O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan davlat pedagogika instituti

Savol va topshiriqlar:
Topshiriq. Ushbu matn ilmiy uslubning qaysi shaklida yaratilgan: sof ilmiy yoki ilmiy-ommabop shaklda? Javobingizni asoslang.
Fanda sevgining o‘z ta’rifi, xususiyatlari, hatto baholash mezonlari ham mavjud. Amerikalik psixolog Artur Aron o‘z ilmiy tadqiqotida kishining kimgadir oshiq bo‘lishibo‘la olmasligini aniqlash mumkin degan xulosa beradi. Qizig‘i shundaki, buni o‘rtacha 90 soniyadan 4 daqiqagacha bo‘lgan vaqt ichida amallasa bo‘lar ekan. Olimning fikricha, bizga mos keladigan odamni topish uchun bir nechta asosiy xususiyat ko‘zdan kechirilsa bas. Bu jarayonda tana “tili”ning roli juda yuqori, aniqrog‘i, 55%. Bu shuni anglatadiki, miya potensial juftning tana harakatlarini tahlil qiladi va undan sizda qiziqish uyg‘otadigan qandaydir javob signallarini izlaydi. Insonning harakatlari sizga qanchalik mos kelsa, siz uni sevib qolishingiz ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi. Ovoz va uning ohangi, shuningdek, chastotaning o‘zgarishi ham muhim: jarayonda uning ulushi 38%. Qolgan 7% i o‘sha kishining bayonotlariga, so‘zlarni tanlashiga aloqador.
Mavzu doirasida Artur Akonning yana bir olamshumul tadqiqoti mavjud. Olim 36 ta savol ishlab chiqadi va ularni tartiblaydi. Tajriba uchun tanlab olingan notanish juftliklar bir-biriga shu savollarni tartib bilan berib chiqadi va javoblantiradi. Shundan so‘ng juftlik 4 daqiqa davomida bir-biriga so‘zsiz boqib turadi. Tajribada ishtirok etganlar uzoq vaqt o‘zaro bog‘liqlik paydo bo‘lganini his qilib yurganlar. Yarim yil o‘tgach, juftliklardan biri turmush ham qurgan.

16-mavzu: Ilmiy uslubning leksik xususiyatlari

Reja:

1. 
   Ilmiy uslub nima?
   
2. 
   Asosiy funksiyasi.
   
3. 
   Qo'shimcha funktsiya.
   

Rus nutqining o'ziga xos til janrlari mavjud, ular odatda funktsional uslublar deb ataladi. Ushbu janrlarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va umumiy adabiy normalar doirasida mavjud. Zamonaviy rus tilida besh uslub mavjud: badiiy, ilmiy, rasmiy ish, so'zlashuv va jurnalistika. Yaqinda tilshunoslar oltinchi - diniy uslubning mavjudligi haqida gipotezani ilgari surdilar, bundan oldin uni dinning davlatga nisbatan tutgan pozitsiyasi bilan ajratib bo'lmaydi.
Har bir uslub o'ziga xos majburiyatlarga ega, masalan, ilmiy uslubning asosiy funktsiyalari - muhim ma'lumotlarni o'quvchiga etkazish va uning haqiqatligiga ishonch hosil qilish. Ushbu til janrini ko'p miqdordagi mavhum lug'atlar, atamalar va umumiy ilmiy xususiyatga ega so'zlar mavjudligi bilan aniqlash mumkin. Ushbu uslubda asosiy rolni ko'pincha ot o'ynaydi, chunki u batafsil ko'rib chiqishni talab qiladigan ob'ektlarni nomlaydi.
Ilmiy uslub nima?
Ushbu janrni bir qator fazilatlarga ega uslub deb atash odatiy holdir, ularning asosiylari rivoyatlarning monologik printsipi, kerakli ma'lumotlarni ifoda etish uchun mablag 'tanlashning qat'iy usullari, sof me'yoriy nutqdan foydalanish, shuningdek nutqqa oldindan tayyorgarlik. Ilmiy uslubning asosiy vazifasi har qanday hodisa haqida haqiqiy ma'lumotlarni uzatishdir, bu sof rasmiy muhitdan foydalanishni va ilmiy xabarning batafsil mazmunini anglatadi.
Bunday xabarlarning bajarilish uslubi ularning mazmuni, shuningdek, muallifning oldiga qo'ygan maqsadlari asosida shakllantiriladi. Qoida tariqasida, biz turli xil faktlarni eng batafsil tushuntirish va ba'zi hodisalar o'rtasidagi bog'liqlikni namoyish etish haqida gapiramiz. Tilshunoslarning fikriga ko'ra, bunday matnlarni yozishda yuzaga keladigan asosiy qiyinchilik gipoteza va nazariyalarni oqilona isbotlash zarurati, shuningdek tizimli rivoyatning ahamiyati bilan bog'liq.
Asosiy funksiyasi
Ilmiy nutq uslubining asosiy vazifasi har qanday haqiqatni, nazariyani, gipotezani tushuntirish zarurligini anglashdir. Hikoya iloji boricha ob'ektiv bo'lishi kerak, shuning uchun bu janr monologning umumlashishi va tuzilishi bilan ajralib turadi. Ushbu uslubda yaratilgan matnlar potentsial o'quvchining oldingi adabiy tajribasini hisobga olishi kerak, aks holda u boy bo'lgan intertekstual aloqalarni ko'ra olmaydi.
Boshqa janrlar bilan solishtirganda ilmiy juda quruq ko'rinishi mumkin. Uning matnlarida baho va ekspressivlik minimal, bu erda nutqning hissiy va so'zlashuv elementlari tavsiya etilmaydi. Shunday bo'lsa-da, ilmiy matn potentsial o'quvchining adabiy tajribasini hisobga olgan holda zarur bo'lgan barcha uslub elementlari to'liq amalga oshirilgan bo'lsa, aniq ifodaga aylanishi mumkin.
Qo'shimcha funktsiya
Ilmiy uslubning asosiy funktsiyasidan tashqari, olimlar boshqasini ajratib ko'rsatishadi - matnni o'qiyotgan odamning mantiqiy fikrlashini faollashtirishga majbur bo'lgan ikkinchi darajali. Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, agar matnni qabul qiluvchisi mantiqiy munosabatlarni o'rnatolmasa, demak, uning barcha semantik tarkibiy qismlarini tushuna olmaydi.
Ilmiy uslubning o'ziga xos xususiyatlari matnda mutlaqo boshqacha ko'rinishda namoyon bo'lishi mumkin, buning natijasida bir nechta pastki uslublarni ajratib olish mumkin edi - mashhur fan, ilmiy-ma'rifiy va ilmiy-ilmiy. Ulardan birinchisi badiiy adabiyotga va jurnalistikaga yaqinroq, ammo zamonaviy nutqda u eng ko'p ishlatiladigan kishi. Ko'pincha adabiyotda chalkashliklar paydo bo'ladi, chunki pastki ro'yxatlarni ba'zan standart uslublar deb atashadi.
Savol va topshiriqlar:
Topshiriq. Matnni o‘qib chiqing.
Oynaartkichlar avtomobillarning muhim qismlaridan bo‘lib, uning “otasi” amerikalik Robert Kyorns sanaladi. Biroq olim ixtironi o‘ziniki qilib olishi uchun juda uzoq yelib-yugurishiga to‘g‘ri keladi. Bu voqea mualliflik huquqi uchun kechgan eng mashhur kurashlardan biri bo‘lib tarixga kirgan. 1953-yilda Robert uylanadi. To‘y bazmida shampan shishasini ochish chog‘ida bir ko‘zini shikastlab oladi: shisha tiqini uning ko‘ziga kelib uriladi. Shundan so‘ng Robert avtomobilni boshqarishda qiyinchilikka duch kela boshlaydi. Ayniqsa, yomg‘irli kunlarda unga havas qilib bo‘lmasdi. 1962-yilda olim yomg‘irli kunda avtomobil boshqaradi. O‘sha paytlarda avtomobil oynasini artuvchi maxsus cho‘tkalar to‘xtovsiz harakatlanar va bu haydovchiga noqulaylik keltirib chiqarar edi. O‘sha onda Robert Kyorns oynaartkichlar inson kipriklari singari, ya’ni to‘xtab-to‘xtab ishlashi kerakligini anglab yetadi. Uyiga kelib, yerto‘lasiga kirib ketadi va olamshumul ixtiroga qo‘l uradi. 1964-yilda yangicha oynaartkichga patent oladi.
Tabiiyki, ixtirochi bu yangiligi ortidan katta mablag‘ga ega bo‘lishni ham maqsad qiladi. Axir o‘n minglab transport vositalarida endi Robert Kyorns yasagan oynaartkichdan foydalanilishi kutilmoqda. Olim ishga kirishadi: o‘z ixtirosi haqida o‘sha paytdagi yirik avtomobil kompaniyalariga xabar jo‘natadi, ishlash prinsipini tushuntiradi, shartnoma tuzishga rozi ekanini bildiradi. Biroq barcha takliflariga rad javobini oladi.
1969-yildan avtomobillar Kyorns ixiro qilgan oynaartkichlar bilan chiqa boshladi. Olimning taklifini rad etgan kompaniyalar bu ishga muallif ruxsatisiz qo‘l urishgan edi. Ixtirochi darrov avtokompaniyalarga murojaat qildi – ular olimni eshitishni xohlashmadi. Bir necha yillik sarsongarchilikdan so‘ng Robert Kyorns “Ford”, keyinroq “Kraysler” kompaniyalari ustidan sudga arz qildi.
“Ford” kompaniyasi bilan 12 yil, “Kraysler” bilan 10 yil davom etgan sud jarayonlari Robert Kyorns g‘alabasi bilan yakunlandi. Uzoq yillik sudlashuvda ixtirochi tom ma’noda yolg‘iz harakatlandi. Aksar advokatlar bu ishda ishtirok etishdan bosh tortishdi, kamiga, bu ishlardan charchagan turmush o‘rtog‘i ham uni tashlab ketdi. Biroq hech kim va hech narsa olimni oxirigicha kurashishdan qaytara olmadi. Uzoq davom etgan kurashdan so‘ng ixtirochi sud hukmi bilan “Ford”dan 10 ming, “Kraysler”dan esa 30 ming dollar miqdoridagi tovon pulini qabul qilib oldi.
Mansur Siddiqov
1-savol. Matn mazmuniga zid fikrni aniqlang.