O'zbekiston Respublikasi hokimiyat organlarining ekologik boshqaruvi

O'zbekiston Respublikasi hokimiyat organlarining ekologik boshqaruvi. Har bir davlatning asosiy vazifalaridan biri o'zi tashkil etgan davlat organlari orqali barcha ijtimoiy munosabatlarni milliy hududda tartibga solishdan iborat. O'zbekiston ham bundan istisno emas va, ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan bir davrda davlat o'zining «bosh islohotchiolik funksiyasini bajarishi ijtimoiy-iqlisodiy rivojlanishning 5 tamoyillaridan biridir. O'zbekiston Respublikasi hokimiyat organlarining ekologik boshqaruvi. Har bir davlatning asosiy vazifalaridan biri o'zi tashkil etgan davlat organlari orqali barcha ijtimoiy munosabatlarni milliy hududda tartibga solishdan iborat. O'zbekiston ham bundan istisno emas va, ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan bir davrda davlat o'zining «bosh islohotchiolik funksiyasini bajarishi ijtimoiy-iqlisodiy rivojlanishning 5 tamoyillaridan biridir. Davlatning umumiy ekologik boshqaruvi — davlat boshlig'i va hokimiyatining o'z vakolatlari doirasida ekologik munosabatlarni tartibga solish funksiyasi. Ushbu faoliyat O'zbekiston Respublikasi butun yer kengligi doirasida amalga oshiriladigan bo'lsa - davlatning markaziy organlarining ekologik boshqaruvi. Agarda ushbu organlar muayyan ma'muriy-hududiy birliklarda ekologik boshqaruvni amalga oshirsa — umumiy ko'rinishdagi mahalliy ekologik boshqaruv, deya e'tirof etiladi. Davlat rahbari va hokimiyatining ekologik funksiyalari O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, tegishli Konstitutsiyaviy qonunlarda aks ettirilgan.
2002-yil 27-yanvar kuni O'zbekistonda o'tkazilgan umumxalq referendumiga binoan Oliy Majlis 2004-yil 1-iyuldan ikki palatadan — Qonunchilik (quyi palata) va Senat (yuqori palata)dan iborat bo'ladi. 2003-yil 24-apreldagi «O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o'zgartirishlar va qo'shimchalar kiritish to'g'risida»gi konstitutsiyaviy qonuniga binoan bir palatali Oliy Majlisning ekologik funksiyasi ikki palataga ajratildi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat vakillik va qonun chiqaruvchi organ hisoblanadi.
U ikki palatadan — Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senat (yuqori palala)dan iborat bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi va 2002-yil 12-dekabrdagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining «Qonunchilik palatasi va Senati to'g'risida»gi Konstitutsiyaviy qonunlarining 8-moddasiga muvofiq ular quyidagi birgalikdagi ekologik vakolatlarga ega:
• O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga ekologik tusdagi normalarni kiritish, unga o'zgartish va qo'shimchalar qilish;
• ekologiya va atrof-muhit muhofazasiga doir konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilish hamda ularga o'zgartirishlar va qo'shimchalar kiritish;
• ichki va tashqi ekologik siyosatning asosiy yo'nalishlarini belgilash hamda davlatning strategik (uzoqqa mo'ljallangan) ekologik dasturlarini qabul qilish;
• qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini ekologik nuqtayi nazardan belgilash;
• O'zbekiston Respublikasi tarkibiga yangi ekologik yo'nalishdagi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning O'zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarini tasdiqlash;
• Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan Davlat budjetida atrof-muhit muhofazasini inobatga oluvchi me'yorlami qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish;
• ekologik soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni joriy qilish;
• tumanlar, shaharlar, viloyatlami tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegaralarini o'zgartirishda tabiatning o'ziga xos xususiyatlarini inobatga olish;
• ekologiya va atrof-muhit muhofazasiga tegishli davlat mukofotlari unvonlarini ta'sis etish;
• O'zbekiston Respublikasi Prezidentining ekologiya va atrof-muhit muhofazasiga oid vazirliklar, davlat qo'mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to'g'risidagi farmonlarini tasdiqlash;
• O'zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko'rib chiqish va tasdiqlash, shuningdek mamlakat ekologik dolzarb masalalari yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish;
• O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo'yicha vakili va uning o'rinbosarini saylashda fuqarolarning ekologik huquqlarini ta'minlash nuqtayi nazaridan qarash;
• Hisob palatasining hisobotini ko'rib chiqishda ekologik masalalarga e'tibor qaratish;
• ekologiya va atrof-muhit muhofazasi sohasida xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish;
• Konstitutsiyamizda nazarda tutilgan boshqa ekologik vakolatlarni amalga oshirish;
• O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi quyi va yuqori palatalarining birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar, qoida tariqasida, avval Qonunchilik palatasida so'ngra Senatida ko'rib chiqiladi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 79-moddasi va 2002 yil 12-dekabrdagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to'g'risida Konstitutsiyaviy qonunining 9-moddasiga muvofiq Oliy Majlis Qonunchilik palatasining mutlaq ekologik vakolatlariga:
• Qonunchilik palatasining Spikeri va uning o'rinbosarlarini, qo'mitalarning raislari va ularning o'rinbosarlarini saylashda ekologik harakat deputatlari guruhidan;
• O'zbekislon Respublikasi Bosh prokurorining taqdimiga binoan O'zbekislon Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, jumladan Ekoharakat deputatlar guruhi a'zosini daxlsizlik huquqidan mahrum etish to'g'risidagi masalalarni hal etish;
• o'z ekologik faoliyatini tashkil etish va palataning ichki ekologik tartib-qoidalari bilan bog'liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish,
• ekologiya sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek davlat ichki va tashqi ekologik siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilish kiradi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasi va 2002-yil 12-dekabrdagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to'g'risida Konstitutsiyaviy qonunining II qism 9-moddasiga binoan Oliy Majlisning Senati quyidagi mutlaq ekologik vakolatlarga ega:
• Prezidentimizning taqdimiga binoan Senat raisi va uning o'rinbosarlari, qo'mita raislari va ularning o'rinbosarlari, Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xo'jalik sudini saylashda ularning ekologiya borasidagi faoliyatini inobatga olish;
• Prezidentimizning taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasining raisini tayinlash hamda uni lavozimidan ozod etish;
• Prezidentimizning O'zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va Hisob palatasi raisini tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etish to'g'risidagi farmonlarini tasdiqlashda ularning atrof-muhitni muhofaza etishdagi faoliyatini inobatga olish;
• Prezidentimizning taqdimiga binoan amnistiya to'g'risidagi hujjatlarni qabul qilishda ekologik javobgarlik sanksiyalarining rolini pasaytirmaslik;
• Bosh prokurorning taqdimiga binoan Senat a'zosini daxlsizlik huquqidan mahrum etish to'g'risidagi masalalarni hal etishda uning ekologik faoliyatini inobatga olish;
• O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi raisining hisobotlarini eshitish va tegishli qarorlarni chiqarish;
• siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot, jumladan ekologiya sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shuningdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan Senat qarorlarini qabul qilish;
• O'zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan mansabdor shaxslarni Senat tomonidan saylash, tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etishda ularning ham ekologiya borasidagi faoliyatini inobatga olish.
O'z konstitutsiyaviy vakolati doirasida Oliy Majlis aholining ekologik xavfsizligini ta'minlashga ulkan hissa qo'shmoqda. Masalan, Konstitutsiyamizga to'rtta bevosita va 124 ta bilvosila ekologik normalar kiritilgan. 30 dan ziyod ixtisoslashtirilgan va o'nlab umumlashtirilgan ekologik qonunlar qabul qilindi, «2008-2012-yillarda O'zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari dasturi» amalga tatbiq qilinmoqda. Hozirda esa xuddi shunday dasturining 2013-2017-yillar uchun loyihasi tayyorlanmoqda va u Oliy Majlisda ko'rib chiqiladi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to'g'risida Konstitutsiyaviy qonunining 23-moddasiga binoan O'zbekiston ekologik harakatidan
Qonunchilik palatasi tarkibiga saylangan deputatlar 15 ta deputatlar guruhlarini tuzishga haqli. Ushbu guruh Konstitutsiyaviy qonunning 23-moddasiga muvofiq ekologik qonunlar va qarorlar loyihasini ishlab chiqadi, amaldagi qonunlarni takomillashtirish bilan bog'liq masalalarni tayyorlaydi va ularni Oliy Majlis sessiyasi kun tartibiga kirgazish taklifi bilan chiqadi. Qo'mita ekologik masalalarni davlat organlari va nodavlat tashkilotlari hamda o'zini o'zi boshqaruv idoralarining mutasaddi xodimlari bilan muhokama qiladi. Ekologik qonunlarning amalda tatbiq qilinishiga doir deputat nazoratini olib boradi va shu kabi muhim ekologik masalalarni hal qiladi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig'i va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta'minlaydigan shaxs sifatida Konstitutsiyamizning 89—97-moddalariga binoan bir qator o'ta muhim markaziy ekologik boshqaruv funksiyalarini amalga oshiradi. 1991-yil sobiq Ittifoq respublikalari orasida O'zbekistonda birinchilar qatori Prezidentlik institutining joriy etilishi uning tinch va osoyishta yo'l bilan bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga o’tib borishiga xizmat qilmoqda. U milliy xavfsizlikni ta'minlashning asosiy kafili sifatida ekologik xavfsizlikni tarkib toptirish uchun xizmat qiladi. Prezidentning ekologik boshqaruv vakolati juda keng qamrovlidir, masalan:
• fuqarolarni toza atrof-muhitda yashash huquqini ta'minlaydi, Konstitutsiya va qonunlardagi ekologik talablarga rioya etilishini kafolatlaydi;
• ekologik xavfsizlikni muhofaza etadi;
• ichki va xalqaro tashqi ekologik munosabatlarni o'rnatishda O'zbekiston Respublikasi nomidan ish ko'radi;
• atrof-muhit muhofazasiga oid muzokaralarni olib boradi, shartnoma va bilimlarni imzolaydi hamda ularga rioya etilishini ta'rninlaydi;
• Oliy Majlisga har yili mamlakat ekologik hayotining. ichki va tashqi ekologik siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan ma'ruzalar taqdim etadi;
• respublikada hokimiyat va ekologik boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta'rninlaydi;
• ekologiya va atrof-muhit muhofazasiga oid vazirliklar, davlat qo'mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchaiik O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig'iga kiritadi;
• huquqni muhofaza qiluvchi organlarning ekologik qonunchilikni ta'minlashiga doir ishlarini muvofiqlashtiradi;
• Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasining raisi nomzodini Oliy Majlisga taqdim etadi;
• ekologik qonun me'yorlari va qoidalarini buzgan hokimlarni lavozimidan ozod etadi;
• respublika boshqaruv organlari, shuningdek, hokimlaming qabul qilgan noekologik hujjatlarini to'xtatadi va bekor qiladi;
• ekologik qonunlarni imzolaydi, noekologik qonunlarni takroran muhokama qilish va ovozga qo'yish uchun Oliy Majlisga qaytaradi;
• ekologik xavf yuzaga kelgan taqdirda O'zbekiston Respublikasining butun hududi yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi va Oliy Majlis tasdig'iga kiritadi;
• O'zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig'i bilan tabiatni muhofaza qilishda jonbozlik ko'rsatganlarni mukofotlaydi.
• ekologlarga O'zbekiston Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini beradi;
• davlatning ekologik nazorat xizmatlarini tuzadi;
• Konstitutsiya va qonunlar ijrosi yuzasidan davlat ahamiyatiga molik farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
Qo'shimcha qilingan va o'zgartirishlar kiritilgan Konstitutsiyamizning 93—94-moddalariga binoan, unda yuqorida zikr etilgan ekologik vakolatlarning deyarli hammasi saqlanib qolindi.
Nodavlat-notijorat tashkilollarining ekologik boshqaruvi. Demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurishning yana bir talabi nodavlat organlarining faoliyatini erkinlashtirish va ularga ijtimoiy hayotning turli halarida ulkan vakolatlar berishdan iborat.
1999-yil 14-apreldagi «Nodavlat-notijorat tashkilotlar to'g'risida»gi qonun nodavlat organlar faoliyatining huquqiy asosi hisoblanadi.
Nodavlat-notijorat tashkilot — jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) kelishini o'z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni (foydani) o'z qatnashchilari (a'zolari) o'rtasida taqsimlaydigan o'zini o'zi boshqarish tashkiloti.
Shuningdek ayrim mamlakatlarda «Kedr», «Grinpis», «Yashillar partiyasi» kabi ekologik oqimlar faoliyat yurgizishmoqda. Bu ham aholining ekologik boshqaruvda qatnashishining bir yo'li, chunki ilmiy-texnika revolutsiyasi tabiatga «bostirib» kelar ekan uning zararli oqibatlarining oldini olish, avvalambor, fuqarolar, ularning maqsadli va qonuniy uyushma-larining xohish va irodasini inobatga olgan tarzda ekologik munosabatlarni tartibga solinishi maqsadga muvofiqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Nigmatov A. O’zbekiston Respublikasining Ekologiya xuquqi. Darslik. – T.: TDYuI nashriyoti, 2004. – 320 b.
2. Ekologiya huquqi. Darslik. / Mas’ul muharrir M.B.Usmonov. – T.: TDYI, 2006. – 361 b.
3. Xolmo’minov J.T. Ekologiya va qonun. – T.: “Adolat”, 2000. – 352 b.
4. Reymers N.F. Prirodopolzovanie / Slovar-spravochnik. -M.: “Mыsl”, 1990.
5. To’xtaev A., Hamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. – T.: “O’qituvchi”, 1994.