O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi

II bob. BUXORO AMIRLIGI DAVRIDA SAROY MALIKALARINING SIYOSIY FAOLIYATI
2.1. Buxoro amirligi siyosiy hayotida saroy malikalarining o’rni
Buxoro amirligida malikalar hayoti. Amirning qo'lida ulkan hokimiyat bor edi. Uning ham ko‘p xotinlari va kanizaklari bor edi. Amirlarning xotinlari (va ularning islomida to'rttadan ko'p bo'lmasligi mumkin) musulmon ayollar edi. Va boshqa dindagi ayollar kanizak bo'lishdi (xotinlar deb ataladi). Qolaversa, ular asosan Buxoro amirligi hududida yashovchi oddiy ozod ayollar edi. Qizlarni 13 yoshdan boshlab qizlarning haramiga olish mumkin edi. Va u erda bo'lish katta sharaf edi. Amir uchun eng chiroyli qizlarni uning katta amaldori va boshqa sheriklari qidirardi. Va ular qizlarning ota-onalari bilan ularni haramga berishlarini kelishib olishdi. Ular, albatta, rozi bo'lishdi. Ular har doim ham xursand bo'lmasalar-da, amirga qarshi chiqa olmadilar. Amir haramida haqiqiy asirlar - bosib olingan yerlardan harbiy yurishlar paytida qarindoshlaridan zo'rlik bilan olingan cho'rilar bo'lgan. Bular ham boshqa dindagi odamlar edi, ammo amirlikning erkin aholisidan farqli o'laroq, ular erkinlikka ega emas edilar. Ular qul bozorlarida va karvonsaroylarda, ta’bir joiz bo‘lsa, xalq saroylarida sotilgan. O'sha erda eng go'zal qullarga ega bo'lish mumkin edi. Boy odamlar kamdan-kam hollarda o'zlariga qul sotib olishdi, odatda u erga o'z atrofidagilar va tabiblarini yubordilar, ular yuqumli va surunkali kasalliklarni istisno qilish uchun qizlarni to'liq tekshirishdi. Yosh qizlar allaqachon turmushga chiqqanlarga qaraganda ko'proq qadrlangan. Biroq, saroydagi qullar, qoida tariqasida, hech qanday kuchga ega emas edilar. Ko'pincha ular amirning xotinlariga xizmat qilishgan. Qullik amirlikda ancha uzoq vaqt, 19-asrning ikkinchi yarmigacha mavjud edi. Amir har qanday xotinidan ajrashishi yoki kanizak bilan ajrashishi mumkin edi, agar ular unga yaxshi bo'lmasa. Ularni “nafaqadagi xotinlar” deb ham atashgan. Va keyin ayollar muvaffaqiyatli tarzda amir o'z e'tibori bilan ta'kidlamoqchi bo'lgan odamlarga turmushga chiqdilar. Odatda, bunday "sovg'a" dan keyin erkak ham lavozimga ko'tarilishi kutilgan¹².
Ikkalasi ham bir saroyda yashagan. Birinchi qavatda faqat xotinlar, ikkinchi qavatda kanizaklar turar edi. Ularning hammasining o‘z xizmatkorlari bor edi. Ular juda yaxshi yashadilar, faqat erkinlik bilan cheklangan edilar. Haramdagi asosiy ayol amirning onasi edi. U asosan o'g'lining barcha ayollarini kuzatdi. Ular saroyni ruxsatsiz tark etishga haqli emas edilar va umuman olganda, ular kamdan-kam hollarda saroy bog'idan tashqariga bordilar. Ammo shu bilan birga, ular hijob, keng xalat kiyishlari va yuzlarini otning sochidan yasalgan maxsus to'r bilan yopishlari kerak edi. Aytishim kerakki, bu kiyim juda yoqimsiz va zararli - u bilan nafas olish qiyin, havo bo'shlig'i va quyosh nurlari teriga umuman tushmaydi, ya'ni bu ayollarning barchasida tanada D vitamini etishmaydi. Boshqa ayollar, agar ruxsat olishsa, haramga kirish huquqiga ega edilar. Odatda ular zargarlik buyumlari va matolar savdogarlari edi. Ko'pincha yahudiylar, ular amirlikdagi eng jonli savdogarlar edi. Ba'zida ayollar erkaklar bilan uchrashishdi, lekin yopiq kiyimdan tashqari, ayollar ham qalin ekran bilan erkaklardan ajralib turardi. Haramga musiqachilar, qo'shiqchilar va o'qituvchilar tashrif buyurishdi, lekin ular tanlanganda ko'rlarga afzallik berildi. Birorta ham chet ellik erkak amir ayollarini ko‘rmasligi kerak edi. Ammo buxorolik ayol uchun eng dahshatlisi boshqa dindagi erkak bilan uchrashib, undan yuz o'girishdi va yaqin atrofdagi har qanday tushkunlikka boshlarini yashirishdi. Ammo bunday yolg'on turmush tarziga qaramay, ayollar o'zlariga ehtiyotkorlik bilan qarashdi. Osiyoning boshqa davlatlarida bo‘lgani kabi Buxoroda ham ayollarning ko‘zlarini, qoshlarini chizish, kipriklarini surma bilan bo‘yash odat tusiga kirgan. Shu bilan birga, qoshlar bir-biriga bog'langan bo'lib, ular monobrow deb atalgan. U ayniqsa chiroyli va jozibali deb hisoblangan. Bundan tashqari, ayollar o'z tanalariga ehtiyotkorlik bilan qarashdi - ular barcha keraksiz tuklarni olib tashlashdi, qor-oq bo'lishi uchun tishlarini muntazam yuvib turishdi va tirnoqlarini parvarish qilishdi. Yuqorida Buxoro amirligida quldorlik bekor qilingani haqida yozgan edik. Bu amir Muzaffar davrida sodir bo‘ldi. Ammo u nafaqat bu qarori, balki ba'zi harakatlari va istaklari bilan ham yodda qoldi. Misol uchun, uning orzusi hech qachon janjal qilmaydigan, sovg'a talab qilmaydigan va qarimaydigan mexanik ayol edi. Bunday narsa borligini amir o‘z atrofidagilarning g‘iybatidan o‘rgandi. Bu haqda qamoqda o'tirgan ba'zi mahbuslar aytib berishdi. Ularning ta'kidlashicha, bunday yuqori texnologiyali ishlanma G'arbda, jumladan, ruslarda ham mavjud. Amir o‘zining yaqin sheriklariga o‘zi uchun ruslardan bittasini so‘rashni buyurdi. Lekin, albatta, bunday ayolning borligi hazil bo'lib chiqdi. Rossiyada inqilob sodir boʻlgach, Afgʻonistonga qochib ketdi. Bu davrda Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining vassal davlati edi. 1920-yilda Ishchi-dehqonlar Qizil Armiyasi poytaxt Buxoroni egallab, u yerda Buxoro Xalq Sovet Respublikasini eʼlon qildi, 4 yildan soʻng u oʻzbek, tojik va turkmanlarga boʻlindi. Amir Afg‘onistonga haramining ozgina qismi va kichik bolalari bilan yetib keldi. U 24 yil deyarli qashshoqlikda, begona yurtda yashadi, umrining oxiriga kelib deyarli koʻr boʻlib qoldi. O‘g‘illaridan biri Shohmurod undan voz kechib, o‘zbek familiyasini olib, Qizil Armiya safiga xizmatga otlangani amir uchun katta zarba bo‘ldi¹³.
Buxoro amirlari dunyoning barcha musulmon davlatlari hukmdorlari kabi o‘z haramlariga ega bo‘lib, u yerda istiqomat qiluvchi malikalar va kanizaklar sog‘ligi hamda gigiyenasiga alohida e’tibor berilgan. Shariat bo‘yicha amirga rasman xotinlikka olingan malikalarning nufuzi ancha yuqori bo‘lib, ularning har biriga ayol tabiblar va doyalar hamrohlik qilgan. Tabiblarning vazifasi faqat malikalar kasal bo‘lganda davolash uchun emas, balki ularning sog‘lom turmush tarziga amal qilishlarini nazorat qilishdan iborat bo‘lgan. Sog‘lom turmush tarzining muhim jihatlaridan biri to‘g‘ri ovqatlanish hisoblangan.
Nonushta, tushlik va kechki ovqat rasionida joy olgan ovqatlar, salatlar va shirinliklarning birinchi navbatda foydali xususiyatiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu haqda Buxoro amiri saroyida bo‘lgan Angliya, Rossiya va Turkiya elchilari hamda sayyohlari o‘z esdaliklarida yozib qoldirganlar. Bugungi kunda tibbiyot olimlari targ‘ib qilayotgan to‘g‘ri ovqatlanish tartibi 100 yillar ilgari saroyda amalda bo‘lgan. Saroy malikalarining nonushtadagi asosiy taomlari sedanali non va shirchoy bo‘lgan. Sedana inson organizmi uchun foydali bo‘lib, ichki kasalliklarga qarshi immunitet hosil qiluvchi kuchga ega, deb hisoblangan.
O‘zbek xalqi sevib iste’mol qiladigan osh sofi (palov) ham nonushta vaqtida iste’mol qilingan. Tabiblar oshning hazm bo‘lishi 11 soat davom etishi, kechki payt iste’mol qilinganda, oshqozon uchun zararli ekanligini aytib, uni nahorda yeyish kerakligini ta’kidlashgan. Natijada haftaning ikki kunida nahorda osh iste’mol qilish, to‘ylarda tongda osh berish odat tusiga kirgan. 1894 yilda Buxoro amirligiga tashrif buyurgan va to‘rt kun davomida saroy taomlari bilan saharlik hamda iftorlik qilgan “jadidchilik harakatining asoschisi” Ismoil Gaspirinskiy o‘zining “Turkiston sayohatlari” asarida saroy taomlarning inson tanasi uchun juda foydali va huzurbaxsh ekanligini alohida qayd qilgan.
Saroy malikalarining tashqi ko‘rinishi va kayfiyatining yuqori darajada bo‘lishini ta’minlashga ham tibbiy jihatdan yondashilgan. Malikalar va kanizaklar doimiy ravishda qoshlariga o‘sma qo‘yib yurishgan. Bahor, yoz va kuz oylarida yer o‘smasi, qish oylarida “qarshi o‘sma” surib yurish zarur bo‘lgan¹⁴. Tabiblar qoshda 150 dan ortiq nerv tolalari mavjudligi, doimiy o‘sma qo‘yish nerv tolalarini oziqlantirishi, natijada chap miya yarim shari faollashishi (inson miyasining o‘ng yarim sharifi hissiyotga, chap yarim shari aqlga javob beradi)ni inobatga olib, o‘sma qo‘yish ayolning aqli teranlashuviga, bu esa tug‘ilajak bolaga, shuningdek, tarbiyalanayotgan bolaning aqliy barkamolligiga ta’sir qilishini isbotlab berishgan.
Saroy xonimlari uchun soch, qo‘l, oyoq va tirnoqlarni xinaga bo‘yab turish ham shart qilib qo‘yilgan. Xina teri va tirnoqlarni turli kasalliklardan himoya qiluvchi vosita, sochni parvarishlab mustahkamlovchi bo‘yoq sifatida foydalanilgan. Saroy malika va kanizaklarning boshlari haftada bir marta bodom yog‘i bilan uqalab turilgan. Saroy tabiblari malikalar va kanizaklarga haftada bir marta hammom qabul qilishlarini shart qilib qo‘yganlar. Bu saroy xonimlarini bo‘g‘imlarda tuz yig‘ilib qolish va shamollash kasalliklaridan himoya qilgan.
Malikalar va kanizaklar biror-bir kasallikka chalinganda, ularga aniq tashhis saroyning bosh tabibi tomonidan qo‘yilgan. Islomda begona erkakning ayol bilagidan tutishi gunoh hisoblangani uchun ayol tabiblar tomir urushidagi holatlar va belgilar haqida aytib turishgan. Bosh tabib bu alomatlar yordamida kasallikni aniqlab, muolajalarni yozib bergan. Kasallikni davolashda giyohlardan tashqari, xorijdan olib kelingan dori vositalaridan ham foydalanilgan. Ayniqsa, Amir Abdulahadxon davridan boshlab, tabiiy giyohlar bilan bir paytda kimyoviy dori vositalardan foydalanish keng tus olgan. Amirlik poytaxti va shaharlarida apteka va shifoxonalar qurilib, ularda rus farmasevtlari va shifokorlari xizmat ko‘rsatishgan¹⁵.
Amir saroyida homilador malika yoki kanizakning salomatligini asrash jiddiy vazifalardan biri bo‘lib, homiladorlik aniqlangan kundan boshlab, unga alohida tabib belgilangan. Tabibning asosiy vazifasi ayolning sog‘ligini asrash va homilaning sog‘lom o‘sishini kuzatib borishdan iborat bo‘lgan. Homilador malika yoki kanizakning ovqatlanish rasioniga ham o‘zgartirishlar kiritilib, unga quvvat bo‘ladigan, vitaminlarga boy taomlar tayyorlangan. Shu bilan birga homilador xonim tug‘ruq davriga qadar shahar chetidagi saroy (Sitorai Moxi Xossa yoki Sherbuddin)ga ko‘chirib o‘tkazilgan. U iste’mol qiladigan ovqatga zahar qo‘shib berilmasligi qattiq nazorat ostiga olingan.
Ko‘zi yorigan malika yoki kanizak hamda uning bolasi qirq kun davomida qat’iy chillada saqlangan. Ayol va bola hech kimga ko‘rsatilmagan. Qirq kunlik chilla tugagach, bolaning tug‘ilishi bilan bog‘liq marosimlar o‘tkazilgan. O‘g‘il bola tug‘ilsa, ikkita, qiz bola tug‘ilsa, birta jonliq so‘yib, aqiqa qilingan. Qon chiqarilishi ayol va bolani balo qazo hamda ofatlardan asraydi, deb ishonilgan. Xullas, saroy xonimlarning sog‘ligi tibbiy, islomiy va asriy an’analar asosida kuzatib borilgan. Ularning salomatligi uchun shaxsan amir javobgar hisoblangan. Shuning uchun saroyda eng mashhur va bilimli tabiblar imtihon hamda tanlov asosida ishga qabul qilingan. Belgilangan muddatda tabiblarning sadoqati va bilimi sinab borilgan. Xiyonat qilgan yoki bemorning o‘limiga sababchi bo‘lgan tabiblar shafqatsiz jazolangan.