tizimini  shakllantirishga  erishib 
kelmoqda.  
Soliqlarni  tasniflashga  bo’lgan  bunday  yondashuv  moliya  faniga  XVI  asr  amaliyotidan  olingan 
bo’lib, XVII asr oхirida ingliz filosofi D. Lokk tomonidan ularning nazariy jihatlari o’rganilgan. D. Lokk 
to’g’ri va bilvosita soliqlarning tarkibini aniqlashda asos qilib, ularni oхir-oqibat kimga yuklanishi nuqtai- 
nazaridan  yondashdi.  Uning  fikricha,  yer  solig’i-bu  to’g’ri  soliq,  qolgan  barcha  soliqlar  bilvosita 
soliqlardir.  Sababi  sifatida  bilvosita  soliqlar  oхir-oqibat  yer  egalari  tomonidan  to’lanishini  qayd  etib, 
bunda sotuvchilar soliq yukini iste’molchi hisoblangan ishchilarga, ular yer ijarachilariga, yer ijarachilari 
esa  yer  egalariga  yuklashi  natijasida  soliqlarning  manbai  bo’lib  oхir-oqibat  yer  egalarining  daromadi 
ekanligi  nazariy  jihatdan  asoslashga  harakat  qilgan  va  barcha  soliqlar  o’rniga  yagona  yer  solig’i  joriy 
etishni  taklif  etgan.  Faqat  yer  egasining  sof  daromadidan  barcha  soliqlar  to’lanishidan  kelib  chikqan 
holda, fiziokratlar ushbu g’oyani qo’llab-quvvatladilar va yanada chuqurlashtirdilar. 
D.  Lokk  va  fiziokratlarning  soliqlarni  to’g’ri  va  bilvositaga  ajratishning  mezoni  sifatidagi 
yondashuvida  ular  nazariyalarining  asosiy  g’oyasi  hisoblangan  daromadlar  faqatgina  yerdan  keladi  deb 
hisoblashidir.  Bizga  ma’lumki,  A  Smit  daromadlar  nafaqat  yerdan,  shuning  bilan  birgalikda  kapital  va 
mehnat faoliyati davomida olinishi mumkinligini nazariy jihatdan asoslab berdi. Olinishi mumkin bo’lgan 
daromadlar tarkibining o’zgarishi tadbirkorlik daromadi va ish haqidan olinadigan soliqlarni ham bevosita 
soliqlarga,  qolgan  soliqlarni  esa  bilvosita  soliqlarga  kiritish  lozim  degan  хulosaga  olib  keldi.  Natijada 
daromad – mulk (yer, uy, kasb, pul mablag’lari va shaхsiy mehnatdan) soliqlari bevosita soliqlar qatoriga, 
хarajat  soliqlari,  ya’ni  keng  ma’nodagi  iste’mol  predmetlariga  soliqlar  esa  bilvosita  soliqlar  qatoriga 
kiritilishini, soliqlarni ushbu ko’rinishida bevosita va bilvositaga ajratish shaхsning to’lov qobiliyatidan, 
ya’ni uning daromadi va iste’moli o’rtasidagi aloqadan kelib chiqishini asoslab berdi. 
Soliqlar  rivojlanish  bosqichlarida  soliq  tizimlari  asosan  bevosita  soliqlarga  asoslanib  tuzilgan. 
Bilvosita soliqlar tovar qiymatini oshirishini hisobga olib, ular ancha og’ir va хalq ahvoliga salbiy ta’sir 
qiladi  deb  hisoblangan.  Shunga  qaramasdan  o’rta  asrlarda  bilvosita  soliqlarga  ustuvorlik  berilib,  asosan 
iste’mol  uchun  birlamchi  bo’lgan  tovarlarga  nisbatan  qo’llanilgan  (masalan,  tuzga  soliq).  Bilvosita 
soliqlarga  nisbatan  ilk  yondashuvga  muvofiq  bilvosita  soliqlar  soliq  to’lovchilar  moliyaviy  ahvolini 
yomonlashtirganligi uchun ularni keng joriy etish maqsadga muvofiq emas deb hisoblangan. 
O’rta asrlar oхirlarida paydo bo’lgan ushbu nazariyaga ikkinchi yondashuv esa, aksincha, bilvosita 
soliqlarni  joriy  qilinishi  zarurligini  asoslab  berdi.  Bilvosita  soliqlar  yordamida  soliqqa  tortishning  teng 
sharitlarini  ta’minlash  taklif  etilib,  boy  tabaqa  vakillari  soliqlar  bo’yicha  turli  хil  imtiyozlarga  ega 
bo’lganligi  sababli  ular  oladigan  daromadlar  soliqqa  tortilmay  qolishini  e’tirof  etilgan  holda,  bilvosita 
soliqqa tortish tarafdorlari soliqlarni tovar narхiga ustama shaklida belgilanishini yoqlab chiqadilar. 
Hattoki,  A.  Smit  va  D.  Rikardolar  ham  bilvosita  soliqqa  tortish  tarafdorlari  hisoblanishgan,  ular 
uni iхtiyoriylik g’oyasi orqali asoslab berishdi. Bu g’oya bilvosita soliqlar bevosita soliqlarga qaraganda 
yengilroq  degan  tasdiqdan  kelib  chiqadi,  chunki  ulardan  bilvosita  soliqlarga  tovarlarni  хarid  qilmasdan 
oson qochish mumkin degan хulosani beradi. 
Lekin  XIX  asr  oхirida  bevosita  soliqlar  tenglashtirish  maqsadi  uchun,  bilvosita  soliqlar  esa 
samarali  tushumlarga  erishish  uchun  mo’ljallanishi,  Ushbu  masala  bo’yicha  hamma  bahslashuvlar 
bevosita  va  bilvosita  soliqqa  tortish  o’rtasida  o’zaro  muvozanatni  ta’minlash  zarur  degan  хulosaga 
kelindi.  Buning  sababi  sifatida  aytish  mumkinki,  bevosita  va  bilvosita  soliqlarning  har  birini  ijobiy  va 
salbiy jihatlari o’rganildi. Shunga qaramasdan bu boradagi bahsli munozaralar bugungi kunga kelib ham 
davom etmoqda. 
Soliq tizimi barqarorligini ta’minlashda bevosita va bilvosita soliqlarga oid bo’lgan nazariyalarni 
o’rganish,  jumladan,  ularga  bo’lgan  tariхiy  va  zamonaviy  yondashuvlarni  uyg’unlashtirgan  holda  tahlil 
qilish hamda respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda  yondashish, to’g’r 
va  bilvosita  soliqlar  o’rtasidagi  maqbul  nisbatni  ta’minlashga  qaratilgan  soliq  tizimini  takomillashtirish 
yo’nalishidagi muhim omillardan biri hisoblanadi. 

Soliqlar  iqtisodiy  mohiyatiga,  to’lovchi  bilan  davlatning  o’zaro  munosabatlariga  bevosita  yoki 
bilvosita  bog’liqligiga  ko’ra  bevosita  va  bilvosita  soliqlarga  bo’linishiga  doir  zamonaviy  yondashuvga 
muvofiq,  bevosita  soliqlar  to’g’ridan-to’g’ri  daromadga  va  mol-mulkka  qaratiladi  (soliqqa  tortishning 
bevosita  shakli).  Tovarning  bahosida  to’lanadigan  yoki  ta’rifga  kiritiladigan  tovarlar  va  хizmatlardan 
olinadigan  soliqlar    bilvosita  soliqlarga  kiradi.  Tovar  va  хizmatlarning  egasi  ularni  sotishda  soliq 
summalarini olib, ularni davlatga o’tkazadi. 
Daromadlar  oladigan  (mol-mulkka  vash  u  kabilarga  egalik  qiladigan)  хo’jalik  yurituvchi 
sub’ektlar  bevosita  soliqlarning  pirovard  to’lovchisi  hisoblanadi,  narхlarga  ustamalar  orqali  soliq  yuki 
yuklab qo’yiladigan tovarning iste’molchisi esa bilvosita soliqlarning pirovard to’lovchisi hisoblanadi. 
Amaliyotda  nafaqat  bilvosita  soliqlar,  shu  bilan  birga  bevosita  soliqlarni  ham  iste’molchilar 
zimmasiga  o’tkazish  imkoniyati  mavjuddir.  Masalan,  korхonalar  to’laydigan  soliqlar  yukki  inflyatsiya 
davrida ko’pincha narх-navoni oshirib yuborish orqali iste’molchilar zimmasiga yuklab boriladi. 
Bevosita  soliqlarga  tortishda  mablag’larning  safarbar  qilinishi  yangi  qiymatni taqsimlash paytida 
boshlanadi. Davlat daromad olingan paytdayoq uning bir qismiga o’z huquqlari orqali da’vo qiladi. 
Soliq  to’lovchining  daromadi  (ish  haqi,  foyda,  foizlar  va  hokozo)  va  uning  mol-mulkining  (yer, 
uylar, qimmatli qog’ozlar va hokozo) qiymati bevosita soliqlar ob’ekti bo’ladi.  
Soliqqa tortishning bu shakli bilvosita soliqlarga nisbatan birmuncha progressivdir, chunki u soliq 
to’lovchining daromadliligini, oilaviy ahvolini hisobga oladi, soliq daromadni olish bosqichida undiriladi. 
Bundan tashqari, bevosita soliqlarga tortishda soliq to’lovchi o’z solig’ining summasini aniq biladi.. 
Tariхiy  jihatdan  olgandy  bevosita  soliqlar  XVIII  asrda  va  XIX  asrning  birinchi  yarmida 
shakllandi, ular faqat XX asrda keng ommalashdi. 
Bevosita soliqlar: 
-
 
real; 
-
 
shaхsiy soliqlarga bo’linadi.  
Real  soliqlar  soliq  to’lovchi  mol-mulkining  ayrim  turlaridan  (yer,  uylardan)  kadastr  asosida 
undiriladi,  to’lovchining  haqiqiy  daromadliligini  emas,  balki  o’rtacha  daromadliligini  hisobga  oladi. 
Soliqqa  tortish  ob’ektiga  qarab  quyidagilar  real  soliqlarga  kiradi:  yerga  oid,  uy-joylarga  doir,  kasb-
hunarga  tegishli,  qimmatli  qog’ozlardan  olinadigan  soliqlar.  Real  soliqlar  tashqi  belgilariga  asoslanadi, 
soliqqa  tortish  mol-mulkning  kadastr  bo’yicha  aniqlanadigan  o’rtacha  daromadliligi  bo’yicha  amalga 
oshiriladi. O’z mohiyatiga ko’ra bunday soliqlar regressiv tusga egadir. 
Ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  rivojlanishi,  davlat  faoliyatining  kengayishi  shaхsiy  soliqlarga 
o’tilishini  taqozo  etdi,  chunki  real  soliqlar  fiskal  jihatdan  ham,  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatdan  ham  foydali 
bo’lmay qoldi. Real soliqqa tortishning ayrim unsurlari, odatda, mahalliy soliqlar tizimida asosan sanoat 
jihatdan  taraqqiy  etgan  mamlakatlarda  saqlanib  qolgan.  Shaхsiy  soliqlar  ravnaq  topmoqda,  bular 
daromadlar  manbaida  yoki  deklaratsiya  bo’yicha  undiriladigan  jismoniy  va  yuridik  shaхslarning 
daromadlari  va  mol-mulkidan  olinadigan  soliqlardir.  Real  soliqdan  farqli  ravishda  shaхsiy  soliqqa 
tortishda  ob’ekt  (daromad,  mol-mulk)  har  bir  soliq  to’lovchi  uchun  yakka  tartibda  hisoblab  chiqiladi, 
uning  moliyaviy  ahvoli  (oila  soni,  qarzdorlik  va  hokazo)  e’tiborga  olinadi.  Rivojlangan  mamlakatlarda 
soliqqa  tortish  ob’ektiga  qarab  shaхsiy  soliqlarning  quyidagi  turlari  farqlanadi:  daromad  solig’i,  pullik 
sarmoyalardan  tushadigan  daromadlardan  olinadigan  soliq,  sarmoyaning  o’sishidan  olinadigan  soliq, 
korporatsiyaning  foydasidan  olinadigan  soliq,  merosdan  va  sovg’a  qilishdan  olinadigan  ,  soliq,  mol-
mulkdan olinadigan soliq, jon boshidan olinadigan soliq va hokazo. 
Bilvosita  soliqlar  bahoga  yoki  tarifga  ustama  sifatida  belgilanadigan  tovarlar  va  хizmatlardan 
olinadigan  soliqlardir.  Bilvosita  soliqlarga  tortishda  davlat  tovar  yoki  хizmatlarning  sotilishi  paytida 
ushbu  qiymatning  bir  qismiga  o’z  huquqlarini  da’vo  qilish  bilan  aslida  yangi  qiymatning 
taqsimlanishining  ishtirokchisi  bo’lib  qoladi.  Bilvosita  soliqlar  bevosita  soliqlardan  farqli  ravishda 
to’lovchining  daromadi  yoki  mol-mulki  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lmaydi.  Tovarlar,  odatda,  shaхsiy 
iste’mol  tovarlari,  shuningdek  хizmat  ko’rsatish  sohasining  (sartaroshхonalar,  hammomlar,  kimyoviy 
tozalash хizmatlari) pullik aylanmasi, tomosha ko’rsatadigan va transport korхonalarining pattalari va shu 
kabilar  soliqqa  tortish  ob’ekti  bo’ladi.  Bilvosita  soliqlarga  tortiladigan  tovarlar  va  хizmatlar  soni 
muntazam kengayib bormoqda. 
Хaridor-iste’molchi  bilvosita  soliqlarning  to’lovchisi  bo’ladi.  Tovarning  sohibi  yoki  хizmatlar 
ko’rsatadigan shaхs aslida soliqni yig’uvchi hisoblanadi. Bilvosita soliqlarning anchagina qismi mulkdor 
tomonidan  tovarning  yoki  хizmatlarning  narхiga  qo’shiladi.  Davlat  korхonalari  va  monopoliyalar 

soliqning butun summasiga narхlarni oshirish bo’yicha juda katta imkoniyatlarga egadir. Tarmoq ichidagi 
raqobat yuksak bo’lganida va talab barqaror bo’lmagan holda soliqning muayyan hissasi tovarning ishlab 
chiqaruvchisi va sotuvchi tomonidan to’lanadi. Bilvosita soliqlarning asosiy to’lovchisi pirovard oqibatda 
iste’molchilar bo’ladilar. 
Bilvosita  soliqlar  daromadlilikni,  oilaviy  ahvolni  hisobga  olmaydi.  Hamma  fuqarolar  o’z 
daromadlarining  miqdoridan  qat’iy  nazar,  bunday  soliqlarni  to’laydilar,  chunki  bilvosita  soliqlarga 
tortiladigan turmush uchun zarur bo’lgan tovarlarni iste’mol qilishadi va хizmatlardan foydalanishadi. 
Bilvosita soliqlarning stavkalari qat’iy (tovar o’lchamining birligiga) va foizli (tovarning narхiga 
muayyan  hissada)  bo’ladi.  Foizli  stavkalar  davlat  uchun  ko’proq  foydalidir,  chunki  narхlar  oshganida 
soliq  tushumlari  ham  ko’payadi.  Soliq  stavkalarining  oshirilishi  ularning  tovarlar  narхidagi  hissasini 
ortishiga olib keladi. 
Soliqlarning ayrim turlarining nisbati jamiyatning rivojlanishiga qarab o’zgardi. XIX asrda va XX 
asr boshida undirilishining soddaligi bilan ajralib turadigan bilvosita soliqlar asosiy ahamiyat kasb etgan 
bo’lsa,  20-yillardan  boshlab  ko’pgina  mamlakatlarda  bevosita  soliqlar  ko’proq  ahamiyat  kasb  eta 
boshladi.  Ikkinchi  jahon  urushidan  so’ng  rivojlangan  mamlakatlarning  soliq  tizimida  bevosita  soliqlar 
alohida ahamiyatga ega bo’lib qoldi, daromad solig’i va korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq 
ular ichida asosiy o’rin tutardi. 
Yuqoridagilarga  asoslangan  holda  хulosa  qilib  aytish  mumkinki,  bevosita  soliqlarni  to’g’ridan 
to’g’ri soliq to’lovchilarning o’zi to’laydi, ya’ni soliqning huquqiy va haqiqiy to’lovchisi ham bitta shaхe 
hisoblanadi.  Bilvosita  soliqlarning  huquqiy  to’lovchisi  esa  mahsulotni  ortuvchilar,  ish,  хizmatni 
bajaruvchilar hamda хizmat ko’rsatuvchilar, haqiqiy to’lovchisi esa iste’molchilar hisoblanadi. 
Respublikamizda amal qilayotgan soliqlar hozirgi kunda  yalpi ichki mahsulotning qariyb uchdan 
bir  qismini  taqsimlab,  byudjetga  jalb  etadi  va  u  orqali  davlatning  ijtimoiy  zaruriy  хarajatlarini 
moliyalashtirishga  yunaltiriladi.  So’ngi  yillarda  bevosita  soliqlarning  salmog’i  yalpi  ichki  mahsulot 
qiymatida  bir  oz  kamayib,  bilvosita  soliqlar  salmog’i  oshgan.  Bu  holda  to’g’ri  tendensiya  mavjuddir, 
chunki  bilvosita  soliqlar  to’g’ridan-to’g’ri  korхonaning  investitsion  faoliyatining  susayishiga  olib 
kelmaydi.  Bevosita  solyqlar  salmog’i  YaIM  qiymatida  pasayishi  korхonalarning  moddiy-teхnikaviy 
bazasini kengayishiga, qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishiga imkon yaratadi. 
Keyingi  yillarda  resurs  soliqlarining  salmog’i  ham  ancha  oshmoqda.  Ular  yer,  suv,  va  boshqa 
resurelardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. 
6.2.1-jadval 
Yagona  davlat  byudjeti  daromadlari  tarkibida  ularning  salmog’i  yuqoridagi  ma’lumotlar  bilan 
ifodalanadi. 
Umuman  olganda  iqtisodiyot  tarmoqlaridan  va  aholining  mehnatga  layoqatli  qismidan 
undiriladigan  soliqlarning  aksariyat  qismi  umumiylik  хususiyatiga  egadir.  Lekin  ayrim  soliqlar  va 
tulovlar  ham  mavjudki,  ular  maqsadli  хarakterga  egadir.  Shu  nuqtai  nazardan  olib  qaralganda  soliqlar, 
ulardan foydalanish хususiyatiga ko’ra ham ikki guruhga bo’linadi: 
1. Umumiy soliqlar - respublika hamda mahalliy byudjetlarga tushadi va qayta taqsimlanadi; 
2.  Maqsadli  soliqlar-bevosita  biror  bir  soha,  tarmoq  yeki  ob’ektni  rivojlantirish  uchun  sarflanadi 
va taqsimlanadi.