O’zbekiston respublikasi oliy ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti san’atshunoslik fakulteti

Prujinalar
Prujinalardan deformatsiya jarayonida hosil boladigan mexanik energiyalaning ta’sir kuchini yutish va uzatishda foydalaniladi.
Prujinalar o‘zining konstruksiyasiga qarab: silindirik, vintsimon, konussimon vintli, spiralsimon, tarelkasimon, plastinkali bo‘ladi. Prujina o‘rami ko‘ndalang kesimda yumaloq, kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchakli shakllardan iborat. Nagruzkalami qabul qilish bo‘yicha siqilish, cho‘zilish, buralish va bukilish prujinalari mavjud O ‘ramining yo‘nalishiga qarab prujinalar o‘ng va chap yo‘lli bo‘ladi.
Prujinalarni shartli tasvirlash. Vintsimon prujinalami tasvirlashda, uning har ikki tomonidagi tayach o ‘ramlari bilan bir qatorda, bir-ikki o ‘rami chizilib, qolgan o‘ramlari tasvirlanmaydi va ular o‘miga o‘ram kesim markazlari orqali prujinaning butun uzunligi bo‘yicha faqat o‘q chiziq o‘tkaziladi (17-shakl).
Soni to‘rttadan ko‘p bo‘lgan tarelkasimon prujinalar paketini chizishda, har ikki tomonidan 2-3 prujinasi tasvirlanib, paketning shartli ko'rsatilmagan qismining konturi ingichka tutash chiziqda tasvirlanadi (18- shakl).
Spiral prujinalaming boshlang‘ich va oxirgi o‘ramlarigina tasvirlanib, qolgan qismlari shtrix-punktir chiziq bilan chiziladi (19-shakl). Ko‘p qatlamli plastinkadan ressor turidagi prujinalarni prujina paketlarining tashqi konturi bo‘yicha tasvirlash qabul qilingan (20-shakl).

17-shakl.

18-shakl 19-shakl.

20-shakl 21-shakl.
22-shakl.
Chizmada diametri yoki qalinligi 2 mm va undan kam bo‘lgan vintsimon va plastinkasimon prujinalar o'lchamlari 0,6... 1,5 mm li yo‘g‘on chiziq bilan tasvirlanadi (21-shakl, a, b).
Prujinalar ish chizmalarda standartga muvofiq shartli chiziladi. Bunda silindrik va konussimon prujinalar o‘ramlari, prujina konturining tegishli uchastkalarini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziqlar bilan ko‘rsatiladi. Qirqimda prujina o‘ramlari kesimlami tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq tarzida tasvirlanadi.
Ish chizmalarida prujinalar doim erkin holatda tasvirlanadi. Vintsimon prujinalar gorizantal vaziyatda chiziladi (17-shakl). Diagrammada prujinaning erkin holatdagi uzunligi va dastlabki kuch R1 eng katta ish kuchi R2 va maksimal kuch R3 ta’siridan qanday o‘zgarishi ko‘rsatiladi. Bu ma’lumotlar prujinani o‘rnatish joyidagi nagruzka va o‘lchamga mos kelishi lozim.
Ayrim prujinaning ish chizmalaridagi tasviri va texnikaviy talablari parametrlari 17-shakllarda ko‘rsatilgan. Ish chizmalarni bajarishda o’lchamlarning harfiy belgilari o‘rniga ularning son qiymatlari ko‘rsatiladi.
Prujinaning siqilgan tayanch o'ramlarini yasash misollari 22-shakl, a, b, d larda ko'rsatilgan.

23-shakl.

24-shakl.

25-shakl. 26-shakl.
VintIi silindrik yoki konus prujinalar o'ramlari, tegishli qism konturlarini birlashtiruvchi to'g'ri chiziqlar bilan (24-shakl, c; 23-shakl,c; 25- shakl,c; 6.7-shakl,c; 6.8-shakl,c) tasvirlanadi.
Ular qirqimda o'ram kesimlarini tutashtiruvchi to'g'ri chiziqlar bilan(6.6-shakl,a) tasvirlanadi. Qirqimda faqat o'ramlarini kesimini tasvirlashga ruxsat beriladi (6.6-shakl, b).
Prujina simining qalinligi chizmada 2 mm va undan kichik bo'lsa, 0,6...;-1,5 mm yog'onlikdagi to'g'ri chiziq hilan tasvirlanadi. Ish chizrnalarda prujinalar erkin holatda ya'ni deformatsiyalanrnagan holda tasvirlanadi. Ular chizmada talablar qismida beriladi. O'ram yo'nalishi texnikhujjatlamingtexnik talablarqismida beriladi. 6.5-shakl Prujinani tayyorlash uchun kerakli ko'rsatmalar, masalan, o'ramlar yo'nalishi, to'liq va ishchi o'ramlar soni, prujina yoyilmasining uzunligi va boshqa ma'lumotlar texnik talablar qismida keltiriladi. Ish chizmada prujina 0' lchamlari va kuch o'rtasidagi yoki deformatsiya va kuch o'rtasidagi bog'lanishga asoslangan prujinaning kuch sinash diaggrammasi ko'rsatiladi. Prujinaning erkin vaziyatdagi balandligi (uzunligi) Ho, kuch ostidagi prujinaning balandligi (uzunligi) HI' H2; HJ, prujinaning o'qi bo'ylab yuklangan kuch PI' P2 , PJ prujinaning chiziqli deforrnatsiyasi F I , F2 , FJ harflar bilan belgilangan. Harflardagi 1 indeksi yuqorida aytilgan pararnetrlar (H, P, F,) ning dastlabki deformatsiyaga mos keladigan kattaligini (qiymatini), 2 indeksi ishchi deformatsiyaga mos keladigan qiymatini, 3 indeksi maksimal deformatsiyaga mos keladigan qiymatini bildiradi.