O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi

2.2. Qurbonjon dodxohning siyosiy faoliyati
Qurbonjon dodxoh, Qurmonjon Mamatqizi, Olay malikasi (1811 — Oʻsh yaqinidagi Modi qishlogʻi — 1907.1.2) — chor Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolon rahbari. Qoʻqon xonligi vaziri Olimbek dodxoh Hasanboy oʻgʻli (1800—63)ning rafiqasi¹⁶. Qoʻqon xonining harbiy sarkardasi Qashqardan qaytishda unga uylangach (1832), Qurbonjon dodxohni xon saroyiga olib kelib, Nodirabegimga tanishtiradi (1833). Nodirabegim va Uvaysiy kabi oʻzbek shoiralari taʼsirida Qurbonjon dodxohning dunyoqarashi shakllanadi. Qurbonjon dodxoh 5 oʻgʻil va 2 qizning onasi boʻlgan. Olimbek dodxoh hokimiyat uchun kurashlarda saroy fitnasi natijasida oʻldirilgach (1863), Qurbonjon dodxoh eri oʻrniga maʼlum muddat Andijon hokimi boʻlgan. Soʻngra farzandlarini olib, oʻz ovuliga joʻnab ketgan. U Olay malikasi sifatida nom chiqargan. Buxoro amiri Muzaffarxon jasur va dovyurakligi bois Qurbonjonga dodxoh unvonini bergan. Amir yordamida Qoʻqon taxtini qayta egallagan Xudoyorxon Qurbonjon dodxohni Olay vohasining hokimi qilib tayinlaydi (1865). Uning katta oʻgʻli Abdullabek esa Oʻsh hokimi qilib tayinlangan. Qurbonjon dodxoh bilan Qashqardagi Yettishahar uygʻur davlati hukmdori Yoqubbek oʻrtasida yaxshi munosabatlar oʻrnatilgan. Qoʻqonda xon zulmi va chor Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi koʻtarilgan "Poʻlatxon" qoʻzgʻolonida Qurbonjon dodxoh va uning farzandlari — Abdullabek, Mahmudbek, Hasanbek, Botirbek va Qamchibek ham qatnashgan. "Poʻlatxon" qoʻzgʻoloni bostirilgandan keyin Olay vohasidagi aholi Qurbonjon dodxoh boshchiligida kurashni davom ettirishadi. Qoʻzgʻolon bostirilgach (1876), Turkiston general-gubernatori K.P. Kaufman tomonidan Qurbonjon dodxoh avf qilinadi. Olay vohasidagi ichki boshqaruvda Qurbonjon dodxoh oʻz mustaqilligini saqlab qolgan. Olay malikasining dovrugʻi hatto Sankt-Peterburgdagi imperator saroyigacha yetib borgan. Qurmanjon Mamatbay qizi Oloy togʻlarining Oʻsh shahri yaqinidagi Oʻroq (Oʻrka) qishlogʻida, Oʻsh atrofida istiqomat qilgan mungush qabilasidan boʻlgan koʻchmanchi qirgʻizlar oilasida tugʻilgan. Qurmanjonning ota-onasi 18 yoshga to‘lganda uni qizdan uch baravar katta yigitga turmushga bermoqchi bo‘lgan, biroq u an’anani buzib, kuyovning uyidan qochib, otasi Mamatboyning uyiga qaytib kelgan. u keyingi uch yil yashadi. 1832-yilda Dodxoh unvoniga ega boʻlgan, Oloy qirgʻizlarining qabilalariga boshchilik qilgan boy Oloy feodali Bek Olimbek Qurmonjonni nikoh shartnomasidan ozod qilib, oʻziga qonuniy xotin qilib oladi. U unga besh o'g'il tug'di, doimiy yordamchi va maslahatchi edi. Ularning nikohi 29 yil davom etib, kutilmaganda tugadi: Qo‘qon xonligidagi ko‘plab saroy fitnalarida qatnashgan Alimbek 1862 yili saroy to‘ntarishlaridan birida tuzoqqa tushib qoladi va halok bo‘ladi. Kengash uning ellik yoshli xotiniga o‘tdi. Qurmonjonning o'zi nafaqat Oloy xalqining hurmatiga sazovor bo'ldi, balki unga bag'ishlangan 10 000 otliq qo'shinga tayandi. Qo‘qon xoni Xudoyor Oloy qirg‘izlarini o‘z fuqarolari deb e’lon qilib, ularga soliqlar qo‘yganida, hukmdor bunga nafaqat qarshi chiqdi, balki Xudoyorni ko‘chmanchilardan soliq to‘lashdan bosh tortishga, uni Oloyning yangi hukmdori deb e’tirof etishga va unga tayinlashga majburlashga muvaffaq bo‘ldi. “Dodxoh” faxriy unvoni. Oʻzining takabburligi bilan mashhur boʻlgan Xon Qurmonjon dodxohni eng oliyjanob bek sifatida kutib olishga majbur boʻldi – Oʻrta Osiyo va butun musulmon Sharqida birinchi marta ayol sharafiga rasmiy ziyofat uyushtirildi. U Oloy hukmdori va Buxoro amiri Muzaffarni tan oldi: unga “dodxoh” unvonini bergan ikkinchi hukmdor edi. Qurmonjon-dodxoh hozirgi kunga qadar musulmon davlatining boshida turgan ayollarning kichik toifasiga kiradi. Qurmonjon-dodxohning qarorgohi kichik Gulcha qishlog'ida joylashgan edi. Turkistonni kezib, Oloyga qirgʻiz yigitlari hamrohligida borgan rus olimi A.P.Fedchenko Qurmanjonning “katta obroʻ-eʼtiborga ega ekanligini, bizning yigitlarimiz u haqida faqat katta hurmat bilan gapirganini” taʼkidlagan¹⁷. Qo‘qon xonlari ham Oloy hukmdoriga ehtiyotkorlik va hurmat bilan munosabatda bo‘lib, uning itoatkor qirg‘iz xalqi ustidan hokimiyatni saqlab qolish qobiliyatini yuqori baholaganlar. 1876-yilda rus qoʻshinlari Qoʻqon xonligi hududiga bostirib kirib, uni egalladi. Shu bilan birga janubiy qirg‘iz viloyatlari, xususan, Oloy bo‘ysundirilmaganligicha qoldi. Qurmonjon-dodxoh, xuddi besh o'g'li singari, Oloy hududida "oq podshoh" qo'shinlarining paydo bo'lishiga salbiy munosabatda bo'lib, ularga qarshilik ko'rsatishga tayyorlandi va Oloy qirg'izlarining rus qo'shinlariga qarshi kurashiga rasman rahbarlik qildi. Dodxoh Alimbek va Qurmandjon-dodxohning oʻgʻillari Abdildabek, Mamitbek, Asanbek, Botirbek va Qamchibeklar janubiy Qirgʻizistonning togʻli hududlariga oʻrnashib, Pomir-Oloy hududiga kirib kelgan rus boʻlinmalariga qarshi kurash boshladilar. Qurmonjon-dodxoh o‘g‘illari boshchiligidagi bir yarim ming jigit Gulchadan 25 verst uzoqlikdagi, yetib borish qiyin bo‘lgan Janyriq tog‘larida o‘rin egalladi. 1876 ​​yil 25 aprelda qirg'izlarning rus qo'shinlari bilan birinchi keng ko'lamli jangi bo'lib o'tdi va u kun bo'yi davom etdi. Rus otryadi dushmanni o'z pozitsiyalaridan siqib chiqarishga muvaffaq bo'ldi: katta yo'qotishlarga uchragan Oloylar chekinishga majbur bo'ldi. Harbiy harakatlar paytida Qurmanjon-dodxoh oʻz illatlari bilan Koshgʻar chegarasidagi Koʻksu vodiysiga koʻchib oʻtgan, ammo bu yerda Qurmanjonning barcha qishloqlari himoyasizligi tufayli uygʻur koʻchmanchilaridan yengiladi. Chorvasining koʻp qismini yoʻqotgan qirgʻiz hukmdori Afgʻonistonga ketishga urinib, Oloyga qaytib keldi. Bu urinish muvaffaqiyatsiz yakunlandi: 29 iyulda Shabdon-botir bo'linmalari Qurmonjon dodxoh iziga borib, uni bosib oldilar. Malikaning Oloy qirg‘izlariga katta ta’sirini hisobga olib, knyaz Vitgenshteyn Qurmandjonni oddiy asir sifatida emas, balki alohida sharaf bilan Marg‘ilonda joylashgan shtab-kvartiraga kuzatib qo‘ydi. Unga immunitet va to'liq xavfsizlik kafolatlangan.
Qurmonjonni shaxsan tanigan rossiyalik siyosiy va harbiy arboblar: Lev Kostenko, Mixail Ionov, Konstantin Kaufman uning dunyoviy donoligini, vatandoshlari orasida beqiyos hurmat-ehtiromini qayd etdilar. Ko‘pgina amaldorlar maslahat so‘rab shaxsan Dodxohga murojaat qilishadi. Oʻsh okrugining birinchi boshligʻi mayor (keyinchalik — polkovnik) M.E.Ionov bilan Qurmanjon-dodxoh uzoq yillar davomida doʻstona aloqalar olib borgan, uzoq muddatli yozishmalar olib borgan, sovgʻalar va fotosuratlar almashgan. 1881-yilda Turkiston gubernatori Kaufman urush vaziri Dmitriy Milyutinga Qurmanjon-dodxohga har yili 500 rubl nafaqa berishni so‘rab, 1876-yilda parvozi chog‘ida Qashg‘ar chegarasida mol-mulkining katta qismini yo‘qotgan Oloy qirolichasi “hayotda juda cheklangan". Biroq, Moliya vazirligi Dodxoh hukumatdan nafaqa olish huquqiga ega emas va bundan tashqari, kichik yerdan daromad olgan deb hisobladi. Shuning uchun pensiya 500 dan 300 rublgacha kamaytirildi. Sobiq Qo‘qon xonligi hududidagi ko‘plab qo‘zg‘olonlar chog‘ida u o‘zini ehtiyotkorona tutib, rossiyaparast yoki neytral pozitsiyani egallashni afzal ko‘rgan. Qurbonjon dodxoh Oloy vohasida, soʻngra Oʻsh yaqinidagi qishlogʻida umrining oxirigacha yashagan. Qurbonjon dodxoh haqida Fargʻona vodiysi aholisi oʻrtasida koʻplab qoʻshiqlar va rivoyatlar toʻqilgan. Modi qishlogʻida uy-muzeyi mavjud. Fargʻona va Oʻshda koʻchalar, maktablar uning nomiga qoʻyilgan.

XULOSA
Bugun tarixga aylangan XX asr misli ko’rilmagan voqea va hodisalarga benihoya boy bo’ldi. O’zbek xalqining o’zligini anglashda tarix fanining o’ziga xos alohida o’rni bor. Zero, O’zbekiston tarixi milliy o’zlikni anglash qurolidir. U mustaqil O’zbekiston fuqarolarini nafaqat vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydi, balki milliy birlikni shakllantirish, shajaramiz ulug’ligi va uning pokligini anglash hamda qadrlash, qadimiy va mehnatkash hamda tinchliksevar xalqimizning dunyo xalqlari orasida tutgan o’rniga munosib baho berish, uning boy hayotiy va tarixiy tajribalaridan o’rinli va unumli foydalanish, xalqimizning an’anaviy oliyjanob, erkparvar yo’llarini izchil o’rganish, uni davom ettirish va yanada boyitishga, xullas, umumlashtirib aytganda, kelib chiqish tarixi va zamini ulug’ hamda mustahkam bo’lgan mustaqil O’zbekiston fuqarosiga xos hisoblangan olijanob va buyuk insoniy fazilatlarni shakllantiradi.
Mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha sohalarida bo’lgani kabi, O’zbekiston tarixi fani oldida ham yangi istiqbolli ufqlar ochildi. Ajdodlarimizning boy, serqirra va qadimiy tarixini hyech qanday bo’yoqlarsiz, qanday bo’lsa shunday yaratish va o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Eng muhnmi farzandlarimizni Vatan tarixi timsolida milliy g’urur va iftixor, milliy o’zligini anglagan, milliy ongi uyg’oq, ma’naviyati yuksak darajadagi komil insonlar qilib tarbiyalash imkoniyati paydo bo’ldi. Zero, o’z tariximizni haqqoniy o’rganish tom ma’noda mustamlakachilik ta’sirida hamda sovetlar tuzumi hukmronligi davridagi kommunistik zo’ravonlik mafkurasi ta’siri natijasida o’zligini yo’qotgan, o’zining qadr-qimmatini deyarli to’la unutgan fuqarolarni uyg’onishga, ularni o’zligini anglashga, o’z huquqlarini himoya qila oladigan hamda ozod va obod Vatan ravnaqi yo’lida tinchlik uchun, el-yurt omopligi uchun kurashadigan va uni doimo himoya qila oladigan barkamol shaxs sifatida shakllanishlariga da’vat etadi. Xalqimizning boy va betakror uzoq tarixi o’z o’tmishida xalqimizning doimo ozodlik va mustaqillik uchun tinimsiz ravishda mardona kurash olib borganligidan dalolat beradi. Bugungi kunda o’zbek davlatchiligi tarixini, jumladan, O’zbekiston hududida qadimgi davrlardan to bizning davrimizgacha bo’lgan davlatlar tarixini yangitdan, tarixiy haqiqat mezoni asosida to’laqonli holatda tiklash va uni xalqimizga yetkazish masalasi O’zbekiston tarix fani va tarixchi olimlari oldida turgan eng muhim va eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Shu jihatdan olib qaraganda, XV asrning oxiri–XVI asrning boshlarida tarix sahnasida paydo bo’lgan va XX asrning 20-yillariga qadar mavjud bo’lgan Buxoro davlati tarixini, ayniqsa, uning so’nggi davri, ya’ni chor Rossiyasiga qaramlik holatiga tushib qolgan davri tarixini o’rganish va undan tegishli xulosalar chiqarish, bu davrdagi davlat boshqaruv tizimi, uning tartib-qoidalarini, vaqt o’tib borishi bilan unda sodir bo’lgan o’zgarishlarni tahlil etish bugungi kunda nihoyatda katta tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan masaladir. Turkiston o’lkasi, jumladan, Buxoro amirligining mus-tamlaka davri tarixi to’g’risidagi fikr-mulohazalar va ilmiy bilim darajasini yanada boyitishda uch jildlik «O’zbekistonning yangi tarixi» kitobining «Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida» nomli birinchi kitobi va «Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O’zbekiston milliy boyliklarining o’zlashtirilishi» nomli asarlar o’ta muhim hisoblanadi. O’rganilgan va tahlil etilgan adabiyotlar tahlili shundan dalolat beradiki, mavzu tarixshunosligi shuni ko’rsatadiki, ushbu tadqiqot ishimiz mavzusi hozirgi kunga qadar maxsus o’rganish uchun mavzu sifatida olimlar tomonidan o’z oldilariga vazifa va maqsad qilib belgilanmagan. Shuningdek, mavzu tarixshunosligi tahlili ushbu mavzuga bevosita oid bo’lgan tarixiy adabiyotlarning o’ta kam ekanli-gini va borlari ham bizning mavzuimizga qisman, u yoki bu borada tegishli ekanligini, yaratilganlarining deyarli aksa-riyati sobiq sovetlar tuzumi hukmronligi davrida o’z davri va hukmron tuzum mafkurasi asosida yaratilganligi, ushbu biz tanlagan mavzuning o’z davrida tarixiylik va haqqoniylik lrinsipidan chetlashgan holda, hamda noxolis, sun’iy ravishda mafkuralashtirilgan holatda o’rganilganligini ko’rsatadi. Tadqiqot mavzui tarixshunosligini yakuniy tahlili natijasi sifatida, ushbu mavzu hali ham yetarli darajada chuqur o’rganilmagan bo’lib, sobiq sovet tuzumi davrida hukmron mafkura o’zining uslubiy andozasi va ko’rsatmalari asosida mazkur mavzuni ilmiy jihatdan asosli, tarixan xolis o’rganishga yo’l ham, imkon ham bermaganligini alohida ta’kidlash lozim.