O’zbekiston respublikasi oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar

Uzatmalarning asosiy parametrlari va Friksion uzatmalar va variatorlar.

Agar yetaklovchi valning xarakati yetaklanuvchi valga ishqalanish kuchi vositasida uzatilsa, bunday uzatmalar friktsion uzatmalar deyiladi. Bu uzatmalarning eng oddiysi bir-biriga ma`lum kuch bilan siqilgan tekis sirtli ikkita gildirak- katokdan tuzilgan.(16.1-rasm.)

1-rasm. Silindrik gildirakli friktsion uzatma.
Yetaklovchi val aylanganda gildiraklarning jipslashgan joyida ishqalanish kuchi xosil bo`ladi. Bu kuch yetaklanuvchi valni aylantiradi. Shaklda ko’rsatilgan friktsion uzatma g’ildirak vallari o’zaro parallel bo`lgan xolda qo`llaniladi. Agar kesishuvchi vallarning biridan ikkinchisiga xarakatni uzatish kerak bo’lsa, konussimon g’ildiraklardan foydalaniladi (.2-rasm). Ishqalanuvchi g’ildiraklarning birini radiusi o’zgaradigan qilinsa, u xolda, uzatish soni o’zgaruvchan friktsion uzatma xosil bo`ladi. Bunday uzatmalar variatorlar deb ataladi.

2- rasm .Konussimon g`ildirakli friktsion uzatma.
Friktsion uzatmaning afzalliklari:
1. Tuzilishi oddiy
2. Xarakat bir tekis va shovqinsiz uzatiladi.
3.Ishlash jarayonida uzatish sonini ma`lum chegarada o’zgartirish mumkin.
Kamchiliklari:
1. Detallari tez va notekis yeyiladi.
2. Val va tayanchlariga katta kuch tushadi.
3. Uzatishlar soni doimiy emas (ishqalanish kuchi evaziga)
4. Foydali ish koeffitsienti kichik.
5. G’ildiraklarni bir-biriga siqib turuvchi moslama kerak.
Friktsion uzatmalarda uzatish soni 10 gacha , uzatiladigan quvvatning qiymati esa 300 kVt gacha bo`lishi mumkin. Lekin, ko’pincha, bu uzatmalar aylanish tezligi 25 m/s, quvvati esa 25 kVt gacha bo`lgan mexanizmlarda ishlatiladi.
Friktsion uzatmalarning kinematikasi va ularda xosil bo`ladigan kuchlar bilan tanishamiz.
Agar D₁ - yetaklovchi g’ildirak diametri, p - yetaklovchi g’ildirak aylanishlar soni, D₂ - yetaklanuvchi g’ildirak diametri, p₂ - yetaklanuvchi g’ildirak aylanishlari soni bo’lsa, u xolda uzatmaning uzatish soni quyidagicha aniqlanadi:

bu erda, =(0,01-0,03)- sirpanishni xisobga oluvchi koeffitsient. G’ildiraklarni bir-biriga siqib turuvchi kuch quyidagicha topiladi:

bu erda, f - ishqalanish koeffitsienti
F- yetaklovchi gildirakdan yetaklanuvchi g’ildirakka uzatilayotgan kuch. K- ilashishdagi extiyotlik koeffitsienti.
Uzatmaning turini tanlashda ularni quyidagi parametrlari hisobga olinadi :

1. 
   Uzatilayotgan quvvat
   
2. 
   Birinchi va oxirgi valning aylanishlar chastotasi.
   
3. 
   Uzatish soni.
   
4. 
   Uzatmaning f.i.k.
   
5. 
   Xizmat muddati.
   

Uzatmalarni bir- biri balan taqqoslash uchun ularning asosiy parametrlari to`g`risidagi ma`lumotlar keltiramiz.

Uzatma turi	Uzatiladigan quvvat kVt	F.I.K.	Uzatish soni, bitta bosqichda
Tiishli	100 000	0,97 - 0,98	2-10
Chervyakli	50	0, 70 - 0, 85	10-80
Zanjirli	100	0, 94 - 0, 96	2-6
Tasmali	50	0, 94 - 0, 96	2-4

Vallardagi quvvat aylaniishlar soni f.i.k. va uzatishlar sonining o’zaro bog’lanishini tasmali uzatma misolida ko’rib chiqamiz.

1 - burchak tezligi katta yetaklovchi val
2 - burchak tezligi kichik yetaklovchi val
1.Uzatmaning uzatishlar soni U - Bu yetaklovchi val burchak tezligini yetaklanuvchi val burchak tezligiga nisbatidir . Ya`ni:
(1)
bu erda, - yetaklovchi val burchak tezligi
-yetaklanuvchi val burchak tezligi
Uzatmaning uzatishlari soni u> 1, chunki w<sub>1</sub>>w<sub>2</sub>
Uzatmaning uzatishlari soni nafaqat burchak tezliklari nisbati bilan, balki diametrlar nisbati bilan, tishlar soni nisbati bilan va aylanishlar soni nisbati bilan aniqlanishi mumkin.
Uzatmaning foydali ish koeffitsienti - . F.i.k. deb yetaklanuvchi valdagi quvvatni yetaklovchi valdagi quvvatga nisbatiga aytiladi. Ya`ni:
(2)
P_2
1 (sababi quvvat uzatmada ishqalanishni yengishga sarf bo`ladi ) bo’lgani uchun doimo
Dvigatel va uzatmadan tashkil topgan yuritmalarni loyixalashda yetaklanuvchi valdagi quvvat quyidagicha aniqlanadi
P<sub>2</sub> F<sub>2</sub> V (3)
bu erda F<sub>2</sub> - yetaklanuvchi shkivdagi aylanma kuch, N
V - chiziqli tezlik m/s
Yuritmalarni loyixalashda 1- valdagi quvvat , ya`ni dvigatelning kerakli quvvati quyidagicha aniqlanadi [2] dan
(4)
Vallardagi burovchi mo`lentlar quyidagicha aniqlanadi:
; ; (5)
Yani, burovchii mo`lent deganda valdagi quvvatning uning burchak tezligiga nisbati tushuniladi. Yetaklanuvchi valdagi burovchi mo`lentni yetaklovchi valdagi burovchi mo`lentiga nisbatini ko’ramiz:
(6)
Ko`rinib turibdiki, burovchi mo`lentlarning o’zaro nisbati uzatishlar soni va f.i.k. ko`paytmasiga tengdir . Yuritmalarni loyixalashda, ko’pincha yetaklanuvchi valdagi burovchi mo`lentni aniqlash kerak bo`ladi.( 6 ) formuladan:
(7)
Shunday qilib, yetaklanuvchi valdagi burobchi mo`lent yetaklovchi valdagi burovchi mo`lent, uzatmaning uzatish soni va
uning f.i.k.i ko’paytmasiga teng bo’ladi.

2.