O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

O‘rta asrlar ijtimoiy falsafasi
O‘rta asrlarda diniy mafkuralarning ustuvorligi ijimoiy-falsafiy fikrlar mazmuni va yo‘nalishini belgilab berdi. Ilk o‘rta asrlarda falsafiy tafakkur rivojlanishining asosiy shakllari apologetika va patristika bo‘lgan. Yevropada, Vizantiyada, Old Osiyo va Shimoliy Afrikaning ellinlashgan markazlarida xristianlikning tarqalishi boshqa diniy va falsafiy oqimlar bilan qattiq kurash jarayonida yuz bergan. Bunda xristianlikka qarshi neoplatonizm falsafasidan keng foydalanilgan. Ayni shu davrda apologetika xristianlikni asoslash va himoya qilish falsafasi sifatida vujudga kelgan.
Apologetika ortidan “cherkov otalari”ning falsafiy ta’limoti – patristika (lot. pater – ota) paydo bo‘lgan. Patristikaning eng yorqin vakili Gippon (SHimoliy Afrika)dagi episkop Avliyo Avgustin (354-430)dir. U o‘rta asrlar falsafasiga, shuningdek falsafiy ijodning keyingi davrlardagi ko‘pgina vakillariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan.
XI asrda sxolastik falsafa doirasida nominalizm va realizm o‘rtasida kurash avj olgan. Dastavval: “Xudo bir, lekin siymolarda uchta: Xudo-ota, Xudo-o‘g‘il va Xudo-muqaddas ruh, degan fikrni qanday tushunish kerak?”, degan sof sxolastik savol o‘rtaga tashlangan. Ammo bu savol atrofida avj olgan bahs-munozara uning chegarasidan chetga chiqqan va tom ma’noda falsafiy xususiyat kasb etgan: amalda yakkalik va umumiylik dialektikasining muhokamasiga aylangan.
Xristian dini aqidalarini xalq ommasiga singdirish, ularni ana shu qarashlarning haqiqat ekanligiga ishontirish, rasmiy davlat boshqaruvi tizimini ham unga moslashtirish, hattoki hokimiyatni unga bo‘ysundirish ko‘p jihatdan xristian nazariyotchilarining ijodi va faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan.
Avgustin (354-430) antik davrni xristianlik bilan bog‘lagan dastlabki buyuk teologlardan biri edi. SHuning uchun Avgustinda yangi xristiancha tasavvurlar: “markazdagi inson”, tarixning chiziqli rivojlanishi, yo‘qdan borliqni yaratgan jonlantirilgan Xudoni ko‘ramiz. Ammo Avgustinda bu tasavvurlar antik faylasuflar tilida ifodalanadi.
Bir tomondan, hamma narsalar inson atrofida markazlashadi, zotan Xudo hamma narsani inson uchun yaratgan va Xudo o‘ziga o‘xshatib yaratgan, eng ulug‘ mavjudod hisoblangan inson panoh izlaydi. Avgustin har bir kishining ichida Xudo va Iblis o‘rtasida kurash boradi, deb hisoblaydi. Avgustin bunday kurashni tarixiy darajada Xudo shaxri va Zamin shaxri o‘rtasidagi qarama-qarshilik shaklida ham ko‘radi. Har bir individual hayot panoh va gunoh uchun kurash maydoni bo‘lgani singari, tarix ham ezgulik va gunoh “podsholigi” o‘rtasidagi kurash maydoni hisoblanadi.
Avgustinning Xudo shaxri va Zamin shaxri haqidagi ta’limoti siyosiy nazariya darajasida rivojlanmagan, zotan u siyosatchidan ko‘ra ko‘proq teolog sifatida fikr yuritadi. U siyosiy g‘oyalarni qanday aktuallashtirish mumkinligiga unchalik qiziqmaydi.