O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
k o 'p h o lla r d a m u sta q il filer y u r itib , b a ’ zi m a sa la la rd a o 'z
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
k o 'p h o lla r d a m u sta q il filer y u r itib , b a ’ zi m a sa la la rd a o 'z y o lin i s h a k lla n tir is h g a harar.at q ilg a n . U zikr a y tish u su li b o 'y ic h a “ Z ikri X u f iy a ”, “ Zikri d i l ” a m a lin i ta r g 'ib q ila b o s h la g a n . X o ja A b d u x o liq n in g \is to z i Y u s u f H a m a d o n iy o 's h a v a q td a o ' z sa h o b a la r i b ila n “ A to n iy a ” zik r tu sh ish a m alin i b a ja r g a n . X o ja A b d u x o liq G 'ijd u v o n iy y u q o rid a q a y d q ilin g a n id e k , “ X o ja g o n ” (N a q sh b a n d iy a ) ta r iq a tin in g a s o s iy q o n u n -q o id a la r in i ish la b c h iq q a n buyu k a llo m a d ir . U n in g a s a r la r i, h a y o ti, q ilg a n ish la r i butun turk o la m id a a lo h id a o 'r in e g a lla b , m a ’ n a v iy h a y o td a o 'c h m a s iz q old irgan . N a im id d in K u b ro (1 1 45 -1 2 21 - уу Л
t a s a v v u f t a ’ lim o t in in g O 'rta O s iy o d a g i yirik v a k illa rid a n b iri. S o ‘f iy lik d a g i K u b r a v iy a o q im in in g » so sc h isid ir . X iv a d a t u g ' i l i b , M isr, T a b r iz va H a m a d o n d a iiw. o lg a n . K o 'h n a U r g a n c h g a q a y tib , o ' z t a ’ lim o tin i riv o jla n tir ib , s»..( y e r d a y a n g i s u f i y l i k o q im ig a a s o s s o la d i. U “ F a v o ix a l-J a m o l va<-OVo t ix a l- 174
iq tid o rli sh o g ir d la rd a n b oM ish gan k i, k e y in c h a lik ulardan bir “ Y a ssa v iy a ” , ik k in c h isi “N a q sh b a n d iy a ” tariq atin in g a so sch ila r i boM ib y e tish a d ila r . X oja A b d u x o liq n in g tarjim ai holi, tugM lgan va v a fo t etg a n sanalari aniq. U 1103 y ild a G M jduvondda tugM lib, 1179 y ild a o ‘z vatanida v a fo t etadi. X oja A b d u x o liq q a d a stlab k i sa v o d n i o ‘ z tugM lgan yurtida Imom S adtiddin b er a d i. K e y in c h a lik o ‘q ish n i B u xorod a davom etlirib , y u q o iid a qayd q iiin g a n id e k , Y u su f H am ad on iyga sh ogird tu sh a d i. T a r ix iy m an b alarq in g xabar b erish ich a , u sto z va sh o g ird n \ 4 g b ir-b irla rig a hutvnali, m ehr-oqibati shu darajada boMgan e& k i, ular b ir g a lik d a Sharqning fan va m adaniyat o :ch o q la rid a r boM m ish Sam arqaad, B u x o ro , M arv, Isfa x o n , B a lx sin g a ri sh ah arlarga b organ ek a tla r va u yerlarda ta sa v v u f so h a sid a g i o ‘ z b>lim larini yan ad a c h u q irlash tirgan ekanlar. X o ja A b d u x tliq G M jduvoniy Sharq fa lsa fa tarixid a o ‘z ig a x o s oM in egallayd'» U n in g fa ls a fiy duny^qarashi ta sa v v u fd a g i X o ja g o n (X o ja la r ) X 4lq asida sh a k lla n d i. A ?ar b iz g a ch a Ahm ad Y a s s a v iy n in g “ H ik m atlar’M m eros boMib q tlg a n boMsa, Xoja A b d u x o liq G M jduvom ydan “R iso la y i S o h ib iy a ” ‘R iso la y i S h a y x sh u y u k X a zra ti A tu Y u s u f H am ad on i” ksJbi asarlar tt.~ros
boMib q o lg a n . A m m o bu a s a r la r hali y a x sh i oM ganilm agan v<. ken g x a lq o m m a si o ra sid a targMb q ilin m agan . X cja A b d u x o liq G M jduvoniy u sto z id a n k o ‘ p narsalarni o ‘ rganar ekan, o ‘ zi ham k o ‘p h o lla rd a m u sta q il fikv y u ritib , b a ’zi m a sa h la rd a о г yo lin i s h a k lla n tir ish g a harar.at q ilg a n . U zikr a y lish usuli b o 'y ic h a “ Z ikri X u fiy a ’% “ Zikri d il” am alini targMb qila b o sh la g a n . X o ja A b d u x o liq n in g u sto zi Y u su f H am adoniy o ‘ sha vaqtda o ‘ z sa h o b a la ri b ila n “ A lo n iy a ” zikr tu sh ish am alini bajargan. X o ja A b d u x o liq GM jduvoniy yu q orid a qayd q iiin g a n id e k , “ X o ja g o n ” (N aqshb& ndiya) ta riq a tin in g a so siy q o n u n -q o id a la rin i ish la b c h iq q a n Ьчуик allom ad ir. U ning a sarlari, h a y o ti, q ilg a n ish la ri butun Urit olam id a a lo h id a o ‘ rin e g a lla b , m a ’ n a v iy h ay o td a o ‘ ch m as iz qoldirgan. N a im id d in K u b ro
175
sa r o y la r , m a sjid la r , m ad rasalar q u t ilis h id a y o g ‘ o c h ham muhim o ‘ rin e g a lla r e d i. X a sr la r g a k e lib b in o k o r lik d a q u r ilis h ta rtib i ham o ‘ zgara b o s h la d i. M a h o b a tli q u r ilish d a tom i g u m b a z b ila n y o p ilg a n kub sh a k lid a g i b in o la r m uhim a h a m iy a tg a e g a b o ‘ la b o sh la d i. B u x o r o d a q u r ilg a n Ism o il S o m o n iy q ab ri u s tig a p ish iq gMsht b ila n q u r ilg a n g o ‘ zal m aqbara fik r im iz g a m is o l b o : la o la d i. Bu b in o t o ‘ rtb u rch ak sh a k lid a b o 'lib . tom i g u m b a z q ilib y o p ilg a n . T o ‘rtb u rch ak d an n a y z a li ra v o tla r y o r d a m i b ila n sa k k iz qirrali s h a k lg a o ‘tilg a n . Sh u bilan b irga bu b in o t o ‘ rt fa sa d lid ir . U ning t o ‘ rttala to m o n i ham bir x il, o ld lo m o n id e k b e z a tilg a n . O ddiy q ilib a y tg a n d a , b in o n in g o ld i, y o n i v a o rq a to m o n i y o 'q . H am m a to m o n i bir x ild a b e z a tilg a n . Ism o il S o m o n iy m a q b a ra sin i q u rish d a va b e z a tish d a a r a b la rd a g i o 's h a davr u ch u n x o s boM gan m e 'm o r iy x u s u s iy a tla r d a n ham k o'p fo y d a la n ilg a n . M a sa la n , b in o n in g ta sh q i b u r ch a k la rig a ustunlar o 'r n a tis h . B in o ic h id a g i b u n d a y s h a k ld a g i, sh u n in gd ek , d u m a lo q m a n za ra li m a y d o n la r ham is lo m g a c h a boMgan y o d g o r lik la r d a u ch ra y d i. IX -X asr m e ’m o r c h iiig i u slu b la r in i s a q la n ib q o lg a n lig in i k o ‘p la b m a sjid la r m is o lid a ham k u z a tis h m u m k in . Y ozm a m an b alard a q ayd q ilin is h ic h a , s o m o n iy la r d a v r id a g i k o ‘ pgina m a sjid la r o ‘z v a q tid a arab la rg a ch a boM gan ib o d a tx o n a la rn in g m a s jid g a m o s la s h tir is h a s o s id a q u rilg a n . U la r b ir x o n a li boMib, m a s jid n in g tom lari u stu n ga ta y a n ib tu rg a n . M a sjid la r n in g tom i o d a td a g u m b a z sh a k lid a boM gan. M a sjid la r d a , ayn iq sa, m e h ro b la r i s h a k lli, y o z u v li q ilib q ir q ilg a n g 'is h tla r , o ‘ym a g a n c h la r v a h atto t illa su v la r b ilan b e z a t ilg a n . Bu davrga oid m a sjid la r t o ‘g ‘ r isid a s o ‘z y u r itilg a n d a , B u x o r o d a g i M ag‘ oki A tto r o n , P oy k a n d m a sjid i, T e r m iz d a g i C horustun, S h a h r isto n d a g i C h ild u x ta ro n m a sjid la r in i q a y d q ilis h m um kin. B u y o d g o r lik la r 0 ‘ rta. O siy o d a d in iy m e ’m o rch ilik n in g r iv o jla n is h yoM larin i k u z a tish im k o n iy a tin i b erd i. N a r s h a x iy n in g y o z is h ic h a , am ir N a s r ib n A hm ad B uxoro R e g is to n id a o ‘ z i uchun katta sa r o y q u rd irg a n va uning q u r ilis h ig a katta m a b la g 1 sa r lla g a n . Bu s a r o y g ‘ o y a t g o ‘zal boM gan. S a r o y n in g o ld id a e s a d e v o n la r u ch u n b in o la r qurilgan. A m ir v a h o k im la r sa ro y i N ish o p u r , M a rv d a , Sam arqand va b o sh q a sh ah arlard a ham boM gan. B u sa r o y la r o ‘zlarin in g 176
k a tta lig i va g o 'z a ilig i bilan ajralib turgan. K o'p hollarda b u n d ay sa r o y la r xushm anzara jo y la rd a , bog"lar ich id a bunyod e tilg a n . S a ro y la r n itig g o ’z a llig in i T crm iz shahridagi saroy m is o lid a k o ‘ rish m um kin. Bu saroy to 'Iiq och ib o'rgan ilgan . Sa ro y sh ah ar m udofaa devorlaridan tashqarida, b o g 1 lar orasida j o y la s h g a n v a 10 gek targa yaqin m aydonni ish g 'o l cigan . Saroy m u d o fa a d e v o rla ri bilan o 'ra lg a n . Saroy o ’z in in g m ah ob atliligi. s e r h a s h a m lig i va b a g ‘oyat g o ‘zal, n afis bezaklari bilan odamni o ‘z ig a ja lb q ila d i. S o m o n iy la r davriga oid shahar va q ish loq a h o lisin in g u ylari t o ‘ g ‘ risid a ho/.ir a rx e o lo g iy a ancha maM umotlarga ega. Bu b orad a q a d im iy S am arq an d -A frosiyob . X orashkent-K anka, B in k c n t, T e n n iz , M arv, D eh isto n kabi oMilab yocigorliklarda o lib b o r ilg a n iz la n ish la rn in g n atijasi diqqatga ltiolikdir. A fr o s iy o b d a bu davrga oid katta bir m ahaila och ib o ‘rganilgan. S o m o n iy la r davrida m e ’tnorchilik o ‘ /. taraqqivotida katta y u tu q la rn i q o ‘ Iga k iritgan . 0 ‘ rta O siy o m e'm orlari bu davrda sh u n d a y n o y o b b in olar. sa n ’at durdonalarini bunyod ctganlarki, ular asrlar o s h a odam larni hayratga so lib kclm oqda. Q o r a x o n iy la r 0 ‘rta O siy o n i b osib olgandan s o ‘ng bu y e r d a g i m ad an iy h ayotd a ham katta o ‘zgarish lar ro'y berdi. S h ah arlar taraqqiv etd i, hunarm andchilik, savd o-sotiq r iv o jla n d i. Shaharlar riv o jla n ish i bilan shahar ah o lisi soni ham k o ‘ p a y ib b o rd i. S o m o n iy la r davridayoq yirik shaharlar b o ‘lgan S a m a rq a n d , B u x o ro , T erm iz, M arv. Q oraxon iylar davrida y a n a d a k e n g a y d i. Bu shaharlar endi uch q ism li-ark , shahriston. ra b o td a n ib orat ed i. U larda vangidan yan gi hasham atli im o ra tla r p ay d o b o ‘lib , bu im oratlar o ‘ z tu z ilish i va naqshlari b ilan a jr a lib turardi. Q o r a x o n iy hukm dori S h a m s-u l-M u lk B uxoro yaqinida sa r o y barpo etd i va bundan tashqari Hazara q is h lo g 'i yaqinida D in g a r o n m a sjid in i va uning y on id a B a ro t-i-M a lik nom i bilan m ash h u r boM gan karvon saroy qurdiradi. B uxoro shahrida J 127- y ild a Q o r a x o n iy A rslo n x o n tom on id an m ashhur imorat- M in o r a y i K a lo n barpo e tild i. V obkentda XII asrn in g oxirida B u x o r o sad ri A b d u la z iz II tom o n id a n qurilgan m inorani, J arq o‘ r g ‘o n d a (S u rx o n d a ry o v ilo y a ti) Q o raxon iylar tom onidan 1 1 0 8 -1 1 0 9 -y illa r d a barpo etgan m inorani, shuningd ek , 177
B u x o r o d a g i N o m o z g o h n i va A ttoriy m a sjid in i a lo h id a ta ’ kidlah o 'tis h m u m k in . Q o r a x o n iy la r davrida Sam arqand sh ah rid a ham k o ‘plab b in o la r barpo c lild i. A fr o siy o b d a g i a r x e o lo g ik q a zilm a la r sh u n d an d a lo la t berib tu rib d i. Lekin m o 'g 'u lla r istilo sid a n s o ‘ng bu b in o la r vavro n a g a aylan d i. T e r m iz sh ah ri Х1-ХП asrlarda ancha riv o jia n d i, y a n g i m u stah k am m u d o fa a d ev o ri q u rild i. bu yerda barpo etilg a n T e r m iz h u k m d orlari saroyi a y n iq sa m ashhurdir. Bu saroyn i q a zib o c h g a n a r x e o lo g ia r lu r li id ish lar bilan birga a fso n a v iy h a y v o n la r ta sv ir in i ham lo p is h d i. X I-X Il asr b o sh la rid a X o ra zm d a ham k o ‘p gin a b in olar qad k o ‘tardi, ju m la d a n . U r g a n ch d a g i F a x rid d in R o z iy va Shayx S h a r if m aq b arasin i, k o 'p la b k arvon sa ro y la rn i, B u ro n q a l’a, N a ifq a P a va b o sh q a la rn i a y tib o 'tis h m um kin. B iz o ‘r g a n a y o tg a n davrda m e ’m o rch ilik d a n tashqari bir n e c h a su v i n s h o o t l a r i n i q u rish va unda y o 'n ilg a n to sh , p i s h i q g 'is h t , su v g a c h id a m li q u rilish q o rish m alarid an -b an d lar, novlar. k o 'p r ik la r , sard ob alar va k orizlar q u rilgan . Bu in sh o o tla r rnam lakatda fan va ish lab ch iq a rish n i g 'o y a td a r iv o jla n g a n lig id a n d a lo la t b eradi. 1,5 m ln. m .k u b su v n i t o ‘ plash im k o n iy a tig a e g a b o ’ lgan X on b an d i n o m li su v o m b o rin in g q u r ilish i fik r im iz n in g da li I i b o 'lib x izm a t q ila d i. M anbalardan m a lu m b oM ish ich a. bunday suv in sh o o tla r in i qurish uchun s u v n in g v ertik a l va g o r izo n ta l b osim k u ch larin i h iso b la b c h iq is h va t o g 'd a q u r ilg a n lig i uchun te z - t e z y e rn in g qim irlab tu rish k u ch la r in i ham m a tem alik yoM lar b ilan h iso b la b c h iq ish lo z im boM gan v a bu ish m u v a ffa q iy a tli a m a lg a o sh ir ilg a n . Bu davr m e ’m o r c h ilig i bilan bir qatorda unga b o g ‘ Iiq b o 'lg a n n a q q o sh lik va ta sv ir iy s a n ’ at ham jadal su r’atlar bilan r iv o jla n d i. Im oratlarni o 'y m a k o r ustu n lar va to 's in la r , d e v o r la r n i e s a b o ‘y o q li, ga n ch k o r naqshlar b ilan b cza sh k en g rasm b o 'la b o sh la d i. S e k in -a sta n a q q o sh lik san'at-ida ham ilg a r ig id c k , od am lar va h a yvon larn i ta svirlan gan d an ko'ra m urakkab g e o m e tr ik v a g u lli naq sh larga o 't i l a b o sh la n d i. N a q q o s h lik s a n ’ati q ad im gi T erm izd a ju d a r iv o jla n g a n ed i. Bu b orad a H ak im T e r m iz iy m aqbarasi davrid an sa q la n ib q o lg a n o 'y m a naqsh p archa a y n iq sa q im m atlid ir. U n d a Sam arqand u s u lin i e s la tu v c h i seb arch a sh a k lid a g i o 'z ig a x o s u slu b lar 178
m avjuddir. Bu davrda hattotl ik sa n ’ati k itob lam i k o 'c h ir ish d a g in a em a s, balki b in olarn i b ezash d a ham keng q o ‘ Manila b o sh la n d i. IX -X II asrlarda m adaniy h a y o tn in g yana bir tarkibiy q ism in i tash k il e tu v c h i m u siq a s a n ’ati ham riv o jla n d i. A lbatta, m ark azlash gan y ir ik d a vlatlard a iq tiso d , x a lq larn in g turm ush- tarzi y a x sh ila n a b organi sari ilm -fa n , m e ’m o rch ilik , tasviriy s a n ’at b ilan birga m u siq a ham riv o jla n a b o sh la y d i. A lbatta, har y erd a g id ek bu yerda ham bayram lar, t o ‘ylar, xalq sayillari m u siq a va q o 's h iq la r s iz o ‘tm agan. Bu haqda Mahmud Q o s h g 'a r iy n in g “ D e v o n i lug* ati turk” asarida keltirilgan m aM um otlar d iq q atga sa z o v o r d ir . Bu davrda q u yid agi m usiqa a sb o b la r i boMgan: ud, tanbur, qu b u z, rubob, nay, surnay, k arn ay, qushnay kabi g ‘o y a t x ilm a -x il to r li, zaburli va puflab c h a lin a d ig a n c h o lg ‘u a sb o b la rid a n k en g fo y d a la n ilg a n . Bu d avrda hatto y a n g i so z la r ix tiro e tilg a n . M asalan, R udakiyning za m o n d o sh i A bu X if z S u g ‘ d iy n a y g a m onand shohrud nom li to r li asb ob yaratgan e d i. M anbalarda A bu Bakr Rubobiy, B u n asr, B uam ir, Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|