O‘zbekiston respublikasi oily va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Belgilangan daromadli QQ – veksel, depozit va omonat sertifikatlarini
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6.2. Veksellarni baholash uchun zaruriy hujjatlar
6.Belgilangan daromadli QQ – veksel, depozit va omonat sertifikatlarini baholash 6.1. Veksellarni baholash Moliya sohasida faoliyat yurituvchi ixtiyoriy mutaxassis moliya matematikasi asoslariga ega bo‘ladi va muayyan foiz stavkasi yoki talab qilingan daromadlilikdan kelib chiqib, veksellar qiymatini hisoblash uning uchun katta qiyinchilik tug‘dirmaydi. Lekin shu tariqa olingan qandaydir qiymat baholash faoliyati bo‘yicha amaldagi qonunchilik nuqtai nazaridan ham, veksel bozori voqeliklaridan kelib chiqib ham bozor qiymati tushunchasi bilan hech qanday umumiy jihatga ega bo‘lmaydi. Veksellar qiymatini aniqlashning bunday uslubi hattoki veksellar bozorida talab va taklif narxining yuzaki tahlilida yuzaga kelgan savollarga ham javob bera olmaydi: “ko‘rsatish bo‘yicha” to‘lash muddatiga ega yoki to‘lov muddati allaqachon kelgan "X" veksel egasining vekselini nima uchun veksel summasining 99,5% iga teng narxda sotib olishga tayyor-u, xuddi shunday to‘lov muddatiga ega "Y" veksel egasining veksellarini – 8,0% narx bo‘yicha sotib olish taklif qilinadi? Yuridik kuchga ega bo‘lishi uchun oddiy veksel yozma shaklda tuzilgan bo‘lishi va quyidagi majburiy rekvizitlarga ega bo‘lishi lozim: aynan hujjat matniga kiritilgan va hujjat tuzilgan tilda ifodalangan "veksel" nomi ("veksel belgisi"); muayyan pul miqdorini to‘lashning oddiy va hech narsa bilan shartlanmagan majburiyati; to‘lov muddati ko‘rsatilishi; to‘lov amalga oshirilishi lozim bo‘lgan joy ko‘rsatilishi; kimning foydasiga yoki kimning buyrug‘i bo‘yicha to‘lov amalga oshirilishi ko‘rsatilishi; vekselni tuzish sanasi va joyi ko‘rsatilishi; hujjatni beruvchi shaxsning o‘z qo‘li bilan chekkan imzosi – veksel egasi imzosi. Yuqorida keltirilgan rekvizitlarning ixtiyoriysi mavjud bo‘lmagan hujjat quyidagi holatlarni istisno qilgan holda oddiy veksel kuchiga ega bo‘lmaydi: • to‘lov muddati ko‘rsatilmagan veksel ko‘rsatilishi bo‘yicha to‘lanadigan veksellarga mansub sifatida ko‘rib chiqilsa; • alohida ko‘rsatilmagan holatda hujjat tuzilgan joy to‘lov joyi hisoblanadi; 73 • tuzilgan joyi ko‘rsatilmagan veksel uning egasi nomlanishi bilan bir qatorda belgilangan joyda imzolangan sifatida ko‘rib chiqiladi. Baholash amaliyotida veksellarning bozor qiymatini aniqlash uchun ikki yondashuv qo‘llaniladi. Birinchi yondashuvni amalga oshirishda baholanayotgan vekselga o‘xshash veksellarning yuzaga kelgan bozor narxlari haqida ma’lumotlardan foydalaniladi. Veksellarning bozor kotirovkalari haqida axborot bir qancha axborot agentliklari nashrlarida chop etiladi va hozirgi vaqtda to‘liq oshkora hisoblanadi. Veksellarni baholashga ikkinchi yondashuv veksel qiymatiga jiddiy ta’sir qiluvchi omillar tahlilini o‘tkazishga asoslangan. Umumiy holatda vekselni baholashga ikkinchi yondashuvni amalga oshirishda vekselda ko‘rsatilgan muddatda pul mablag‘larini olmaslik riski tahlilini o‘tkazish, shuningdek o‘xshash darajali riska ega moliyaviy operatsiyalar uchun muqobil daromadlilik stavkalarini aniqlash zarur. Veksel qiymatini aniqlash ancha murakkab vazifa hisoblanib, buni hal etishda turli omillarning ulkan miqdorini e’tiborga olish zarur. Veksel egasi haqida ma’lumot, veksel summasi, veksel bo‘yicha to‘lov muddati, veksel indossantlari, aval mavjudligi kabilar veksellar qiymatiga ustuvor ta’sir qiluvchi asosiy omillar sirasiga kiritiladi. Mazkur omillarning veksellarda ko‘rsatilgan muddatlarda pul mablag‘lari olish ehtimoliga sifat jihatidan ta’siri 6.1-rasmda keltirilgan. Birinchi navbatda veksel egalari tomonidan berilgan veksellar bo‘yicha pul mablag‘lari olmaslikning asosiy risklari ularning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, buning ta’sirida veksel egalarining balans strukturasi ko‘rsatkichlari va to‘lov qobiliyati tahlili veksel qiymatini belgilashning asosiy bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bunda joriy likvidlik koeffitsienti va o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsientining qiymati ayniqsa muhim sanaladi. Veksel egalari haqida nafaqat moliyaviy-iqtisodiy holati, balki o‘z shartnoma majburiyatlarini veksel egasi qanchalik o‘z vaqtida va vijdonan bajarayotganligi haqida imkon qadar ko‘proq ma’lumot yig‘ish talab etiladi. Veksel egalarining benuqson va etarlicha davomiy kredit tarixi ular tomonidan berilgan veksellarning qiymati va likvidligining asosiy mezonlaridan biri sifatida e’tirof etiladi. 74 6.1-rasm. Veksellarda ko‘rsatilgan muddatlarda pul mablag‘lari olish ehtimoliga turli omillarning ta’siri. Veksel summasi vekselni berish maqsadlari haqida taklif kiritishga imkon beruvchi muhim omil ham hisoblanadi. Noodatiy yirik veksel summasi veksel ta’minlanganlikka ega emasligining alomati bo‘lishi mumkin. Bozorda doimo yirik veksel summasiga ega veksellarning muayyan miqdori ishtirok etib, ularning berilishi esa qandaydir moddiy yoki moliyaviy aktiv bilan ta’mirlanmagan bo‘ladi. Veksel summasi odatiy ish amaliyotida o‘xshash veksel egalari uchun yuzaga kelgan darajada sezilarli oshib ketgan holatda veksellar bo‘yicha pul mablag‘lari olmaslik riski kuchayadi. SHunday qilib, veksel qiymati va veksel summasi o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish mavjud. Diskont miqdori veksel bo‘yicha to‘lov muddati bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, veksel qiymatini aniqlashda veksel summasi shu miqdorda kamayadi. SHu tariqa aytish mumkinki, vekselning to‘lov uchun ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan muddati qanchalik ko‘p bo‘lsa, uning qiymati shunchalik kam bo‘ladi. Veksel bo‘yicha to‘lov muddati ortishi bilan fors-major holatlari natijasida pul mablag‘larining ehtimoliy qadrsizlanish riski ortadi. Veksel bўyiчa tўlov muddati 15% Veksel bo‘yicha to‘lov muddati Veksel summasi 5% Veksel indossantla ri 5% Aval mavjudligi 5% Veksel egasi haqida ma’lumot 70% 75 Veksel qiymati uning indossantlari miqdori va ularning to‘lov qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Vekselni indossatsiyalovchi to‘lovga qobiliyatli shaxslarning soni qancha ko‘p bo‘lsa, veksel shuncha yuqori bo‘ladi, chunki veksel bo‘yicha pul mablag‘larini majburiy undirib olish holatida ular solidar majburiy tus oladi. SHuning uchun indossantlarga nisbatan ham veksel egalariga nisbatan bo‘lgani kabi ma’lumotlarni tahlil qilish zarur. Indossament ifodasining o‘zi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Nalichie v tekste Indossament matnida “menga nisbatan qistovsiz” iborasining mavjudligi sud muhokamasida mazkur indossantni veksel bo‘yicha solidar javobgar sifatida jalb qilishga imkon bermaydi. Passiv veksel qobiliyatiga ega ixtiyoriy shaxs aval vositasida veksel bo‘yicha majbur ixtiyoriy shaxs uchun, buning ustiga veksel summasining bir qismi uchun ham, to‘liq summa uchun ham kafillik qilishi mumkin. Veksel bo‘yicha to‘lovda aval deb nomlanuvchi bunday ta’minlanganlik mavjudligi va aval bergan shaxsning kredit tarixi ham veksellar qiymatiga ta’sir qiladi. Veksellar qiymatiga (veksel egalari uchun) to‘lov joyi ham ta’sir qiladi. Agar veksel bo‘yicha to‘lov joyi veksel egalari joylashgan joydan boshqa bo‘lsa, u holda veksellar qiymatini belgilashda veksel egasi vekselni to‘lov uchun ko‘rsatishda qiladigan chiqimlarini ham hisobga olish talab qilinadi. Veksellarning umumiy tasnifi 6.1-jadvalda keltirilgan. Barcha yuridik va jismoniy shaxslar veksellardan foydalanishi mumkin. Banklar tomonidan amalga oshiriladigan ko‘plab operatsiyalar ichida hozirgi vaqtda veksellar bilan operatsiyalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bank operatsiyalarining bu turi xo‘jalik sub’ektlarining hisob raqamlarida pul defitsiti bilan bog‘liq ravishda 1990 yillardan intensiv rivojlana boshladi. 61-jadval. Veksellar tasnifi Veksel nomi Veksel tavsifi Oddiy veksel (solo- veksel) Veksel bo‘yicha to‘lov muddati, to‘lov amalga oshiriladigan joy, kim uchun yoki kimning topshirig‘i bilan to‘lov amalga oshiriladigan shaxs nomi, veksel tuzish sanasi va joyi ko‘rsatilgan veksel egasiga muddat 76 kelgunga qadar muayyan pul miqdorini veksel beruvchiga to‘lash bo‘yicha hech narsa bilan shartlanmagan majburiyat O‘tkazma veksel (tratta) Veksel egasining (trassant) to‘lovchiga (trassat) ob uplate ukazannoy v vekselda ko‘rsatilgan summani uchinchi shaxsga (vekselning birinchi egasi- remitent) to‘lash bo‘yicha yozma buyrug‘i Tovar (tijorat) veksel Mahsulot etkazib berish ( ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) bilan bog‘liq bitimlarda tomonlarning o‘zaro munosabatlarida qo‘llaniladi Moliyaviy veksel Asosida xo‘jalik sub’ekti tomonidan o‘z mablag‘lari hisobidan beriladigan ssuda (saom, kredit) yotadi va bozor qiymati yoki foiz o‘sishidan foyda olish maqsadida sotib olinadi Bronza veksel Xayoliy shaxs uchun yozib berilgan Do‘stona veksel Bir-biriga veksel yozib berishga asoslangan Diskont veksel Nominaldan past narxda chegirma (diskont) bilan sotiladi Emissiya vekseli Hisob-kitoblarda keng qo‘llaniladi, shuning uchun investitsiyaviy riskning past darajasi bilan tavsiflanadi Veksellarning bozor qiymati ularning turi, emitent ishonchliligi, muomala muddati, qaytarish shartlari, likvidlik, daromadlilikka bog‘liq ravishda aniqlanadi. Birinchi toifali emitentlarning veksellari birjalarda kotirovkalanadi. Veksellar kotirovkasi talab va taklif narxini belgilab beradi, ayni vaqtda esa oldi-sotdi paytida xaridorning eng yuqori narxi hamda sotuvchining eng kam narxini aks ettiradi. Aktsionerlik jamiyati tovar va moliyaviy veksellar chiqarishi mumkin. Tovar veksellarining kurs qiymati odatda ularning nominal qiymatidan past bo‘ladi, chunki bunday veksellar kam samarali tovar ayirboshlash sxemalarida qo‘llaniladi va pulning o‘rnini bosuvchi sifatida chiqariladi. Moliyaviy veksellar, 77 odatda, diskont bilan joylashtiriladi, qat’iy tarzda muddatida qaytariladi va sezilarli kurs daromadliligiga ega bo‘ladi. Bu moliyaviy veksellar hozirgi Rossiya fond bozorining asosiy moliyaviy instrumentlaridan biri va faol to‘lov vositasi ekanligi bilan bog‘liq. Rossiyada veksel muomalasining o‘ziga xosligi sifatida tijorat banklarida xususiy veksellardan keng foydalanilishi namoyon bo‘ladi. Veksellarni baholash tizimi veksel bozorini tashkil qilishning muayyan me’yorlari va qoidalari bajarilishini baholash, veksellarning majburiy kotirovkalash, ularning likvidligi va ishonchliligini baholashni o‘z ichiga oladi. Masalan, kredit tashkilotlari uchun ularning majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash qobiliyatini belgilovchi xususiy veksellar chiqarish va kredit tashkilotlari likvidlik me’yorlari orqali veksel majburiyatlarini qabul qilishda cheklovlar o‘rnatilgan. Veksellarni baholash bilan bog‘liq jiddiy muammolardan biri — umuman veksel bozori kabi uning alohida segmentlari holati va veksel majburiyatlari bajarilmasligiga oid dalillar haqida joriy axborotlarni tezkor ravishda olish uchun imkoniyat mavjud emasligi. Bunday sharoitda qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilarining faoliyat standartlarini o‘rnatuvchi professional ixtisoslashtirilgan tashkilotlarning, veksellarni baholashni umumlashtiruvchi baholashning asosiy tamoyillari muhim o‘ringa ega bo‘ladi. Veksel depozitariysini tashkil qilish rivojlangan veksel bozorini shakllantirishdagi dastlabki qadam hisoblanadi. U veksel oqimlari ustidan tezkor nazoratni yo‘lga qo‘yish, veksellarni baholash va topshirishning texnologik jihatdan zamonaviy usullariga o‘tishga imkon beradi. Veksellar likvidligi boshqa qimmatli qog‘ozlarga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Veksellarning yuqori daromadliligi ularning etarlicha yuqori likvidlikka ega ekanligi bilan shartlangan. YUqori konvertatsiyalanuvchanlik, indossament bo‘yicha berish imkoniyati, davlat ro‘yxatidan o‘tish mavjud emasligi hamda va emissiya loyihasini ishlab chiqish zarurati veksellar qiymati darajasini oshiradi. Nufuzli bank veksellari bozorda uncha katta bo‘lmagan savdo hajmida ham yuqori 78 bahoga ega bo‘ladi. Buning sababi esa barqaror taklif va ishonchlilikning yuqori toifasida bank veksellari erkin aylanishi uchun taklif kamligi hisoblanadi. Korporativ veksellar sektorida baholash emitentning imiji, nufuzi, iqtisodiy holati bilan bog‘liq bo‘ladi. Moliyaviy barqaror korxonalar veksellari bo‘yicha talab taklifni sezilarli darajada ortda qoldiradi. Veksellarni baholash ularning muomala muddatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Odatda kotirovka mavjud bo‘lmagan sharoitda veksellarni baholash talab va taklif darajasini baholash asosida bajariladi. Oddiy veksel daromadliligini aniqlash formulasi T P N T P P N D 365 1 365 × − = × − = , bunda, D – qimmatli qog’ozning yillik daromadliligi; N – nominal qiymati yoki jami veksel; P – qimmatli qog’ozning bozor qiymati; T – kun o’lchovidagi so’ndirish muddati. Oddiy vekselni bozor qiymatini topish tenglamasi + × × = 1 365 1 T D N P , - vekselni daromadliligini hisobga oluvchi nominalini arzonlashuvini tavsivlovchi koeffitsent. Vekselni hajmi yoki emitent faoliyatidagi muomalasi asosidagi daromadliligi ∑ ∑ = v v d D , bu erda d – emitentning vekselni aniq so’ndirishdagi daromadi; v – bozordagi butun o’xshash veksellarni hajmi. 6.2. Veksellarni baholash uchun zaruriy hujjatlar Quyidagilar taqdim etilishi zarur: 9. Kopiya veksellar va xarid shartnomasi yoki veksel huquqini tasdiqlovchi boshqa hujjatlarning nusxalari. + × 1 365 1 T D 79 10. Ta’sis hujjatlaridan nusxalar (Ustav, Muassislik shartnomasi, Ro‘yxatdan o‘tganlik haqida guvohnoma). 11. Emitentning oxirgi 3-5 yil uchun buxgalteriya hisoboti ma’lumotlari (yoki oldingi davrlarning mumkin bo‘lgan miqdori) – buxgalteriya balansi hamda foyda va zararlar to‘g‘risida hisobot. 12. Asosiy fondlar axborotnomasi. 13. Mulklarning inventar ro‘yxati. 14. Emitentning jami aktivlari (ko‘chmas mulk, zaxira, chet jamiyatlar aksiyalari, veksellar, nomoddiy aktivlar – patentlar, litsenziyalar) haqida ma’lumotlar. 15. Kreditorlik qarzi kengaytmasi. 16. So‘nggi auditorlik xulosasi (agar auditorlik tekshiruvi o‘tkazilgan bo‘lsa). 17. Debitorlik qarzi kengaytmasi: o yuzaga kelish muddatlari bo‘yicha; o debitorlik qarzi bo‘yicha; o shubhali qarzlar ulushi. Hujjatlarning mazkur ro‘yxati boshlang‘ich xarakterga ega bo‘lib, baholovchi baholash vazifalari va veksel parametrlari bilan batafsil tanishib chiqqanidan so‘ng qisqartilishi yoki kengaytirilishi mumkin. 6.3. Depozit va omonat sertifikatlarini baholash Depozit sertifikatlarini baholash asosida umumqabul qilingan nazariyalar yotadi (6.2-jadval). Depozit va omonat sertifikatlarini baholash ularning muddatlari va turi, taxmin qilingan daromad shakli va miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Talab qilib olinguncha depozitlar mijoz tomonidan bankni oldindan xabardor qilmay, ixtiyoriy vaqtda talab qilinishi bo‘lgan mablag‘larni o‘zida aks ettiradi. Ular bo‘yicha sezilarsiz foiz stavkalari hisoblanadi, buning oqibati o‘laroq daromadli investitsiyaviy instrumentlar hisoblanmaydi. 80 Muddatli qo‘yilmalar – banklar tomonidan muayyan muddatga jalb qilingan depozitlar. O‘z muddatli depozitlari va olinishi oldindan xabar qilinadigan muddatli depozitlar farqlanadi. Odatda, ular kamida bir oy muddat uchun rasmiylashtiriladi. Bunday depozit uchun qo‘yilma miqdori yaxlit summada belgilanadi va shartnomaning amal qilishning jami muddati davomida o‘zgarmas bo‘lishi lozim. Agar omonatchi qo‘yilma summasini o‘zgartirishni ixtiyor etsa (kamaytirish yoki ko‘paytirish), u holda amaldagi shartnomani bekor qilishi, chiqarib tashlashi va yangi shartlar asosida qo‘yilmani qayta rasmiylashtirishi mumkin. Biroq qo‘yilma bo‘yicha mablag‘lar omonatchi tomonidan muddatidan oldin olinganda u shartnomada ko‘zda tutilgan foizlardan qisman yoki to‘liq mahrum bo‘lishi mumkin. Odatda, bu hollarda foizlar talab qilib olingunga qadar qo‘yilmalar bo‘yicha to‘lanadigan foizlar hajmigacha kamayadi. 6.2-jadval. Depozit sertifikatlarini baholashning tayanch nazariyalari Nazariya nomi Nazariya tavsifi Baholashda amaliy tatbiqi Foiz stavkalarining paritet nazariyasi Evro va dollardagi depo- zitlarning foiz stavkalari paritetiga rioya qilinadi Depozit va omonat sertifikatlarini baholashda taqqoslash (o‘xshashliklar) usulini qo‘llash Kapital bozori muvozanat nazariyasi O‘rtacha foiz stavkalarining inflyatsiyaning real darajasiga bog‘liqligi mavjud Depozit sertifikatlari va muddatli shartnomalar bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkalari inflyatsiyaning real darajasiga to‘g‘ri proportsional 81 O‘z muddatli qo‘yilmalar egalariga belgilangan kundan oldin qaytariladi, bu vaqtga qadar ular “muhosara qilingan” bo‘ladi va bank ularni to‘liq tasarruf etishi mumkin. Bunday qo‘yilmalarga nisbatan qo‘llaniladigan muddatlar to‘rt guruhga ajratiladi: 30 kundan 89 kungacha, 90 kundan 179 kungacha, 180 kundan 359 kungacha va 360 kundan ortiq. Mos ravishda foiz darajasi o‘zgaradi. Odatda, katta muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha yuqoriroq foiz to‘lanadi va ular, o‘z navbatida, fond bozorida yuqoriroq qiymatga ega bo‘ladi. Oldindan xabar qilinadigan muddatli qo‘yilmalar bankka omonatchidan maxsus ariza kelib tushishini talab qiladi. Qo‘yilmani shu tarzda olish haqida xabar berish muddati oldindan kelishib olinadi va unga muvofiq qo‘yilma bo‘yicha foiz miqdori belgilanadi. Odatda, xabar berish muddatlari quyidagicha bo‘ladi: 1 oydan 3 oygacha, 3 oydan 6 oygacha, 6 oydan 12 oygacha, 12 oydan ortiq. Mazkur qo‘yilma guruhlarining har biri uchun mutanosib foizlar belgilanadi. Agar mijoz qo‘yilmani olmoqchi bo‘lsa, u holda shartnomada ko‘rsaatilgan xabar berish muddatiga muvofiq bundan bankni o‘z vaqtida xabardor qilishi lozim. Bank pirovard o‘zgarishni hisobga olgan holda boshqa manbalardan o‘z aktiv operatsiyalarini qayta moliyalashtiradi, masalan, hisob krediti yoki qimmatli qog‘ozlar ochiq bozoridagi operatsiyalardan foydalanadi. Amaliyotda muddatli qo‘yilmalar ko‘pincha oldindan xabar beriladigan qo‘yilmalar sifatida keltiriladi. Qo‘yilmalar bo‘yicha foizlar miqdori, odatda, bank va omonatchi o‘rtasidagi kelishuv asosida aniqlanadi. Tijorat banklari balansida muddatli depozitlarining ulushi umuman olganda ancha salmoqli, biroq u turli bank muassasalarida ular bir xil emas. Jamg‘arma depozitlari muddatsiz va omonat qo‘yilmalari o‘rtasida oraliq joy egallaydi. Ular talab qilib olingunga qadar depozitlardan katta bo‘lsa ham, nisbatan katta bo‘lmagan, qat’iy belgilangan muddatga egaligi bilan omonat depozitlaridan farq qiladi. Agar firma, masalan, 8 oydan so‘ng uskunalar sotib olish uchun unga ulkan miqdorda pul talab qilinishini bilsa va bu summa joriy vaqtda tasarrufida bo‘lsa, u holda korxona uchun nisbatan uncha katta bo‘lmagan foiz bilan yoki hatto bunday to‘lovsiz mazkur mablag‘larni joriy hisobda saqlab turish foyda keltirmay 82 qo‘yadi. Ushbu holatda mazkur mablag‘larni mos vaqt uchun muddatli hisobga joylashtirish kompaniyalar uchun foydaliroq tus oladi. Omonat qo‘yilmalar uchun, aksincha, ularning sekin o‘sishi xos sanaladi va mablag‘lardan foydalanish ko‘pincha bir necha yildan so‘ng sodir bo‘ladi. Muddatli qo‘yilmalar egasi ularni belgilangan muddat o‘tgandan keyingina tasarruf etishi mumkinligiga oid haqiqat mijoz zarurat tug‘ilganda muddatidan oldin bankdan o‘z mablag‘larini olishi mumkinligini inkor etmaydi. Lekin bunday holatlar odatda istisno hisoblanadi. Bu vaziyatda bank, masalan, mijozga kredit taklif etishi mumkin va bu kredit ushbu qo‘yilma muddati tugaganidan so‘ng qaytariladi. Bank muddatli hisobga joylashtirilgan pul miqdorini qaytarishi ham mumkin, lekin bunda foizlar jiddiy suratda pasayadi. Foiz stavkalari darajasi hisob stavkasi, pul bozorining holati va o‘z depozit siyosatidan kelib chiqilgan holda har bir tijorat banki tomonidan mustaqil o‘rnatiladi. Depozit hisoblarining alohida turlari bo‘yicha daromad miqdori qo‘yilmalar muddati, uning miqdori, hisob yuritishning o‘ziga xosliklari, birga kechadigan xizmatlar hajmi va xarakteriga ko‘ra belgilanadi. Va nihoyat mijoz tomonidan qo‘yilma shartlariga rioya qilinishiga bog‘liq bo‘ladi. Foiz stavkalarini belgilashda mablag‘ joylashtirilgan muddat hal qiluvchi omil sanaladi: muddat qancha uzoq bo‘lsa, foiz darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Daromadlarni to‘lash tartibi ham jiddiy omil sifatida gavdalanadi: to‘lovlar qancha kam amalga oshirilsa, foiz stavkasi shuncha yuqori bo‘ladi. Bank sertifikatlari bir martalik tartibda ham, seriyali tarzda ham chiqariladi. Ular nomlanishli va ko‘rsatuvchi shaxsga to‘lanadigan turda bo‘lishi mumkin. Sertifikatlar muddatli yoki talab qilib olingunga qadar bo‘lishi mumkin. Srok obraщeniya Depozit sertifikatlarining muomala muddati bir yil bilan, omonat sertifikatlariniki 3 yil bilan chegaralanadi. Agar sertifikatning muddati uzaytirilgan bo‘lsa, u holda u talab qilib olingunga qadar hujjat hisoblanib, shu bo‘yicha bank omonatchining birinchi talabi bo‘yicha belgilangan summani to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Depozit sertifikati muddatidan avval to‘lash uchun 83 ko‘rsatilganda agar uning chiqarilish vaqtida boshqa holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, bank pullarni qaytarishga majbur hisoblanmaydi. Sertifikat bo‘yicha foiz stavkalari uning chiqarilish vaqtida qat’iy belgilanadi (fiksirlanadi). Sertifikatning keyingi muomala jarayonida ham bu stavka o‘zgarmaydi. YUridik shaxslar qo‘yilmalar (depozitlar) dagi pul mablag‘larini boshqa shaxslar hisobiga ko‘chirishga haqli hisoblanmaydi. Depozit bo‘yicha foizlar (daromad) odatda pul bankka tushgandan keyingi kundan to ular omonatchiga qaytarilishi belgilangan kungacha yoki boshqa asoslarga ko‘ra omonatchining hisobidan chiqariladigan kungacha murakkab foizlar (foizga foiz) formulasi bo‘yicha hisoblanadi. Qo‘yilma qaytarilayotganda unga shu vaqtga qadar hisoblangan foizlar ham to‘lanadi. Banklar majburiy sug‘urtalash yo‘li bilan fuqarolarning qo‘yilmalari qaytarilishi va saqlanganligini ta’minlashga hamda fuqarolar oldida o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarishga majbur sanaladi. Depozit va jamg‘arma sertifikatlari muomala muddati tugashi bo‘yicha tijorat banki ularni nominal qiymati bo‘yicha qaytaradi. Depozit va jamg‘arma sertifikatlari kotirovkasi odatda o‘tkazilmaydi. Nazorat uchun savollar 1.Hujjatlarni oddiy veksel kuchiga ega bo‘l a olish maqomini so’zlab bering? 2.Veksellarda ko‘rsatilgan muddatlarda pul mablag‘lari olish ehtimoligiga qanday omillar ta’sir qiladi? 3.Veksellarni baholash uchun zaruriy hujjatlarni bayon qiling? 4.Veksellarning bozor qiymati qanday aniqlanadi? 5.Depozit sertifikatlarini baholashning qanday tayanch nazariyalari mavjud? |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling