O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

Qobiliyatlarning sifat va miqdor tavsifi. Psixologiyada qobiliyat-
lar individual-psixologik xususiyatlar sifatida tavsiflanadi va buning 
asosida bir insonning boshqa insondan tafovutlanadigan xislatlari, 
fazilatlari yotadi. Shuning uchun har bir shaxsdan bir xil natija, bir xil 
sifat kutish mumkin emas, chunki insonlar o‘z qobiliyatlari bo‘yicha 
bir-birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarin, ular 
o‘rtasida sifat va miqdor jihatidan farqlar ko‘p bo‘lishi mumkin. 
Qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning qaysi individual-psixologik 
xususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatining majburiy sharti tariqasida 
xizmat qilishini anglatadi. Ularning miqdoriy tavsifi esa faoliyatga 
qo‘yiladigan talablarga shaxs tomonidan qay yo‘sinda bajarish 
imkoniyati mavjudligini bildiradi, ya’ni mazkur inson boshqa odam-
larga qaraganda malaka, bilimlardan nechog‘lik tez, oson, puxta 
foydalana olishini namoyon qiladi.
Qobiliyat xususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida, birin-
chidan, maqsadga turlicha yo‘llar orqali erishishga imkon beruvchi 
«o‘zgaruvchan miqdor» majmui tariqasida, ikkinchidan, faoliyat mu-
vaffaqiyatini ta’minlovchi shaxsning individual-psixologik xislatlari 
(fazilatlari)ning murakkab majmuasi ko‘rinishida gavdalanadi.
Shaxsning qobiliyatida mavjud bo‘lgan o‘rnini bosish (kompensa-
torlik) imkoniyati eshitishdan mahrum insonlarni maxsus o‘qitish 
orqali ro‘yobga chiqadi. Hayotda ko‘zi ojiz musiqachi, artist, shoir, 
rassom, muhandis va boshqa shu kabi kasb egalari yetishib chiqqanligi 
93

---

ko‘p uchraydi. Hatto eshitish qobiliyati past yoki umuman yo‘qligi 
ham kasbiy-musiqaviy qobiliyatning rivojlanishiga keskin xalaqit 
bermasligi mumkin.
Bu psixologik hodisa (bir qobiliyatni boshqa qobiliyat yordamida 
o‘stirish, ya’ni kompleksatorlik xususiyati) har bir shaxs uchun kasb 
tanlash va qayta kasb tanlash (ikkinchi yoki uchinchi kasbni egallash 
ishtiyoqi) sohasida mislsiz keng ko‘lamdagi imkoniyatlarni ochadi. 
Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turmushning turli sohalari hamda jabhala-
rida o‘z o‘rnini topa oladilar hamda yuksak yutuqlarga erishadilar, 
hatto bir necha faoliyat turida muvaffaqiyatlar qozonish ham mumkin.
Psixologiyada qobiliyatlarni miqdor jihatdan o‘lchash muammosi 
o‘ziga xos tarixga ega. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida qator 
psixologlar (Kettel, Termin, Spirmen va boshqalar) ommaviy ixtisos-
lar uchun kasb tanlashni amalga oshirish zarurati bilan bog‘liq bo‘lgan 
talablar ta’siri ostida ta’lim olayotganlarning qobiliyat darajasini aniq-
lashni taklif qilib chiqdilar. Bu bilan shaxsning mansabdorlik daraja-
sida tutgan o‘rni va uning u yoki bu mehnat faoliyatida, oliy o‘quv 
yurtlarida ta’lim olishida, ishlab chiqarishda, armiyada va ijtimoiy 
hayotda rahbarlik lavozimlarini olishga layoqatlarini aniqlash taxmin 
qilingan edi. 
Biroq qobiliyatlarni miqdor jihatdan baholash muammosi jamiyat-
da paydo bo‘lish davridan e’tiboran ikki xil xususiyat kasb etdi. Bir 
tomondan, u mehnatkash kishining real imkoniyatlarini obyektiv ra-
vishda aniqlashga imkon beradi. Busiz amalda kasb tanlashga yo‘llash 
uchun layoqatli kishini topish va bu ishga layoqatli kishilarni tanlash 
qiyin bo‘lur edi. Mehnat faoliyatida inson omili (ya’ni real inson va 
uning qobiliyatlari) e’tiborga olinmaydigan oldingi davrga nisbatan 
qobiliyatlar psixologiyada miqdoriy tadqiqotlar g‘oyasining ilg‘orligi 
ana shundadir. 
Kishi egallagan faoliyat (mehnat, o‘qish, sport va shu kabi)lar 
uning psixologik fazilatlari (aqliy xususiyatlari, emotsional-irodaviy 
sohalari, sensomotorikasi)ga yuksak talablar qo‘yadi. Bu talablarni 
qandaydir bitta sifat, hatto u taraqqiyotning juda yuksak darajasiga 
erishgan bo‘lsa ham, qondira olmaydi. Alohida olingan bitta psixik 
xususiyat faoliyatning yuksak mahsuldorligini ta’minlay oladi, butun 
qobiliyatlarning ekvivalenti sifatida namoyon bo‘ladi, degan fikr ilmiy 
94

---

haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan fikrdir. Qobiliyatlar murakkab struktu-
raga ega bo‘lgan psixik fazilatlar yig‘indisidan iboratdir. 
Qobiliyat sifati namoyon bo‘ladigan fazilatlar yig‘indisining tuzi-
lishi pirovard natijada aniq faoliyat talablari bilan belgilanadi va 
faoliyatning har xil turlari uchun turlicha bo‘ladi.