O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

5) So'zlarning shakl munosabatiga ko'ra turlari
Shakldosh so'zlar - umumiy maʼno unsurlariga ega boʻlmagan, tasavvuriy bogʻlanmagan, lekin bir xil yozilib, bir xil aytiladigan soʻzlar; ular orasida semantik aloqa boʻlmaydi. Ana shunday soʻzlarning tilda mavjud boʻlishi va shunga bogʻliq hodisalar omonimiya deyiladi. O.ning lugʻaviy va grammatik koʻrinishlari farqlanadi.O.ning tilda paydo boʻlish sabablari turlichadir: avvallari har xil aytilib, bir xil eshitiladigansoʻzlar talaffuzining tarixiy jarayonda tovush almashinishi yoki talaffuz oʻzgarishi natijasida bir-biriga mos kelib qolishi; (ot — ism, ot — hayvon; oʻt — olov, oʻt — oʻsimlik) boshqatillardan oʻzlashgan soʻzlarning talaffuz va yozilish jihatidan onatilidagi soʻzlarga mos kelib qolishi (turbosqich; tur-xil, nav); tilda mavjud boʻlgan koʻp maʼnoli soʻz maʼnolarining bir-biridan uzoqlashishi (dam — nafas; dam — hordiq; dam — bosqon) va boshqa O. bir yoki bir necha soʻz turkumi doirasida boʻlishi mumkin: bir soʻz turkumi doirasida omonimik uya tashkil etuvchi, yozilishi va talaffuzi aynan bir xil boʻlgan soʻzlar toʻliqyoki mutlaq O. deyiladi (chang —gʻubor, toʻzon; chang — cholgʻu asbobi); faqat ayrim shakllardagina mos keladigan, boshqa-boshqa turkumlariga mansub soʻzlar notulik O., boshqacha aytganda, omoshakllar deyiladi, qoʻy (hayvon) — qoʻy (feʼlning buyruq shakli). Muammoli vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jarayonida ham yaratish mumkin.
Masalan, o‘qituvchi “Hayvonlarga qo‘yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi” mavzusini tushuntirish uchun o‘quvchilarga “Kim qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga o‘zingiz nom qo‘yganmisiz? Qanday nom qo‘ygansiz?” kabi savollarni beradi. O‘quvchilar tartib bilan o‘zlari boqayotgan hayvonlari va unga qo‘ygan nomlarini aytadilar (mushuk – Mosh, kuchuk – Olapar, sigir
– Targ‘il, ot – Lochin kabi); o‘qituvchi ikki ustun shaklida xattaxtaga yozib boradi. O‘qituvchi «Ikki ustun shaklida yozilgan so‘zlarni o‘qing, ularni taqqoslang. Ularning yozilishida qanday farq bor?
Nima uchun? Isbotlang» topshirig‘ini beradi. Bu savol-topshiriqlar xarakteri bolalarni o‘ylashga, izlanishga majbur qiladi. Ular birinchi ustundagi so‘zlar kichik harf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta (bosh) harf bilan yozilganini aytadilar, ammo nima uchun shunday yozilganini isbotlashga ularning bilimlari etishmaydi. Shunday qilib, muammoli vaziyat yaratiladi. O‘quvchilar yangi materialni o‘rganish zarurligini sezadilar. Bu metodda eng muhim jihat muammoli vaziyat yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o‘zaro taqqoslash omillarini bajarish bilan bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Suhbat-muhokama jarayonida muammoni o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zlari halqilishlari yoki o‘qituvchi tomonidan hal qilinishi ham mumkin. Muhokamaning borishi bilimlar asosida topshiriqlarni faol bajarishni, faol aqliy faoliyatni talab qiladi.
II. O‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabatni o‘stirish ustida maqsadga yo‘naltirilgan ishlar. O‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabat nazariy bilimlarni o‘zlashtirish, mavhum tafakkurni o‘stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning semantik hamda grammatik tomonining bir-biriga ta’sirini anglashni bildiradi. Yangi tushunchani ilgari o‘rganilgan tushunchalar tizimiga kiritish tushunchani
o‘zlashtirish, bilimni nutq tajribasiga tatbiq etishning muhim sharti hisoblanadi. Tushunchalar orasida bog‘lanishni vujudga keltirish, amalga oshirish o‘quvchilarning o‘zbek tilidan egallaydigan bilimlar tizimiga hamda tildan ongli foydalanishiga poydevor bo‘ladi. Tushunchalar orasidagi bog‘lanishni bilib olish amaliy (grammatik, orfografik, nutqiy) vazifalarni hal qilishda nazariy bilimlarni ko‘proq tatbiq etishga imkon beradi. Tushunchalar orasidagi bog‘lanishni aniqlamay, ularni bilimlar tizimiga kiritmay turib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtira olmaydilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘zlashtiradigan asosiy bog‘lanish yo‘llari quyidagilar:
Sintagmatik munosabatlar nutqning chiziqli xarakteriga, ya'ni kontekstning ta'siriga asoslanadi. Kontekst atamasi polisemantik so'zning mumkin bo'lgan ma'nolaridan qaysi biri ishlatilishini aniqlash uchun zarur bo'lgan nutqning minimal uzunligi sifatida belgilanadi. Masalan: ko'k ko'zlar va ko'k his qilish.
Paradigmatik munosabatlar lug‘at tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘liqligiga asoslanadi. Paradigmatik darajada so'z lug'at tizimidagi boshqa so'zlar bilan munosabatlarida o'rganiladi. Demak, so‘zni o‘xshash ma’noli (masalan, ish-mehnat, rad etish-rad etish-rad etish), turli uslubiy xususiyatlarga ega (masalan, odam-chap-yigit) boshqa so‘zlar bilan taqqoslab o‘rganish mumkin.

Leksik tizim yagona emas, grammatik tizim ham bor, lekin leksik eng katta va eng o'zgaruvchan.

So'zning ta'rifi tilshunoslikning eng qiyinlaridan biridir, chunki eng oddiy so'z juda ko'p turli tomonlarga ega.
Har qanday til tizimining markaziy elementi bo'lgan so'z fonologiya, leksikologiya, sintaksis, morfologiya va boshqalar muammolarining o'ziga xos markazidir.
Tilshunoslik doirasida so‘zning sintaktik, semantik, fonologik va turli yondashuvlar qo‘shilib ta’rifi berilgan. Masalan, Genri Svit so'zni sintaktik jihatdan "minimal jumla" deb ta'riflagan va ancha keyinroq L.Blumfild uni "minimal shakl" deb ta'riflagan.
So‘zshunoslikka zamonaviy yondashuv so‘zning tashqi va ichki tuzilishini farqlashga asoslanadi. So'zning tashqi tuzilishi deganda uning morfologik tuzilishini tushunamiz.
1. So‘zga beriladigan morfologik so‘roqlar va ularning grammatik belgilari (kim?, nima?
so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z shaxs va narsani bildiradi → birlik va ko‘plikda qo‘llanadi →egalik
qo‘shimchalari bilan o‘zgaradi → kelishiklar bilan turlanadi; qanday?, qanaqa? so‘rog‘iga javob
bo‘lgan so‘z shaxs va narsaning belgisini bildiradi → o‘zgarmaydi; necha?, nechanchi? so‘rog‘iga
javob bo‘lgan so‘z shaxs va narsaning soni va tartibini bildiradi → asosan, o‘zgarmaydi; nima
qildi?nimaqilyapti?, nima qiladi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z predmet harakatini bildiradi →
bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi → shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadi → o‘tgan,
hozirgi va kelasi zamondan birini ko‘rsatadi).
2. So‘z turkumi – gap bo‘lagi bo‘ladi (ot gapda ega yoki ikkinchi darajali bo‘lak, sifat – ikkinchi
darajali bo‘lak, son – asosan, ikkinchi darajali bo‘lak, fe’l – kesim vazifasida keladi).
3. Bosh kelishikdagi ot – ega, boshqa kelishiklardagi otlar – ikkinchi darajali bo‘lak bo‘ladi.
4. Kishilik olmoshlari fe’llarda shaxsni ifodalaydi (agar fe’l men yoki biz olmoshlari bilan qo‘llansa, I shaxs, sen yoki siz olmoshlari bilan qo‘llansa, II shaxs ifodalanadi).
So'zning ichki tuzilishi yoki uning ma'nosi so'zning semantik tuzilishi bilan bog'liq. Bu, albatta, so'zning asosiy jihati. So'zlar o'z ma'nosiga ko'ra odamlarning muloqot maqsadlariga xizmat qilishi mumkin. Leksikologiyaning so'zni semantik o'rganishga ixtisoslashgan sohasi semantika deb ataladi.
So‘zning yana bir tarkibiy jihati uning birligidir. So'z tashqi (yoki rasmiy) birlikka ham, semantik birlikka ham ega. So'zning rasmiy birligi ba'zan bo'linmaslik sifatida talqin qilinadi.
So'zning rasmiy birligini bir xil tarkibiy qismlardan tashkil topgan so'z va so'z turkumini solishtirish orqali ko'rsatish mumkin (ko'k qo'ng'iroq - kolokolchik, ko'k qo'ng'iroq - siniy bubenchik). Bluebell so'zi birlik bilan tavsiflanadi; u yagona grammatik ramkaga ega: bluebells. Ko'k qo'ng'iroq so'z guruhida har bir tarkibiy qism o'ziga xos grammatik shakllarga ega bo'lishi mumkin. Uning tarkibiy qismlari orasiga boshqa so'zlarni kiritish mumkin. Ko'k qo'ng'iroq so'z turkumidagi semantik birlikka kelsak, ma'noli so'zlarning har biri alohida tushunchani bildiradi. Bluebell so'zi faqat bitta tushunchani bildiradi. Bu har qanday so‘zning asosiy xususiyatlaridan biri: tashqi tuzilishida qancha komponentli morfema bo‘lishidan qat’i nazar, u doimo bir tushunchani bildiradi.
So'zning yana bir tarkibiy xususiyati uning grammatik ishga moyilligidir. Nutqda ko'pchilik so'zlar turli xil grammatik shakllarda ishlatilishi mumkin, bunda ularning o'zaro aloqasi amalga oshiriladi.
Demak, so'z - bu odamlarning muloqoti uchun ishlatiladigan nutq birligi bo'lib, tovushlar guruhini moddiy jihatdan ifodalaydi, ma'noga ega, grammatik ishga moyil bo'lib, rasmiy va semantik yaxlitlik bilan ajralib turadi.

Ma'noni so'zning tarkibiy qismi sifatida ta'riflash mumkin, bu orqali tushuncha xabar qilinadi, shu bilan so'zga real narsalar, sifatlar, harakatlar va mavhum tushunchalarni bildirish qobiliyatini beradi. Ma'no tovush shakli, tushunchasi va haqiqiy referentga ega. Referent (ob'ekt, so'z bilan belgilanadi), tushuncha va so'z o'rtasidagi murakkab munosabatlar an'anaviy ravishda quyidagi uchburchak bilan ifodalanadi.

Xulosa
So‘zlar shakl va ma’no xususiyatlari bilan o‘zaro turli munosabatda bo‘ladi. Ba’zi so‘zlar ma’nolari bilan bir-biriga yaqin bo‘lsa, ayrimlari qarama-qarshi manoli bo‘ladi. Ba’zi so‘zlarning tashqi ko‘rinishlari bir xil bo‘lsa-da, ma’nolari har xil bo‘ladi.
Tildagi so'zlarning ma'lum qismi shakl yoki ma'nosiga koʻra o'zaro aloqador butunliklarni tashkil etadi . Bunday butunliklardagi so'zlar ana shu xususiyatlariga ko'ra ikki guruhni tashkil qiladi : 1 ) omonimlar , omoshakllar , omofonlar , omograflar va paronimlar shakliga ko'ra ; 2 ) sinonimlar , antonimlar esa o'zaro mazmun uzviyligi yoki zidligiga ko'ra alohida guruhga mansub bo'ladi .