O‘zbekiston respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

O‘ y i n l i – maktab yoshidagi bolalarning o‘yinli faoliyatiga yaqin, birmuncha maxsus va hissiy-samarador, tafakkurning aniq-obrazli va aniq- harakatli elementlarini inobatga oladi, turli-tuman harakatlanuvchan ko‘nikmalarni takomillashtirishga imkon beradi, harakatlar mustaqilligini, o‘zgaruvchan sharoitga javob reaksiyasi tezligini, logoritmik mashg‘ulotlarda ijodiy tashabbusni rivojlantiradi.
M u s o b a q a l i – ishlov berilgan harakatlanuvchan malakalarni, jamoatchilik tuyg‘usini takomillashtirishda foydalaniladi. To‘g‘ri rahbarlik qilinganda musobaqalardan harakatlanuvchan malakalarni takomillashtirish, shaxsning ma’naviy-irodaviy tarbiyalash uchun tarbiya vositasi sifatida foydalanish mumkin.
Amaliy usulga taalluqli yo‘llar aniqlik (ko‘rgazmalilik) va so‘z bilan bog‘liq. Pedagog ta’limning butun jarayonini mashg‘ulotning vazifalari, mazmuni, tuzilmasi bilan mos ravishda reglamentga soladi. U mashqlarni, harakatli o‘yinlarda alohida rollarni, olib boruvchining rolini namoyish qiladi, vazifalarni kim eng yaxshi va juda to‘g‘ri bajarayotganini ko‘rsatadi, sudya, komanda kapitani rolida chiqadi.
Mashg‘ulotlar oldinga qaratilgan tarzda o‘tkaziladi, pedagog tanish bo‘lgan mashqlarni takomillashtirish uchun guruhlarga bo‘ladi va mustaqil harakat qilishni taklif etadi, ijodiy izlanishga rag‘batlantiradi. Masalan, musiqa xarakterining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda mashqlarni qanday o‘zgartirish, boshqa qoidalar bilan harakatlanuvchan o‘yinlarni olib borish, o‘yinlar variantlarini tuzish, yangilarini o‘ylab topish. V.M.Bexterev musiqaning bolalar eshitish qobiliyatining rivojlanishidagi aqamiyatiga e'tiborni qaratdi. Bolalar juda erta motivni eslab qoladilar, qatto nutqqa qobiliyati bo’lmagan bolalar qam qo’shiqning oqangini kuylashlari mumkin, aqli zaiflar esa juda zo’r musiqachi bo’lish qobiliyatiga egalar. Ayni damda ular eng ko’qna tasvirlarga befarq qarashlari mumkin. V.M.Bexterev bolalarda musiqiy eshitish qobiliyatini rivojlantirish tarbiya jarayonida kam emas, aksincha, tasviriy san'atdan ko’ra ko’proq rol o’ynaydi. Sababi musiqa kichik yoshdan boshlab estetik qissiyotni uyqotishga qodir.
Kichik bola yoshidan boshlab musiqiy tarbiya qaqidagi masalalarni detalli ishlab chiqishdan aqamiyatli ravishda inson shaxsining estetik, albatta, ma'naviy rivojlanishiga boqliq, deb ta'kidlaydi V.M.Bexterev. Musiqa bolalarning aqliy qobiliyatlarini faollashtirish vositasi qisoblanadi, chunki uni anglash diqqatni, kuzatuvchanlik, onglilikni talab qiladi. Bolalar musiqani tinglaydilar, tovushlarni o’zaro solishtiradilar, badiiy obrazlarning xarakterli mazmunli xususiyatlarni belgilaydilar, asar tuzilmasini farqlashni o’rganadilar. Tinglangan musiqa qaqidagi suqbatlar dastlabki umumlashtirishlar va qiyoslashlar qilishga o’rgatadi. Musiqa san'atning boshqa turlari kabi hayotiy ko’rinishlarni aks ettirarkan, u ma'rifiy aqamiyatga qam ega.
Musiqa bolaning ma'naviy siymosining shakllanishiga ko’maklashadi. Masalan, Vatan, O’zbekiston qaqidagi qo’shiqlar vatanparvarlik tuyqusini uyqotadi; xorovodlar, turli xalqlarning qo’shiqlari dunyoqarashni kengaytiradi, baynalminal tuyqularni tarbiyalaydi. Jamoaviy qo’shiqlar, o’yinlar, raqslar bolalarni umumiy kayfiyat qamrab olganda do’stona, umumiylik, qamdardlik tuyqusini mustaqkamlaydi.
Musiqa harakat bilan izchil boqlangan. Musiqa va qarakat – qarakatlanuvchan malakalar, ritmik mashqulotlarni shakllantirishning asosiy vositasidir. Badiiy obraz musiqiy ma'noli vositalarning uyqunligi va ketma-ketligi yordamida beriladi. qarakat qam vaqtda joylashadi: uning xarakteri, yo’nalishi o’zgaradi, rasm qurilishi avj oladi. Musiqada kontrastlik va takrorlanish qarakatda aynan o’xshash xususiyatlar uyqotadi. Murakkab bo’lmagan ritmlar, urqular chapak chalish, oyoq bilan dukillatish orqali yuzaga chiqariladi. Dinamik templi belgilar kuchlanish, tezlik, amplitudalar va qarakat yo’nalishi o’zgarishi orqali beriladi. qarakat, o’z navbatid, qarakatga aloqida aniqlik beradigan musiqiy asarni to’laroq anglashga yordamlashadi. Musiqa va qarakatning bu o’zaro qarakatida musiqa yetakchi o’rinni egallaydi. Musiqa bilan boyigan qarakat badiiy obrazlarni aks ettirishda o’ziga xos bo’ladi.
Logopedik ritmikaning vositalari quyidagilardir: turli yo’nalishdagi yurish va qarbiylarcha yurish; nafas, ovoz va artikulyatsiyani rivojlantirish uchun mashqlar; muskullar tonusini boshqaruvchi mashqlar; diqqatni faollashtiruvchi mashqlar; qisobli mashqlar; musiqa kuzatuvisiz nutqiy mashqlar; musiqiy o’lchov yoki metr tuyqusini shakllantiruvchi mashqlar; musiqiy temp tuyqusini shakllantiruvchi mashqlar; ritmik mashqlar; kuylash; musiqiy asboblarda o’yin mashqlari; nutqiy buzilishi bo’lgan odamlarning mustaqil musiqiy faoliyatlari; o’yinli faoliyat, ijodiy tashabbuslarni rivojlantirish uchun mashqlar; yakuniy mashqlar. Logoritmik vositalar musiqiy tarbiya ishida o’zining maxsus xususiyatiga egalik qiladi, biroq ular asosan asabiy-psixiatrik va logopedik tashkilotlarda davolash-pedagogik usul sifatida ko’rib chiqiladi. Sanab o’tilgan barcha ish turlarining qurilishida asosiy tamoyil – qarakatning musiqa bilan zich aloqasidir. Musiqa uning buyuk qissiy ta'siri, ifodalovchi vositalar boyligi bilan qarakat usullari va mashqlarni tuganmas turli-tuman bo’lishi imkonini beradi.
Logoritmik vositalardan foydalanishning keyingi tamoyili ularga nutqiy materialni kiritish majburiyatini ko’zda tutadi. So’z o’ta turli-tuman shakllarda kiritilishi mumkin: bu qo’shiqlar matni, xorovodlar, kuylash bilan dramatizatsiya, berilgan mavzuda instsenirovkalar, qarakatli o’yinlarda boshlovchining buyruqlari, stsenariy olib boruvchi (rejissyor) ning ko’rsatmalari va q.k. So’zni kiritish musiqiy ritmda emas, she'riy qurilgan qarakatlarning ritmiy bo’lishiga yordamlashuvchi bir qator mashqlar yaratishga imkon beradi.
Logopedik ritmika vositalarini nutqiy patologiyasi bo’lgan odamlarning mustaqil qarakatli, musiqiy va nutqiy faoliyati asosida yotuvchi sekin-asta murakkablashib boradigan ritmik, logoritmik va musiqiy-ritmik mashqlar qamda topshiriqlar tizimi kabi tasavvur qilish mumkin.
Mashqlar logopedik ishlarning bosqichlari va vazifalari bilan to’la muvofiq ravishda olib boriladi. Ular katta miqdorda korrektsion kursning boshida o’tkaziladigan mashqulotlarga kiritiladi. Nutqiy buzilishni muvaffaqiyatli bartaraf etish darajasida korrektsion kursning o’rtasi va oxirida ularning miqdori qisqaradi, biroq logoritmik va logopedik materialda vorislik bo’lishi kerakligi uchun olib tashlanmaydi.

Mashqlardan maqsad – nutqiy apparatning ustki bo’limlari faoliyatini me'yorlashtirishga yordamlashishdir.

Nafas olishni rivojlantirish mashqlari diafragmal nafasning to’qrilanishini, nafas chiqarishning davomiyligi, uning kuchi va ketma-ketligini ishlab chiqishga yordamlashadi. Ularni qo’l (yuqoriga – pastga, yuqoriga – qar tomonga, yuqoriga – belga, yuqoriga – boshga va q.k.), tana (o’ngga – chapga, oldinga egilish, doirali aylanishlar), bosh (elkaga, ko’krakka, doirali aylanishlar) qarakatlari bilan uyqunlashtirish mumkin. Masalan, oyoq uchiga ko’tarilib, qo’llarni yuqoriga ko’tarish – nafas olish, tovonga to’la tushish, qo’lni belga qo’yish – nafas chiqarish. Tanani o’ngga burish, qo’llarni yelka darajasida, shuningdek, o’ngga olish – nafas olish, dastlabki qolatga qaytish: tana – to’qri, qo’llar pastga tushirilgan – nafas chiqarish. Boshni baland ko’tarish – nafas olish, uni sekin ko’krakka tushirish – nafas chiqarish.
Nafasni rivojlantirish mashqlarida nafas chiqarishda talaffu qilinadigan nutqiy material qam kiritiladi. Masalan, oyoq uchiga ko’tarilish, qo’llarni yuqoriga ko’tarish – nafas olish, tovonga to’liq tushish va qo’llarni belda tutgancha avval jarangsiz tovush [“s”] (yoki [“sh”], [“f”], [“x”]) ni, keyin unli tovushlarni ajratilgan va turli uyqunlikda, so’ng unli tovushlarni undosh tovushlar bilan uyqunlikda uzoq cho’zish. Shundan keyin nafas chiqarishda – ochiq bo’qinli, yopiq bo’qinli, ikki, uch, murakkab so’zlar, 3-4-5 so’zdan tashkil topgan iboralar talaffuz qilinadi. Iboralarning cho’zilishi anchagina cho’zilgan nafas chiqarishni talab qiladi.
Ovoz bilan ishlash undosh va unli tovushlarni talaffuz etish bilan boshlanadi. Mashqlar musiqiy kuzatuv va ularsiz olib boriladi. Unli tovushlar ovoz balandligida o’zgarish bilan kuylanadi. Agar bu mashqlar tezda uddalanmasa, ovoz balandligida o’zgarishga erishi uchun “miyovlash” yoki “guvillash” dan (mushukning ovoziga, paroxodning gugulashiga taqlid sifatida) foydalanish mumkin. Ovozning kuchi musiqiy akkompanentning tegishli kuchlanishi yoki zaiflashishi bilan unlini ancha baland yoki ancha sokin ovoz bilan talaffuz qilishda tarbiyalanadi. Ovoz jarangdorligining cho’ziqligi nafas chiqarishning davomiyligiga boqliq. Ovozning o’tkirligini tarbiyalash uchun melodeklamatsiya foydalidir: musiqa mos tushuvchi savolli, undovli, majburlaydigan va boshqa intonatsiyali she'rlarni (kattalar uchun esa prozali matnlarni qam) o’qish.
Diktsiya ustida ishlash nafas, ovozli va artikulyatsiya mashrqlari yordamida olib boriladi. Shuqullanuvchilar avval ritmik musiqa yoki pedagog qisobi ostida unlini tilsiz artikulyatsiyada bor qatorda 2, 3, 4 ta unlini aloqida va bir qatorda ifodalaydilar, keyin shivirlab va qattiq talaffuz etadilar. Keyin nafas chiqarishda bo’qinlar [“p”], [“t”], [“k”], [“f”], [“sh”] (“pa-po-pu-pi” “paf-pof-puf-pif va q.k.) tovushi bilan shivirlab va baland talaffuz qilinadi, to’rt qatorli she'rlar, maqollar, matallar nutqning zarbi va tempi almashgan qolda talaffuz etiladi.
Korrektsion kursning o’rtasida nafasli, ovozli va artikulyatsion mashqlarga qarakatli o’yinlar, dramatik o’yinlar, yurishda sekinlashish bilan, chapak, qisob, kuylash bilan mashqlar qo’shiladi. Vokallarni – so’zsiz oqanglarni kuylash foydalidir. Unlilar [«u»], [«o»], [«a»], [«i»] ketma-ketlikda kuylanadi. Keyin gammalar kuylanadi, boqli kuylashning boshqa turi – tovushning notani yuqoriga yoki pastga sirqalishi bilan jarangdorligi tovushni egiluvchanligi, balandligini rivojlantirish uchun kiritiladi.