O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

Toǵızınshıdan, Konstitutsiya hám nızamlardıń ústinligin támiyinlewde prokuror qadaǵalawınıń roli úlken. Prokurorlik qadaǵalawı iskerliginde qollanılatuǵın usınısnoma, amrnoma, ogohnoma, qarar hám arzalardıń sapası hám tásirliliginiń jáne de joqarı bolıwıda 2001 jıl 29 avgustda qabıl etilgen jańa tahrirdagi “Prokuratura tuwrısında”gi Nızamda názerde tutılǵan nızamlılıq, ádillik, ǵárezsizlik hám áshkaralıq prinsiplari huqıqıy tiykar bolıp xızmet etedi. Bunnan maqset, xalqımız da, prokuratura xızmetkerleri da usı printsplardı anıq oyda sawlelendiriw etisleri kerek. Holbuki, puqaralar hár bir prokuratura jumısshısıdan usı printsplardı ámelge asıriwdi talap etiw huqıqına iye. Prokurorlik qadaǵalawı alıp baratırǵan prokurorlar bolsa óz iskerliginde sol prinsiplarga iyiwmay ámel etiwi shárt.SHunday etip, Ózbekstanda huqıqıy mámleketlik qurıw hám puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw maqsetinde Konstitutsiya hám nızamlardıń ústinligin támiyinlew ushın kompleks shólkemlestirilgen huqıqıy kepillikler jaratıldı. Álbette, konstituciyalıq huqıqıy kepillikler hám yuridikalıq mexanizmlardı turaqlı rawajlanıwlashtirib, olardıń natiyjeliligin arttırıp barıw kerek. SHu orında Konstitutsiya hám nızamlar ústinligin támiyinlewdiń ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy-etikalıq, psixik kepillikleri da bar ekenligin esten shıǵarmaslik kerek

Insannıń ómiri dúnyadaǵı eń joqarı qádiriyat esaplanadı.Aqiri, turmıs hár bir insanǵa bir márte beriledi, sol sebepli da odan juda etiwge heshkim ılayıqemes, degen túsinikti barlıqdıń sanasına sıńırıw kerek. SHusebeplibarlıqtúpkilikli ózgerisler hám nızamlar insan máplerine xizmet etiwin názerde tutsak, ólim procesiniń jazay sistemasınan alıp taslanıwı hár tárepleme ádalatlı bolıp tabıladı.Sonlıqtan, mámleketimiz basshıınıń 2005 jıl 1 avgustdaǵı “Ózbekstan Respublikasında ólim jazosini bıykarlaw tuwrısında”gi Pármanı mámleketimizde insan huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin ústin turatuǵın qádiriyat sıpatında bekkemlew jolında qoyılǵan náwbettegi iygilikli qádem boldı.2001 jıl 29 avgustda qabıl etilgen “Jınayatlı jazalardıń liberallashtirilishi munasábeti menen Ózbekstan Respublikasınıń jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hámde Basqarıw juwapkershilik tuwrısındaǵı kodeksine ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında” giNızam menen jinoyatlarni xarakteristikalaw, kiyim-kensheklestiriw mánisinde jetilistirildi, jarawtiruvinstitutı engizildi. Jinoyat kodeksinde ólim jazosini názerde tutatuǵın statiyalarsanı keskin kamaytirildi, buyım- mulknimal-múlkin tartıpalıwetiw jınayatlı sazaysı patında biykar etildi hám sol sıyaqlı insan huqıqların qorǵawǵa qaratılǵan qatar ilajlar qollanildi.YUrtboshimiz tárepinen “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jánede tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi”ning daǵaza etiliwi bolsa málim bulbaǵdardaǵı reformalardıń jańa basqıshnı baslapberdi.Usı koncepciyanıń ekinshiu stuvorbaǵdarı sud-huqıq sistemasın reformalawǵa qarnalǵan bolıp, málim bul baǵdardada sistemada bir qatar túpkilikli ózgerisler ámelge asırıldı. Atap aytqanda, Ádil sudlovning jańa sisteması formalantirildi hám sud qánigeliklestirildi.

Sud iskerligin shólkemlestirilgen támiyinlewdiń jańa sisteması

Ózbekstan Respublikası Advokatlar Palatası dúzildi. Advokatlarǵa qoyılatuǵın kvalifikatsion talapları hám advokatlıq iskerligine tásir ótkeriwge qaratılǵan háreketler ushın juwapkershilik kúsheytildi.Mámleketimizde usı jóneliste alıp barılıp atırǵan reformalardıń barlıǵı nızam ústinligi - puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń tiykarǵı printsplarınan biri ekenliginiń jaqtı dálili bolıp Ózbekstan Respublikası Advokatlar Palatası dúzildi. Advokatlarǵa qoyılatuǵın kvalifikatsion talapları hám advokatlıq iskerligine tásir ótkeriwge qaratılǵan háreketler ushın juwapkershilik kúsheytildi.Mámleketimizde usı jóneliste alıp barılıp atırǵan reformalardıń barlıǵı nızam ústinligi - puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń tiykarǵı printsplarınan biri ekenliginiń jaqtı dálili bolıp tabıladı

4. Nızam ústinligi printspınıń Ózbekstanda puqaralıq jámiyeti qurılısıdaǵı áhmiyeti.

Nızam ústinligin támiyinlew demokratiyalıq jámiyetti qáliplestiriwdiń tiykarǵı waziypası bolıp esaplanadı. SHuni bólek atap ótiw kerek, áwele nızamlar puqaralardıń tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan qatnasıwı menen islep shıǵıladı, olardıń qálew hám erk-ıqrarın ózinde sáwlelendiredi. Biraq kóplegen qabıl etilgen nızamlar real turmısqa engizilmesten qaǵazda qalıp ketedi. Sebebi, birinshiden, nızamdı qabıllaw dáwiridegi jámiyet rawajlanıwı dárejesi menen onı ámelge asırıw múmkinshiligi ortasındaǵı uyqaspawshılıqniń bar ekenligi. Ekinshiden, nızamlardı jaratıwdaǵı uqıp hám potencialdıń (professionalizm) etiwmasligi bolıp tabıladı. Úshinshiden, puqaralardıń da nızamlardan tolıq paydalanıwǵa potencialı etarli dárejede bolmaytuǵını. Biraq, ne bolǵanda da qabıl etilgen nızamlarǵa ámel etiw turmıslıq zárúriyat esaplanadı. Olardı ózinde ańlatpalaǵan nızamlardıń “ishonmasligi” yamasa ayaq astı etiliwi ámeldegi eken, jámiyet turmısında unamlı ózgerisler júz bolmaydı.Mámleket hám puqaralar máplerinń uyqas jaǵdayda ámelge oshuvining tiykarǵı mexanizmı nızamlar aldında ápiwayı puqaradan tartıp eń joqarı lawazımdı iyelep turǵan hámeldarlarǵa eseligi, olardıń nızamlarǵa sózsiz boysınıw etiwi esaplanadı. Bul printsptı qáliplestiriw Ózbekstanda qurılıp atırǵan demokratiyalıq jámiyettiń tiykarǵı waziypası sıpatında qaralıp atır.Nızam ústinligine qılap jumıs etiw hám oǵan mensimay qaraw, lawazımlı shaxslar tárepinen nızamlardıń ayaq astı etiliwi, olardan nápsiqaw maqsetlerde paydalanıw nızamlardı abıraysızlantiradi, mámleketlik hám jámiyettiń ruwxıy tiykarlarına ziyan etkazadi, xalqning narazılıǵıǵa, haqqoniy kelispewshiliklerine sebep boladı. Ásirese, puqaralardıń mámleketlik strukturaları menen munasábetleri processinde nızamlarǵa ámel etiliwi yamasa ámel etilmesligi puqara - mámleketlik munasábetlarining pútkil bir sistemadaǵı sociallıq ádalat qaǵıydalarınıń jaǵdayını belgilep beredi.SHu orında jergilikli húkimet wákilleri tuwrısında bólek toqtalıp ótiw zárúr dep oylaymiz. Zero, reformalardı ámelge asırıwda, orınlarda ádalat qaǵıydaların ornatıwda olardıń ornı úlken bolıwı zárúr. Bunıń ornına jergilikli húkimet wákilleri, hátte hákimler tárepinen insan huqıqların buzıw jaǵdayları, ókiniw menen aytamiz júz etilip atır.Prezidentimiz ekinshi shaqiriq Oliy Majlisınıń toǵızınshı sessiyasında “Ádalat - nızam ústinliginde degen turmıslıq printspǵa qatań ámel etip jasaw ideyası da puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń tiykarǵı baǵdarlarınan birin quraydı” - dep kórsetken edi. Lekin nızamlarǵa boysınıw etiwde, onıń atqarılıwın támiyinlewge juwapker bolǵan kisiler mudamı ápiwayı puqaralarǵa “etalon” bolıwları kerek boladı. Olar tárepinen nızamlardıń aynıwıǵa qaratılǵan hár bir kishi xatti- háreketler tekǵana ulıwma rawajlanıwǵa, sonıń menen birge puqaralardıń húkimetke iseniminiń joq qılıw bolıwına alıp keledi. Nızamlardıń hár qanday shaxs, gruppa, siyasiy kúshler yamasa sociallıq siyasiy gruppalar máplerinen ústin bolıwın real támiyinlew arqalıǵana demokratiyanı rawajlandırıwdıń, onıń jámiyette ámel etiwine erisiw múmkin boladı. Onıń ámel etiwi hár eki húkimet hám puqara máplerine sáykes keledi.Juwmaq etip aytqanda, nızam ústinligi tómendegi úsh jaǵdayda óziniń tolıq ańlatpasını tabadı.Birinshiden, qabıl qılınıp atırǵan nızamlar hám basqa normativ huqıqıy hújjetler ádalat Prinsipine, insan huqıqı hám máplerinen kelip shıǵıp, sociallıq tárepten tiykarlanǵan bolıwı kerek.Ekinshiden, barlıq nızamlar hám basqa normativ huqıqıy hújjetler talabı barlıq mámleketlik shólkemleri, lawazımlı shaxslar, mámleketlik emes shólkemleri hám puqaralar tárepinen qatań atqarılıwı shárt.Úshinshiden, barlıq normativlik-huqıqıy hújjetler Konstitutsiya hám nızamlarǵa uyqas bolıwı shárt.Sonday eken, demokratiyalıq jámiyettiń za’ru’rli printspı bolǵan nızam ústinligi mámleketimizde júzege keliw atırǵan puqaralıq jámiyeti qurıwdıń negizi bolıp tabıladı

5. Nızam ústinligi insan huqıq hám erkinlikleri kepilligi

Ǵárezsizlik sebepli mámleketimiz sociallıq-siyasiy turmısında júz bergen keń qamtılǵan ózgerisler jurtımızda jańa demokratiyalıq qádiriyatlar túbir otganini, insan huqıqları jáne onıń erkini támiyinlewge qaratılǵan huqıqıy-demokratiyalıq mámleketlik hám puqaralıq jámiyetke tán zamanagóy strukturalar qálipleskeni menen xarakterlenedi.Álbette, erkin hám ádalatlı jámiyet qurıw ushın nızamǵa tayanıwımız hám nızam ústinligine jetiwimiz kerek bolıp tabıladı. CHunki hár qanday mámlekettiń qúdiretli hám bekkem bolıwı, xalqiniń tınısh hám jetkilikli turmısı ámeldegi nızamlardıń ústinligine baylanıslı.SHunday etip, huqıq - mámleketlik tárepinen belgilenetuǵın yamasa ruxsat etiletuǵın jáne onıń kúshi menen qorǵaw etiletuǵın umummajburiy hulq-atvor qaǵıydaları sisteması bolıp tabıladı. Huqıq sociallıq munasábetlerdi tártipke soluvchi regulyator bolıp, onıń usı ayrıqshalıqı sociallıq munasábetler menen bolatuǵın úzliksiz baylanıslılıǵın támiyinleydi.Erkinlik - insanǵa nızam menen ruxsat etilgen ol yamasa bul háreketti ámelge asırıwı hám turmıs ushın zárúr bolǵan ne'matlardan paydalanıwda sociallıq tosqınlıqlardıń bolmaytuǵını túsiniledi.SHu orında Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası — jámiyet súyenishi hám jurtımız rawajlanıwınń huqıqıy kepilligi, mámleketimiz ǵárezsizliginiń jaqtı ramzi, kóp milletli xalqımız qálew- erk-ıqrarınń nızamlı ańlatpası esaplanadı. Konstitutsiyaning X bap 43-46 statiyaları insan huqıq hám erkinliklerine arnalǵan bolıp, mámleketlik puqaralarina Konstitutsiya hám nızamlarda bekkemlengen huqıq hám erkinliklerdi támiyinlewi, hár bir shaxsga óz huqıq hám erkinliklerin sud arqalı qorǵaw, mámleketlik shólkemleri, lawazımlı shaxslar, jámiyetlik birlespeleriniń ǵayrınizamiy júris-turısları ústinen sudga shaǵım etiw huqıqı kepillik beriledi.Birinshi Prezidentimiz Islom Karimov tárepinen usınıs etilgen «Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi»de da bul máselege bólek itibar qaratilib, jurtımızda huqıqıy mámleketlik tiykarların kem-kemnen jetilistiriw hám xalıqtıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatın kóteriw sheshiwshi wazıypa bolıp qalıwı aytıp ótken. Zero, jámiyettiń demokratiya jolınan jedel rawajlanıwı jáne bul boyınshaǵı reformalardıń nátiyjesi kóp tárepten adamlardıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatı dárejesine baylanıslı. Adamlardıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatı mámleketimiz basshıınıń 2011 jıl 23 avgustda qabıl etilgen “Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligi iskerligin jáne de jetilistiriw ilajları tuwrısında”gi sheshimine muwapıq ministrlik gerdenine xalıqtıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatın asırıw, mámleketlik shólkemleri, jámiyetlik birlespeleriniń huqıqıy úgit hám bilim salasındaǵı iskerligin muwapıqlastırıw wazıypaları júkletilgen. Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 2012 jıl 23 iyuldagi sheshimi tiykarında tastiyiqlangan Huqıqıy úgit hám bilim boyınsha mámleketlik shólkemleri jumısların muwapıqlastırıw boyınsha keńseleraro keńes tuwrısındaǵı qaǵıyda málim bul baǵdardaǵı iskerlikti tártipke salıwda za’ru’rli huqıqıy tiykar boladı. Eń dáslep adamlardıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatı qáliplestiriwde insanlarǵa ózleriniń huqıq hám minnetlerin, ózleri jasap turǵan orında ornatılǵan nızamlarǵa tiykarınan olardıń jeke hám puqaralıq huqıq hám minnetleri kepilliklab qoyılǵan tiykarǵı nızam, yaǵnıy konstitutsiya jáne onıń normalari tanıwtirilishi kerek.Bunı usı hújjettiń birinshi statiyasınan tap sońǵı statiyasigacha insan huqıq hám erkinlikleri, nızamlı máplerin támiyinlew, watan gúlleniwi hámde jámiyet rawajlanıwına xızmet etip kiyatırǵan ulıwmadunyalıq ideyalar singdirilganida da kóriw múmkin. Tiykarǵı nızamımızda ullı ne'matlar arasında eń ullıı - “insan ushın” degen ideya ilgeri jıljıtılıp, onı kótermelew, onıń erkin jetilisiwi ushın zárúr shárt-shárayatlar jaratıw sawlelengen. Basqasha aytqanda, “puqara - jámiyet - mámleketlik” ortasındaǵı izbe-iz xızmetlesliktiń huqıqıy sheshimi tiykarlab berilgen.Demokratiyalıq mámleketlikde jámiyet aǵzalarınıń huqıq hám erkinlikleri kepilligi mudamǵı háreketdegi mexanizmǵa uqsawı kerek. Konstitutsiyaning 19 -statiyasında “hesh kim sud sheshimisiz puqaralardı huqıq hám erkinliklerinen juda etiwge yamasa olardı sheklep qoyıwǵa haqılı emes”ligi belgilep qoyılǵanki, bul qaǵıyda huqıqbuzar kim bolıwıdan qaramastan, juwapkershilikka tartıw múmkinligin ańlatadı. Kepillik sistemasında ekonomikalıq omilga keń orın berilgen. CHunki ekonomikalıq turmıs qanshellilik párawan bolsa, huqıqtıń ámeldegi kepillik dárejesi da sonshalıq joqarı boladı.Búgingi Tiykarǵı nızamımızda bolsa mámleketlik da, jámiyet da, áwele, insan máplerine xizmet etiwi, onıń haq-huqıqların qorǵawı ústin turatuǵın printsp sıpatında anıq belgilep qoyılǵan. Prezidentimiz aytıp ótkenidek, “Biz baslaǵan reformalarımızdıń sońı maqseti bir - ádalatlı jámiyet qurıw. Reforma reforma ushın emes, áwele insan ushın, insan máplerin támiyinlew ushın”. Ózbekstanda puqaralıq jámiyetin qurıw sharayatında insan huqıq hám erkinliklerin támiyinlew boyınsha konstituciyalıq kepillikler sistemasın turmısqa qollanıw etiwge qaratılǵan túpkilikli ózgerisler jámiyettiń sol maqset jolındaǵı wazıypalarına tolıq sáykes kelip atır, insan huqıqların kepillikleytuǵın milliy mexanizm jaratılmoqda. Insan huqıq hámde erkinliklerin támiyinleytuǵın hám kepillikleytuǵın mámleketlik shólkemleri sisteması shólkemlestirilip, qánigeliklashgan mámleketlik emes shólkemleriniń payda bolıwıǵa kómeklashmoqda. Házirgi waqıtta insannıń huqıq hámde erkinliklerin támiyinlew mexanizmın jáne de jetilistiriw maqsetinde insan hám puqara huqıq hámde erkinliklerinń kepillikleri tuwrısında nızam qabıllaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Insan huqıqları ideyası milliy parlamentimiz iskerliginde mudamǵı orın iyelewi kerek. Hár qanday nızam islep chiqilayotgan hám talqılaw atırǵan waqıtta insannıń tiykarǵı huqıqlarına qanshellilik sáykes keliwine bólek itibar qaratıw zárúr. Áne sol prinsiplarga iyiwmay ámel etilgen táǵdirdagina anıq puqaralıq jámiyeti hám huqıqıy mámleketlik qurıw múmkin.Juwmaq ornıda sonı búydew kerekki, Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası qabıl etilgeniniń 23 jıllıǵına arnalǵan saltanatlı máresimdegi lekciyasıda Birinshi Prezident I. Karimov: “... Áyyemgi dúnyanıń ullı oyshılları “Nimaiki nızamlı bolsa, ol - ádalatlı bolıp tabıladı”, dep aytıp ótkenleri biykarǵa emes. Olar nátiyjede áyne nızam ádalat deregi hám kriteryası ekenin uqtırǵanlar, desek, hár tárepleme orınlı boladı. Hám kerisinshe, eger nızam atqarılmasa, nızamda bir zat jazılıp, turmısda hámmesi basqasha bolsa, adamlardıń Konstituciyamız hám nızamlarimizda muhrlab qoyılǵan ádalat hám demokratiya normalariga salıstırǵanda hár qanday isenimi joǵaladı. Bunday jaǵday bárshemizge ayan. Nızam hám nızam ústinligi bolmaǵan orında áwele onıń ornın korrupciya degen bále iyeleydi”,- dep aytıp otedi.SHuningdek, Gellap Institutı (AQSH) sociallıq pikrdi úyreniw orayı tárepinen «nizamiy tártiplerge boysınıw etiw indeksi» boyınsha «Siz ózińiz jasap atırǵan qala yamasa rayondaǵı jergilikli politsiyaǵa ishonasizmi? », «Siz ózińiz jasap atırǵan qala yamasa rayonda keshesi qawip-xaterden qorıqpay jalǵız yura alasızma? » hám «Sońǵı on eki ayda siz hám shańaraq aǵzalarıngizning pul hám buyım- múlki urlıq jaǵday júz bolǵanma? » sorawları astında ótkerilgen sorawnama nátiyjelerine kóre, Ózbekstan 141 mámleket arasında 2 (unamlı) orındı iyelegeni maqullawǵa ılayıq.