O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
madaniy obidalar o'rgamldi. Qadimgi y o ‘llar va yo'nalishlar aniqlandi
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
madaniy obidalar o'rgamldi. Qadimgi y o ‘llar va yo'nalishlar aniqlandi milliy-ma’naviy boyligim iz hamda an’analarimiz o'rganildi Samarqandda Markaziy O siyo tadqiqotlari Xalqaro Instituti ochilgar boMib, uning asosiy yo‘nalishiaridan biri Buyuk ipak yo'li va uning bo‘yiarida joylashgan shaharlami o ‘rganishdir. 1997-yilning mayids O'zbekiston ham o ‘z hissasini qo‘shgan Mashhad-Saraxs, Saraxs- Mashhad temir yo'li ochildi. Bu bilan 0 ‘rta Osiyo mamlakatlari F or
imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 1998 yil Boku shahridagi Buyuk ipak yoMini quruqlikda Yevropadan Yaponiyagacha qayta tiklash masalalariga bagMshlangan xalqaro anjuman boMib o ‘tdi. Y e vropa-Kavkaz-Osi у о n i bog‘laydigan ushbu transport y o ‘li (TRASEKA) qurilishida 0 ‘zbekiston ham ishtirok etmoqda va bu y o ‘l butun dunyo iqtisodiyotini yuksaltirishiga xizmat qilishi shubhasizdir. Antik davr 0 ‘rta Osiyo tarixida madaniy hayotning turli tomonlama taraqqiy etganiigi .bilan izohlanadi. Butun dunyo xalqlari tarixiy-madaniy rivojlanishida boMgani kabi bu davr 0 ‘rta O siyo jamiyatining ijtimoiy va ma’naviy hayotida diniy mafkura katta ahamiyatga ega boMdi. Bu davrda 0 ‘rta Osiyoning asosiy hududlarida zarduslniylik va buddaviylik dinlari ustunlik qilishiga qaramasdan ular bilan bir qator yunon dinlari, moniylik ham yoyiigan edi. Makedoniyalik Iskandar yurishlari davri va uning vorislari (Salavkiylar. Yunon-Baqtriya) davrida 0 ‘rta Osiyo hududlariga Ellinizm madaniyati kirib keldi. Yunon dinlarining keng yoyilishi Yunon-Baqtriya davriga to‘g‘ri kelsa, Budda dinining keng yoyilib davlat dini darajasiga ko‘tarilishi Kushonlar davriga to‘g ‘ri keladi. Kushon davri oxirlariga kelib ssa Moniy dini yoyiladi. 0 ‘rta Osiyoda mil. avv. II-l asrlarga kelib yunon- makedonlar hukmronligi tugagan boMishiga qaramay ellinizm madaniyati moddiy va badiiy madaniyatda o ‘z ahamiyatini saqlab qoldi. Yellin Kudolari-Gerakl, Gefest, Dionis, A fina kabilarga sig‘inish kuchliligicha qolaveradi. Bu xudolar tasvirlari Kushon podsholari tangalari va laykallarda o ‘z aksini topgan. Undan tashqari, yunon alifbosi asosida :ashkil topgan baqtriya yozuvi ham saqlanib qoldi. Kushon davri ellinizm nadaniyatiga oid topilmalar 0 ‘rta Osiyoning ko‘pgina hududlaridan topib 3‘rganilgan. 0 ‘rta O siyo xalqlarining qadimgi va ilk o'rta asrlar davri ma’naviy layotida buddaviylik muhim ahamiyatga ega boMdi. Dunyo xalqlari' >rasida keng yoyiigan .bu din mil. avv. VI asrda Hindistonda paydo x )‘ladi. Mil. a w . Ill asrga kelib podsho Ashoki davrida buddaviylik k£ng lududlami o ‘z ichiga olgan hind podsholigi Mauryaning davlat diniga 100
aylanadi. Keyinroq esa Baqtriya, So‘g ‘diyona hududlariga yoyiladi. Ayritom, Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepa kabi yodgorliklardan topilgan topilmalar buddaviylik dastlab Shimoliy Baqtriya hududlariga yoyilganidan dalolat bersa, Xitoy yozma manbalari 0 ‘rta Osiyoning Parfiya. Baqtriya, S o !g ‘d viloyatlarida ham buddaviylik yoyilganligini tasdiqlaydi. Antik davr oxirlarida keng tarqalgan dinlardan yana biri Moniylik dinidir. Ko'pchi-lik tadqiqotchilarning fikricha, bu dinning asoschisi va payg'ambari boMgan Moniy milodiy 216 yilda Janubiy Bobilda tugMladi. Moniy e ’tiqod faoliyatini Ardasher hukmronligi (227- 241 yy.) davrida boshlaydi. Keyinroq esa Shopur I davrida Sosoniylaming markaziy shaharlaridan biri Ktesifon shahrida o 'z ta ’limotini targMb qilish huquqini oladi. M oniylik dini aholining kambag'al va o ‘rta tabaqalarini keng jalb etgan “kim boy boMsa, o ‘sha qashshoq boMadi, sadaqa so‘raydi va katta g'am-alamni boshidan o'tkazadi” degan ijtimoiy shiomi ilgari surdi. Zo!r berib tashviqot qilinishi natijasida Moniylik dini hali Moniy hayotlik vaqtidayoq nafaqat Eron, balki, Mesopotamiya, Kichik Osiyo, Rim, Sharqqa va O'rta Osiyo hududlariga yoyildi. Moniyning o‘zi shunday ta’kidlar edi: “Mening dinim har bir davlatga va har qanday tilda tushunarli boMadi va uzoq oMkalarga yoyiladi”. Moniy taMimoti Erondagi hukmron doiralar va zardo‘shtiylik kohinlar orasida qattiq noroziliklarga sabab boMganligi tufayli podsho Varaxron 1 davrida (273-276 yy.) Moniy zindonband qilib qatl ettiriladi. Uning tarafdorlari quvgMn ostiga olinganidan so'ng, katta qismi O'rta Osiyo hududlariga ko'chib o'tadi. Bu haqda arab tarixchisi An-Nadim maMumotlar beradi. Keyinroq Moniylik ta’limoti O'rta Osiyoga ancha keng yoyiladi. Uning markazlari Marv, Samarqand va Chag'aniyon edi. Yuqorida eslatib o ‘tganimizdek, antik davr o'lkamiz hududlaridan ko'plab ibodatxonalar ochib o'rganilgan. Asosan kushon davriga oid bo lgan bu ibodatxonalar rejaviy tuzilishi jihatdan turlicha bo'lib, ulardagi topilmalar orasida turli kattalikdagi haykallar ko'pchilikni tashkil etadi. Ushbu haykal va haykalchalar turli dinlarning turli-tuman xudolari, ma’budalari va sig'inishlari bilan bog'liqdir. Bu davr O'rta Osiyo xalqlarining madaniy hayotdagi eng katta yutuqlaridan biri mil. a w . Vl-II asrlarda Oromiy yozuvi asosida Xorazm, Parfiya, S o ‘g ‘d keyinroq esa Kushon (Baqtriya) yozuvining ajralib chiqishidir. 101
II. 0 ‘rta asriar davri 6-mavza. Eftalitlar, Turkiy faoqonlik va arab lar istilosi davrida 0 ‘rta Osiyo. Milodiy IV-VI asriar Turon zamia tarixi Bu davr ko'chmanchi qabilalaming kirib kdishi, qabilalar ittifoqi (konfederatsiya)ning yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Shunday kuchlardan biri - Kidoriylar xususidagi asosiy maMumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g‘arb tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Bu maMumodaiga ko‘ra Kidoriylaming yuyechjilar hukmdori Sidolo yoki tadqiqotlar fikricha Kidor (ba’zan “Kidara”) IV-asrda hukmronlik qilgan. Yaponiyalik tadqiqotchi K. Yenoki braxmiy yozuvidagi bir qator “Kidara Kushon sha” deb yozilgan tangalarhi tadqiq qilgan. Bu taxmirum 390-430 yillarga mansub boMib, hind tadqiqotchisi A. Bivaming xulosasiga ko'ra bunday tangalar 2 ta hokim tomonidan bir vaqtning o‘zida zarb etilgan. Yenokining fikricha Kidoriylar Tohariston va Gandxarm 412-437 yillar oraligMda o 'z qoMlarida biriashtirganlar. Kidariylar masalasi nisbatan ancha kam o'iganilgan va tadqiqotiar davom
ettirilishi kerak boMgan masaladir Chunki yuqoridagi maMumotlami (jumladan Beyshi) keyinchalik boshqa manbalar tilga olmaydi. Hindistonga (4S6 y) ketib Gupta davlatini bosib olganlaridan keyingi kidoriylar to‘g‘risidagi maMumotlar ham deyarli yo‘q. Faqatgiaa ular Hindistonda 75 yil hukmronlik qilganiari, 477 yil Gandxaidan Xitoyga elchilar yuborganliklari maMum xolos. Ba’zi tadqiqotchilar ulami Sbarqiy Turkistondan kirib kelgan kushonlar qoldigM deb1 fiam tushuntirish berishadi. Shuningdek, kidoriylaming 0 ‘rta Osiyonisg janubida xiyoniylar bilan birga ittifoqchiligi hamda ulaming Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari to‘g‘risida ham turli taxmin va fikrlar mavjud.
IV-asr o'rtalarida Turon oMkasiga shimoldan ko‘chmancfei xkm qabilalarining hujumi boshlanadi. Tarixda ular xiyonit yoki xioniylar nomi bilan tanilgarrfar. Xioniylaming 353 yil So‘g‘d ustiga yurish qilganliklari maMum. Xioniylar hukmdori o'rta yOshlardagi tadbirkor va aqfii davlat arbobi Grumbat ismli shaxs boMgan. 359 yil xioniylar o 'z ittifoqchilik burchlariga ko‘ra Shopur II bilan Simyaning Amida (Umda$ shahri uchun boMgan jangida qatnashishadi. Bu jangda Grumbatnii^g o‘gMi halok boMadi. IV-asming 60-70 yillarda Eron bilan munosabatlar yana keskinlashib, Eron shohi Shopur II xioniylar bilan kurash olib boradi n 102 ikki marotaba yengiladi. Bu kurashda xioniylar kidoriylar bilan ittifoqchilikda boMgan boMishlari ham ehtimoldan xol emas. Bu davrda Sirdaryo bo'yidan Amudaryogacha cho'zilgan hudud xioniylar ta’siri ostida boMgan. Umuman olganda, xioniylar kidoriylar bilan ko'pincha ittifoqda harakat qilgan boMishlari kerak. Chunki tadqiqotlarda ularning nomi ko‘pincha birgalikda uchraydi. Ularni ba’zida eftalitlarning bir qismi deb ham hisoblashadi. Fikrimizcha, ulardagi o ‘zaro farqlanish etnik emas, faqat sulolaviy boMgan. Chunki ularning hammasi qon-qardosh turkiy xalqlardan boMishgan. Efitalitlar tarixi yuzasidan maMumotlar, rim, vizantiya, suriya va arman tarixchilari asarlarida hamda Xitoy solnomalarida, pahlaviy matnlarida, Firdavsiyning “Shohnoma” asarida ham uchraydi. Ushbu manbalarning ma’lumot berishicha, o ‘sha davrda eftalitlar bilan Eron sosoniylari o ‘rtasida bir necha marta to‘qnashuvlar boMib o'tadi. Ular o'rtasidagi birinchi to‘qnashuvlar V-asrning 30-yillardiyoq sodir boMgan edi. Arman tarixchisi Vardapetning maMumotiga ko'ra V asrning 50-yillariga kelib Eftalitlar konfederatsiyasi nihoyatda kuchayib ketadi. - 456 yildayoq eftalitlar o 'z elchilarini Xitoyga jo ‘natadilar. Eftalitlar tobora janubga qarab siljiy boshlaydilar va o ‘z navbatida ularning Eron bilan munosabatlari keskinlasha boradi. Sosoniylar bilan hal qiluvchi kurashlar davri shoh Peroz (Feruz) davriga (459-484 yy.) to‘g ‘ri keladi. Taxminan 457 yili Vaxshunvor (Axshunvor) Eftalon boshchiligidagi eftalitlar Chag'oniyon (Surxondaryo vil. Termiz shahridan shimoldagi yerlar), Tohariston, Badaxshonda o‘z hokimiyatlarini o'matadilar. 459-yilda Eron taxtiga Peroz chiqadi. Manbalarda Perozning hokimiyatga kelishi eftalitlar bilan bogMiq ravishda bayon qilinadi. Peroz Eftalitlarning kuchayib borishini vaqtinchalik deb bilib, ular kuchidan Eron taxtiga kelish uchun fovdalangan boMishi kerak. Ammo, eftalitlar qudrati oshib tez orada ular sosoniylarga ham qarshi turishlarini anglagan Peroz eftalitlarga qarshi jangga kiradi. Bu to'g'risidagi maMumotlar “Baxman-Yashta’’da ham, arab tarixchisi at- Tabariyning asarlarida ham uchraydi. Peroz (459-484) 3 marotaba eftalitlarga qarshi yurish qiladi. Birinchi kurashdayoq Peroz magMubiyatga uchraydi va asirga tushadi. Vizantiya imperatori Zenon o'rtaga tushib uni ozod qilib oladi. Peroz chegaradagi Talqon (Talikon) shahrini eftalitlarga topshirisb va Varaxran V BahromgoM belgilagan Toshminordagi chegaradan o'tmaslik majburiyatini oladi. Bu magMubiyatdan xulosa chiqarib olmay, u yana 2- 103
marotaba eftalitlar ustiga yurish boshlaydi. Bu kurashda ham magMubiyatga uchragach Peroz asirga olinadi va 30 xachir kumush tanga to'Iash majburiyatini oladi. Biroq xazinadan 20 ta xacbirga yetgulik mablag1 topiladi xolos. Perozning yosh o‘g‘li Kubod eftalitlar qo‘lida garovga qoldiriladi, shundan keyingina Peroz tutqunlikdan xalos etiladi. U eftalitlarga 2 yil mobaynida soliq to‘lab turish majburiyatlarini ham oladi. Prisk Paniyskiyning ma’lumoticha, 3-urushga bahona bo‘lib Perozning eftalitlami aldashi xizmat qilgan. Peroz o'lpon to‘lab bo‘lgach, eftalitlar bilan munosabatni yaxshilashga harakat qiladi. U eftalitlarga sulh tuzishni va o'zining tinch maqsadlarini namoyon etish maqsadida “Xunnlar hukmdoriga” o‘z taklifini kafolati sifatida singlisini unga turmushga berishini taklif etadi. Singlisi o‘miga esa o‘z kanizak ayollardan birini jo ‘nalib yuboradi. Izzat-nafsi toptalgan eftalitlar va sosoniylar o'rtasida 484 yili oxirgi kurash boshlanib ketadi. Bu kurash Marv yaqinida sosoniylarning tugal mag‘lubiyati bilan yakunlanadi.- Sosoniylar qudratiga eftalitlar tomonidan shunday qilib chek qo'yildi. Eronning o‘zida shu vaqtga kelib ichki siyosiy ahvol keskinlashib ketgan edi. Og‘ir iqtisodiy ahvol, qulchilikning yemirilishi, soliqlaming o‘sishi, quyi tabaqalaming qashshoqlanishi, urushdan keyingi xonavayronliklar natijasida bu hududlarda norozilik harakatlari boshlanib ketadi. Xalq g‘alayonlari diniy tus olib keng tarqaladi. Mazdak Hamdadon (470-529) zardo‘shtiylikning asl g‘oyalarining hayotga tadbiq qilmoqchi boMib, o‘z harakat mafkurasini yaratdi. Mazdak ta’Iimoticha, kishilar bu dunyoning ne’matlaridan barobar foydalanishlari lozim, Uning fikricha, ijtimoiy hayotga jamoa huquqlarini tiklash, yer- suv, mol-mulkka barobar egalik qilish hammaning o‘zaro tengligiga erishish lozim edi. Mazdak ta’limoti asosida uch “zlik-”zan”, “zar”, “zamin” tengligi g‘oyasi yotar edi. Mazdak tarafdorlarining soni Eronda juda ko'payib ketdi. Mazdakiylar harakati nihoyatda kuchayib ketgach Kubodshohning (488-531) o‘zi u bilan hisoblashishga majbur bo‘ldi. Kubod Mazdak tarafiga o‘tib uni Eronning bosh kohini etib tayinladi. Mazdak hokimiyatni o‘z qo‘liga kiritib olgach, uning tarafdorlari oxir-oqibatda Kubodni 496 yilda taxtdan ag‘darib tashlab zindonga tashlaydilar. Uning o‘miga ukasi taxtga chiqadi. Kubod zindondan qochih,. eftalitlar dargohidan panoh topadi. U yoshligidanoq eftalitlar huzurida o‘sgan va eftalitlar hukmdorining singlisiga uylangan edi Kubod eftalitlardan yetarlicha harbiy yordam olib 499-yilj Eronga yurish qiladi. Chegaraga yetgan paytdayoq ukasi buni eshitib taxtni tashlab qochadi. Kubod shoh I 104
/ana taxlga o'tirganidan so ‘ng avval maxfiy, keyinchalik oshkora nazdakiylikka qarshi kurash olib boradi. 529-yilda Mazdak qatl ettirilib, .ming tarafdorlariga qarshi ayovsiz kurash olib boriladi. Kubodning o ‘g ‘li Kusrav I Anushervon (531-579) davrida keng miqyosli islohotlar i‘tkazilishi bilan birga mazdakiylar harakatiga butkul chek qo'yiladi. Eftalitlar esa o ‘z qoMlari ostida Tohariston, Badahshon, So‘g‘d, Sharqiy Turkiston va O'rta Osiyoning boshqa ba’zi yerlarini jirlashtirdilar. Xitoy muallifi lili bilan aytganda “Kongyust (Xorazm, So‘g ‘d. Shosh), XoMan, Shale (Qashqar), Ansi (Parfiya) va o ‘ttizga yaqin boshqa (katta)-kichik viloyatlar eftalitlar hukmdoriga qaram boMdi”. V asrning 2-varmida Gandhar, keyinchalik shimoliy Hindistonning ba’zi hududlarini, Qobul va Panjob vodiylarini ham Eftalitlar istilo qildilar. Shim oliy Hindistonda avval To'ramon, so ‘ngra uning o ‘g ‘li Mehirakula eftalitlar davlatini tashkil etdilar. Kubodshoh eftalitlar bilan deyarli tinch-totuv yashadi. U 502-506 yillarda eftalitlar bilan ittifoqchilikda Vizantiyaga qarshi yurishlarida ishtirok etdi. Eftalitlar 0 ‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eronni birlashtirgan ulkan davlatga asos soladilar. Eftalitlar davlati davridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar yer egaligi munosabatlarning shakllanishi bilan izohlanib, bu davrdagi ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy hayot ham o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. E ftalitlar hukmronligi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot Ilk o ‘rla asrlardagi Xitoy manbalarida eftalitlarning ko‘chmanchi qabilalar ekanligi, ularning yurtida shaharlar yo‘qligi, o ‘zlari o ‘tloqlarda yashaganliklari ta’riflanadi. Keyingi davr tarixchilari xususan, g ‘arb manbalarida esa boshqacha ma’lumotlar keltiriladi. Vizantiyalik muarrix Prokopiy Kesarskiy (VI asr) shunday ma’lumot beradi: “Eftalitlar (saltanati) bir hukmdor orqali idora etilib, o ‘z qonuniy (adolatli) davlatchiliklariga egadirlar. 0 ‘zaro va qo‘shnilar bilan (munosabatlarda) adolat m e’yorini saqlashda vizantiyaliklar va forslardan hech bir qolishmaydilar”. Demak, eftalitlar davrida ham kushonlar davridagi kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra taxt otadan bolaga qolmay. shu suloladan kirn loyiq deb topilsa o ‘sha taxtga o ‘tirgan. Demak, ana shu nomzodlik aniqlab taqdim etadigan qandaydir bir kengash ham mavjud boMgan. Bu kengash sulolaning mo'tabar 105
namoyandalari hamda saltanat arkonlaridan iborat bo'lgan bo‘lishi ham
ehtimoldan xoli emas. Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan saitanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat ko'rsatuvcbi markaziy hokimiyatga erishish qiyin edi. Shuning uchun ShimoBy Hindiston, Sharqiy Turkiston hududlarida va ehtimol boshqa ba’zi viloyatiarda ham boshqaruv eftalitlar nomidan mahalliy xonadon (sulola) tomonidan olib borilgan. Fikrimizcha, mintaqa davlatchilik tarixida istifoda etib kelingan satrapiyalik boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimiyat noiblari orqali idora etish usuli ham bu vaqtda o 'z ahamiyatini yo'qotmagan bo'lishi kerak. Haii kushonlar davridayoq aholi orasida yer va qo'rg'onlaiga ega bo'lgan asizodalar ajralib chiqa boshlagan. Dehqonlar mahalBy zodagonlarga ko'proq tobe bo4a borgan. Eftalitlar ulkan hududda boshqaruvni qo'lga kiritgach о bod dehqonchilik vohalarga, rivojlangan shaharlarga, savdo yo'llariga ega bo'ladilar. Vaqt o'tishi bilan ular mahalliy omilkor aholi bilan aralashib keta boshlaydilar. Eftalitlarning bir qismi ko'chmanchi chorvador bo'lsa, ikkinchi- kattaroq qismi shahar va qishioqlarda yashaydigan o'troq aholi bo'lgan. Tohariston va So'g'dda dehqonchilik va bog'dorchilik rivoj topgan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g'alladan tashqari sholi ham yetishtirilgan, Xitoy manbalarida qayd etilishicha V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O 'rta Osiyo yerlarida ko'plab g 'o 'za ekilar edi. O'rta Osiyo paxta tolasi Xitoyda ham mashhur bo'lgan. Tog' va tog' oidi yerlaridagi aholi yilqichilik bilan shug'ullangan. Farg'ona vodiysida zotdor irm ug'onlar ko'paytirilar e d i Yangi yer egaligi munosabatlarining taridfe юра boshlashi bilan sug'oriiadigan yer maydonlarining ma’lum bir qismi niulkdor zodagon tabaqa vakillari-”dehqonlar’’ qo'lida to'plana Doshlangan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo'shchilara n a ’lum darajada zadagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga aylanib botadi. Obikor yerlaming bir qismi ibodatxonalar mulki hisoblangan. Sunday yerlar “vag'nze” deb yuritilgan edi. Yaylovlarning asosiy qisim jqsoqol zodagonlar qo'lida bo'lgan. Eftalitlar orasida ijtimoiy abaqalanish ham kuchli bo'lgan. Ular orasida yer egaligi munosabatlari shakllanishi bilan bir qatorda ibtidoiy-jamoa tuzumi sarqitlari hali iaqlanib qolgan edi. Xitoy solnomalarida qayd qilinishicha eftalitlarda poliandriya (ko'p.erlik) ham tarqalgan edi. Bir necha aka-ukada umumiy aitta xotin bo'lib, ayolning boshidagi qalpog'ining burchaklari soniga co'ra aka-ukalar nechtaligim bilish mumkin edi. Oliy tabaaa vakillari 106 ichida ko'p xotinlilik odati ham keng tarqalgan. Eng boy zodagonlar doim iy hamroh sifatida 20 va undan ortiq do‘stlarga ega boMishgan. Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|