O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi


n il.a w .  III-II  asriardagi  o'zaro  aloqalardan  darak  beribgina  qolmay,  bu


Download 5.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/57
Sana11.02.2017
Hajmi5.06 Mb.
#183
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   57

n il.a w .  III-II  asriardagi  o'zaro  aloqalardan  darak  beribgina  qolmay,  bu 

/erlarni  Yunon-Baqtriya davlati  tarkibiga  kirganligidan dalolat beradi.

Tadqiqotchilam ing  fikrlariga qaraganda mil.  a w .  250-140/130 yillar 

iavom ida  Yunon-Baqtriya  davlati  mustaqil  davlat  sifatida  mavjud  bo!lib, 

in  davrda  Diodot,  Yevtidem,  Yevkratid,  Geliokl  kabi  podsholar 

-lokimiyatni  boshqarganlar.  Mil.  avv.  II  asrning  ikkinchi  yarmiga  kelib 

^ ch in a n c h ila r   zarbalari  ostida 

Yunon-Baqtriya  davlati 

inqirozga 

jchradi.

Yaqin  va  0 ‘rta  Sharqning  turli  davlatlari,  jumladan  O'rta  Osiyo 

nududiarida  katta  xronologik  davr  yunon-makedon  sulolalari  siyosiy 

uikmronligi  davri  sifatida  izohlanib  fanda  bu  davr-cllinizm  davri  deb 

ataladi.  Ellinizm -(Bolqon  yarim  orolidagi  Eilada  shahri  nomi  bilan 

&og‘liq)bu  aniq  tarixiy  mavjudlik  bo'lib,  iqtisodiy  hayotda.  ijtimoiy  va 

siyosiy  tuzumda,  mafkura  va  madaniyatda  ellin  (yunon)  va  Sharq 

unsurlarining o ‘zaro  uyg‘unlashuvi  ifodasidir.

Qadimgi  (antik)  davrda  ellin  dunyosi  Yunonistondan  Hind  daryosi 

vodiysiga  boMgan  ulkan  hududni  qamrab  olgan  edi.  Tadqiqotchilar, 

sllinlashuv  darajasiga  qarab  bu  hududni  uchta  mintaqaga  boMadilar:  1. 

Ellada;  2  Kichik  O siyo.  Suriya  va  Misr;  3.Yefrat  daryosining  sharqidagi 

viloyatlar.  Bu  hududlar  tarixiy  adabiyotlarda  “Ellinlashgan  Sharq" 

lushunchasida  aks  etgan  bo‘lib,  uning  tarkibiga  Mcsopotamiya,  Eron, 

0 ‘rta 

O siyoning  janubiy 

viloyatlari, 

A fg'oniston, 

Pokiston 

va 

Hindistonning Makedoniyalik  Iskandar  bosib olgan hududlari  kirgan.

Makedoniyalik  Iskandar  yurishlari  natijasida  keng  miqyosda 

boshlangan  ellinizm   madaniyatining  kirib  kelishi  Baqtriya,  Parfiya  va 

So‘g ‘diyona shaharlari,  hunarmandchiligi  va  badiiy-amaliy san’atiga katta 

ta’sir  k o ‘rsatdi.  Yozm a  manbalar  Iskandar  nomi  bilan  bogMiq  uchta 

shahar:  Aleksandiya  Oksiana  (Oks  bo‘yidagi  Iskandariya),  Aleksandriya 

Marg'iyona 

(MargMyona 

Iskandariyasi), 

Aleksandriya 

Esxata 

(Chekkadagi  Iskandariya)  haqidagi  maMumotlar  beradi.  Ulardan  tashqari, 

katoykiyalar  deb  noinlangan  yunon  harbiylari  manzilgohlari  ham  mavjud

Olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlar  natijasida  0 ‘rla  Osiyoning 

janubiy  hududlaridan  ellinizm  madaniyati  bilan  bogMiq  boMgan  turar- 

joylar,  moddiy-ma’naviy  madaniyat  buyumlari,  tanga  pullaming topilishi 

bu  hududlardagi  mahalliy  madaniyatga  ellin  an’analari  (shaharsozlik. 

haykaltoroshlik,  badiiy-amaliy  san’at,  alifbo  va  boshqalar.)  kuchli  ta’sir 

etganidan  dalolat  beradi.  Shu  bilan  birgalikda  bu  topilmalar  mahalliy 

madaniyatdagi  rivojlanish  qadimgi  davr  (antik)  Sharq  va  G‘arb

86


madaniyatining  o‘zaro  uyg'unlashuvi  natijasida  o'ziga  xos  madaniyat 

darajasiga ko‘tarilishining ham guvohidir.

Qang‘, Dovon va Kushon davlatlari

Tadqiqotchilarning  fikriga  qaraganda,  Salavkiylar  sulolasi  bilan 

doimiy  ravishda  olib  borilgan  kurashlar  natijasida  m ilaw .  HI  asrning 

boshlarida  Qang*  davlati  paydo  bo‘Idi.  Keyinchalik  Yunon-Baqtriya 

davlati  hamda  ko'chmanchi  qabilalar  bilan  kurashlar  natijasida  Qang* 

davlati  yanada  mustahkamlandi  va  ayrim  manbalarda  0 ‘rta  Osiyodagi 

yirik  davlatlardan  biri  sifatida  esiatiladi.  Bu  davlatning  asosiy  negizini 

Sirdaryoning o'rta oqimida yashovchi qangMar tashkil  etganlar.  Mil. aw .

II  asrning boshlariga kelib Qang‘  davlatining yerlari  birmuncha kengayib 

sharqda  Farg‘ona  vodiysi  (Dovon),  shimoii-sharqda  usun,  yuyechji 

qabilalari  bilan  shimoli-g‘arbda  Sarisu  daryosi,  g‘arbda,  Sirdaryogacha 

borgan.  Bu  katta  hudud  Toshkent  vohasini,  Talas  vodiysini  va  qisman 

Chu vodiysining quyi oqimidagi yerlarni o‘z ichiga olib Qang‘ davlatining 

asosiy yerlari hisoblangan,  Mil.aw.II-I asrlarda qangMiklar Amudaryo va 

Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni va Xorazmni o‘zlariga bo‘ysundiradiIar.

Qadimgi  manbalarda  Qang‘  davlat  hokimiyati  qay  tarzda  idora 

qilinganligi  haqida  aniq  ma’lumotlar  berilmagan.  Katta  Xan  sulolasi 

tarixida  (mil.aw.  202-mil.  25  yy.)  faqat  bir  marta  Qang‘uy  (Qang‘) 

podshosi  o‘z  oqsoqollari  bilan  maslahatlashib  ish  tutganligi  eslatib 

o'tiladi.  Tadqiqotlar  uatijaiaridan  xulosa  chiqaradigan  bo'lsak,  Qang* 

davlati  kengashida  qabila  boshliqlari,  harbiy  sarkardalar  feol  ishtirok 

etganlar.  Podsho  saroyi  qoshidagi  kengashda  davlatning  ichki  hamda 

tashqi  siyosati  va  boshqa  barcha  muhim  masalalar  maslahat  bilan  had 

qilingan.

Qang‘  davlatiga  qarashli  yerlar  bir  necha  viloyaliarga  boMinib 

ularning  har  birini  alohida  hokim  boshqargan.  Viloyat  boshliqlari  job*i 

yoki  yobu  (Xitoy  manbalarida-chjavou)  deb  atalgan.  Qang4  hukmdorlari 

mamlakatni  ana  shu  jobularga  tayanib  idora  etgan.  Bu  viloyatiamiog 

ko‘pchiligi  Qang‘  davlatining  kuchaygan  davrlarida,  ya’ni,  mil.aw.  114 

asrlarda  tobe  etilgan.  Xitoy  manbalarida  qang'arlarga  qarashli  beshta: 

Susye,  Fumu,  Yuni,  Gu,  Yuyechyan  viloyatlari  eslatib  o'tiladi. 

Tadqiqotchilar  ularni  qadimgi  Toshkent,  Sug'diyona  va  Xorazm 

hududlarida joylashgan deb hisoblaydilar.

87


Manbalarda  Qang' 

podshoiarining 

ikkila: 

yozgi 

va  qishgi 

^arorgohlari  eslatiladi.  Ular yozni  0 ‘trorda (hozirgi  QozogMstondagi  Aris 

va  Turkiston  oralig'ida)  qishni  esa  Qanqa  (Qanxa,  hozirgi  Toshkent 

viloyati  Oqqo'rg'on  tumanida)  o !tkazganlar.  0 ‘troq  aholidan  tashqari 

Qang1  davlatining  chegaralarida  bir  qancha  qabilalar  mavjud  boMib,  ular 

dehqonchilik  bilan  bir  qatorda  chorvachilik  bilan  ham  shug'ullanib 

kelganlar.  Ular  bahor  va  yoz  mavsumlarida  o ‘z  chorvalari  bilan  ko‘chib, 

yozgi  yaylovlarda  yashaganlar.  Qishda  esa  chorvalari  bilan  o ‘z  an’anaviy 

qishlov  joylariga  qaytib  kelganlar.  Qang' lar  podsholari  va  beklari  yirik 

chorvadorlar  boMib,  ular  issiq  kunlarni 

yaylov  joylarida,  yozgi 

qarorgohlarida o‘tkazganlar.

Sirdaryoning  o‘rta  oqimida  yashovchi  aholining  ma’lum  qismi 

mil.avv.  Ш-milodiy  V  asrlarda  o'troq  hayot  kechirganlar.  Arxeologik 

tadqiqotlar 

natijalariga 

qaraganda, 

O'tror, 

Oqtepa, 

Qorovultepa, 

Qovunchi,  Choshtepa,  Mingo'rik  xarobalari  o ‘rnida  qang'arlarning 

qo'rg'onlari  va  ko'xna  shaharlari  bo'lgan.  Shahar  va  qishlbqlarda 

yashovchi  o'troq  xalqlar  ko'chmanchi  va  yarim  ko'chmanchi  aholiga 

nisbatan  yuqori  turganlar.  Toshkent  vohasida  yashovchilar  asosan 

dehqonchilik  va bog'dorchilik  bilan  shug'ullanganlar.  Ular аф а,  bug'doy, 

tariq,  no'xat,  sholi  va  boshqa  donli  ekinlar  yetishtirganlar.  Mevali 

daraxtzor  va  uzumzorlari  ko‘p  bo'lgan.  Sirdaryoning  o'rta  oqimida 

yashovchi  qang'arlar  asosan,  dehqonchilik  va  chorvachilik  bilan 

shug'ullanganlar.

Qoramozor,  Qurama  va  Chotqol  tog'larida  temirchilik,  misgarlik 

hunarining  rivojlanishi  uchun  kerakli  ma’danlar  boMgan.  Bu  joylardan 

juda  ko'plab  mis,  temir,  kumush  va  boshqa  metallar olingan.  Ustalar turli 

metallami  bir-biriga  qo‘shib,  mustahkam  qurollat  yasashni  ham 

o'zlashtirganlar.  Shuningdek,  kundalik ehtiyoj  buyumlari  ishiab chiqarilib 

ichki  va tashqi  savdo  uchun turli  mahsulotlar tayyorlangan.

Qang‘  shaharlari  qalin  va  baland  devorlar  bilan  o'ralgan. 

Devorlaming tashqarisida qal’a atrofi  gir  aylantirilib chuqur va keng qilib 

handaq  qazilgan.  Shaharlar  ichida  mustahkam  istehkfom  (ark)  va 

shahristonlaming  ham  baland  mudofaa  devorlari,  bir  necha  darvozalari 

boMgan. Yirik shaharlardan tashqari, Toshkent vohasida yuzga yaqin aholi 

yashaydigan katta va kichik qo‘rg‘onlar ham  mavjud boMgan.

Qang‘arlarga  xos  madaniyat  Toshkent  vohasidagi  Qovunchitepadan 

topib  o'rganilgan  bo'lib,  fanda 

Qovunchi  madaniyati 



nomi  bilan 

mashhurdir. 

Arxeologik  topilmalar  ma’lumotlariga  qaraganda 

bu 

madaniyat  asosan  Toshkent  vohasi,  Sirdaryo  o'rta  oqimi,  Yettisuv  va

88


yashovchi  xalqlaming  So‘g‘diyona,  Farg'ona  va  Tyanshan  togMning 

shimoli-sharqiy qismida yashovchi xalqlar bilan yaqin aloqada bo‘ Iganligi 

tufayli Qovunchi madaniyati  ancha taraqqiy etgan.

Milodiy V asr o‘rtaIariga kelib qang‘arlar yeridagi o‘troq va qisman 

o‘troq -aholi  0 ‘rta  Osiyoda  yangidan  tashkil  topgan  Yeftaiitlar  davlatiga 

tobe boMdilar.

Mil.  aw .  1  ming  yillikiiing  so‘nggi  choragida  0 ‘rta  Osiyoning 

shimoliy  va  shimoli-sharqiy  hududlarida  ham  qadimgi  (antik)  davlatlar 

rivojlanadi.  Xususan,  mil.  avv.  II-l  asrlarga  oid  Xitoy  manbalari 

dehqonchilik va chorvachilik, ayniqsa yilqichilik keng rivojlangan Povon 

(Da-vun. 

Farg'ona) 

davlati 

haqida 


maMumotlar 

beradi. 


Tadqiqotchilarning  fikrlariga  qaraganda,  Dovon  davlati  ma’lum  siyosiy 

uyushmani  tashkil  etgan  boMib,  davlatni  boshqaruvchi  hukmdor 

manbalarda “van” (podsho) unvoni bilan isb yuritgani ta’kidlanadi. Davlat 

hukmdori  mamlakatning  siyosiy  va  diniy  hayotida  katta  ahamiyatga ega 

boMgan  oqsoqollar kengashiga tayanib  ish  ko'rgan.  Oqsoqollar  urush  va 

sulh  tuzish  masalalarini  hal  etishda  ishtirok  etganlar,  ba’zan  ular 

hukmdoming taqdirini hal etganlar.

Manbalar  Dovon  davlatining  poytaxtlari  -  bosh  shahar  Ershi  va 

ikkinchi shahar Yuchen ( davlatning sharqida) haqida ma’lumotlar beradi. 

Tadqiqotchilar  bosh  shaharni  Marhamat  (Andijon  vil.)  va  ikkinchi 

shaharni  Shufabashot  ( 0 ‘zgand  vohasi  Qirg‘.)  o‘mida  boMgan  deb 

hisoblaydilar.  Farg‘ona  vohasi  hududlarida ko'chib yurgan chorvador  va 

ko'chmanchi  qabilalar Dovon tarixida muhim ahamiyatga ega boMganlar. 

Bu  qabilalar  uchun  Farg‘ona  madaniy  va  hunarmandchilik  markazi 

hisoblangan.

Mil. avv.  II  asrdan boshlab Qashg‘ardan Dovonga shimoliy yoMdan 

karvon  yoMi  harakati  boshlanadi.  Bu  yoMdan  ipak  va  boshqa 

mahsulotlaming xalqaro tranzit savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga 

kelib Dovon aholisi ko‘paya boshlaydi va ko‘plab mustahkamlangan aholi 

manzilgohlari  paydo  boMadi.  Savdo yoMida  Dovon  muhim  ahamiyatga 

ega boMa boradi.  Tadqiqotchilar fikricha, Yassa va Qoradaryo  vohalarida 

ko‘pgina qal’alar savdo yoMini qo‘riqlash maqsadida barpo etiladi.

Mil.  avv.  125-yilda  Dovonga  kelgan  mashhur  Xitoy  sayohatchisi 

Chjan Syan Dovonning qishloq xo‘jaligi haqida ma’lumot berib, shunday 

yozadi: “0 ‘troq aholi  yer haydaydi, g'alla va sholi ekadi,  ularda.musaJlas 

navli  uzum,  juda  ko‘plab  yaxshi  otlar  bor”.  Bu  ma’lumot  qadimgi 

Farg‘onada  dehqonchilik  madaniyati  yuqori  darajada  rivojlanganligini

89


isbotlaydi.  Xitoyliklarni  ayniqsa,  o'zlari  uchun  notanish  boMgan  beda  va 

uzum  hayratga  solgan.  Manbada  yana  shunday  ma’lumot  bor:”Xitoy 

elchisi  urug‘  keltirdi,  shunda osmon farzandi  (Xitoy imperatori)  unumdor 

yerga beda va uzum ekdi”.

Xitoy  manbalari,  shuningdek,  qadimgi  Farg‘ona  chorvachiligining 

o‘ziga xos tomoni  boMgan yilqichiiikning yuqori  darajada rivojlaoganligi 

haqida  ham  maMumotlar  beradi.  Dovon  oMkasi  qadimgi  (antik)  davrda 

mashhur  zotdor  otlari  bilan  shuhrat  qozongan  edi.  Manbalardan  ma’lum 

boMishicha,  ularni  yetishtirish  bilan  o‘troq  aholi  shuglullangan.  “ 

Dovonda  yaxshi  otlar  boMib  ular  Ershi  shaharidadir,  otlarni  yashiradilar 

va  Xan  elchisiga  berishga  rozi  boMmaydilar”.  Dovonning  mashhur 

“samoviy  otlari”  tasvirlari  tushirilgan  qoyatosh  suratlari  bizning 

kunlarimizgacha saqlanib qolgan.

Xususan,  0 ‘shdan  8  km  uzoqlikdagi  Ayrimchatovdagi  qoya 

adirlarda  30  ta  chiroyli  zotdor  otlaming  tasvirlari  bor.  Xuddi  shunga 

o'xshash tasvirlar Marhamat yaqinidagi Aravon qoyasidan, Navqat Vohasi 

va  Obishirsoydan  ham  topilgan.  Bu  tasvirlar  Dovon  o'zining  samoviy 

otlari  bilan  qadimdan  mashhur  boMganligini  tasdiqlabgina  qolmay, 

farg'onaliklaming  yuksak  tasviriy  san’at  sohiblari  boMganligidan  ham 

dalolat beradi.

Manbalarning guvohlik berishicha, qo‘shni davlatlar, xususan Xitoy 

imperatorlari Dovon  otlarini  nihoyatda qadrlaganlar.  Otlar va Dovonning 

serunum  yerlari  uchun  mil.  avv.  II  asming  oxirlarida  Xitoy  va  Dovon 

o'rtasida  harbiy  to‘qnashuvlar  ham  boMib  o'tgan.  Bu  to'qnashuvlarda 

dovonliklar o 'z  mustaqilliklarini  saqlab qolishga muvaffaq bo'lganlar.

Milodning  I-II  asrlarga  kelib  qadimgi  Farg'ona  aholisining  o'troq 

dehqonchilik  madaniyati  yuqori  darajaga  ko'tariladi.  Olib  borilgan 

arxeologik  tadqiqotlar  natijasida  Farg'ona vodiysida bu  davrga oid  ko'p 

sonli  aholi  manzilgohlari,  qal’alar,  qo'rg'onlar,  ko'hna  shaharlar 

xarobalari  aniqlangan.  Aholi  manzilgohlarini  vodiyning turli hududlarida 

keng  yoyilishi  sug'orma  dehqonchilik  va  irrigatsiya  ishlarining  yuqori 

darajada  rivojlanishi  natijasi  edi.  Davlatning  siyosiy  va  madaniy 

rivojlanishida  hunarmandchilik  markazlari  bo'lgan  qadimgi  shaharlar 

ayniqsa katta ahamiyalga ega bo'ldi.

Bu davrga oid arxeologik topilmalar dehqonchilikdan ixtisoslashgan 

hunarmandchilikning ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu jarayon o'z 

navbatida hunarmandchilik va tog'-kon sanoatining (turli ma’danlar qazib 

olish) yanada rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi.

90


Himarmandchilikning 

rivojlanishi 

va 

qadimgi 


yo'llaming 

mavjudligi  tufayli  Farg'ona  vodiysida  Sharqiy  Turkiston  bilan  olib 

borilgan  tashqi  savdo  bilan  bir  qatorda,  atrofdagi  tog*  vodiylarida 

yashovchi  chorvadorlar  bilan  ham  o'zaro  almashinuv  rivojlanadi.  Antik 

davr  Farg'ona  yodgorliklarining  ayrimlarida  Xitoy  tangalari  (u-shi) 

uchrasa  ham  mahalliy  tangalar  uchramaydi.  Bu  hoi  natural  xo'jalik 

(mahsulot ayirboshlash) ustunligidan dalolat beradi.

Tarixiy  manbalar  Yunon-Baqtriya  davlati  ko'chmanchi  qabilalar 

tomonidan  tor-mor  etilganligi  eslatiladi.  Strabon  ma’lumotlariga  ko'ra, 

Baqtriyani assiylar,  passianlar, toxarlar,  sakaravr qabilalari bosib oladilar. 

Pompey Trog xabar berishicha, “Baqtriya va So'g'diyonani skif qabilalari 

sarauklar  va  assianlar  bosib  oladilar”.  Tadqiqotchilarning  fikricha  har 

ikkala tarixchi bitta qabila haqida ma’lumot bergan.

Qadimgi  Xitoy  manbalari  Baqtriyani  yuyechji  qabilalari  bosib 

olganligi  haqida ma’lumot beradi. Mil. aw .  П asming ikkinchi choragida 

(tadqiqotchilar  bu  sanani  mil.  aw .  172-16-yillar  oralig'ida  deb 

belgilaydilar)  yuyechjilar  xunnlardan  mag'lubiyatga  uchraganidan  so'ng 

O 'rta  Osiyouing  shimoliy  hududlarida  ko'chib  yuradilar.  Bu  qabilalar 

Xitoy  manbalarida  “Da-vnvechii”  -  ’’Buyuk”   void  “Katta  Yuvechn" 

deb  eslatiladi.  Chjan  Szyan  ma’lumotlariga  ko'ra,  yiiyechjilar  xunn 

qabilalaridan  mag'lubiyatga  uchragach  O'rta  Osiyoning janubiga tomon 

harakat  qilib,  Dahya  (Baqtriya)ni  bosib  oladilar  va  Guyshuy 

(Amudaryo)ning  shimoliy  tomonida  joylashadilar.  To*ng‘ich  Xan  uyi 

tarixida  ham  yuyechjilar  Guyshuy  daryosining  shimoliy  tomonida  o'z 

poytaxt lariga asos solganliklari ta’kidlanadi.

Tadqiqotchilarning  fikrlariga qaraganda,  yuyechjilar  mil.  aw .  140- 

130  yiliar  oralig'ida  Baqtriyaga  bostirib  kirganiar.  Oradan  ko'p  o'tmay 

Baqtriyada  Katta  yuyechji  davlati  tashkil  topadi.  Kichik  Xan  uyi  tarixi 

ma’lumotlariga  ko‘ra,  Katta  yuyechji  hukmdorlari  ko'l  ostida  beshta 

hokimlik (Xi-xeu)  bor bo'lib,  ular Xyumi,  Shaunmi,  Guyshuan,  Xise  va 

Dumiiardan  iborat  edi.  Xitoy  manbalaridain  xulosa  chiqargan  ko'pchilik 

tadqiqotchilar Baqtriya tarixidagi butun yuyechji davrini  uchta bosqichga 

bo'ladilar.

1.  Mil.  aw .  139-125-yillar - Katta yuyechji Dahya viloyatini  bosib 

oladi, ammo ulaming asosiy mulklari Amudaryodan shimol tomonda edi.

2. Mil. a w . 25 yilga qadar - Katta yuyechji davlatining shakllanishi 

va  keyingi  rivojlanishi.  Davlatning  poytaxti.  Amudaryodan  shimol 

tomonda  bo'lib,  janubiy  cbegarasi  Gibin  atroflarida  (Kashmir  yoki 

Qandahor)  e d i  Yuyechjilar  bo'ysundirgan  hududlar  Xise,  Shaunmi,

91


Guyshuan,  Xyum i,  Dumi  mulklaridan  iborat  bo'lib  ular  xi-xou  (yabg'u) 

tomonidan  boshqarilgan.

3. 

M il.avv.  125-yilgacha  Katta  yuyechji  davlatining  inqirozi  va 

yuqorida  esiatilgan  mulklarning  mustaqil  bo' 1 ishi.  Kushon  (Guyshuan) 

yabg'usi  Kiotszyukyu  (Kujula  Kadfiz)  qolgan  to‘rtta  mulkni  birlashtirib 

K ushon  davlatiga  asos soldi.

Kushon  davlatining  paydo  bo'lishi  haqida ko*proq  Xitoy  manbalari 

va  tangashunoslik  ma’lumotlari  xabar  beradi.  Umuman,  Kushonlar 

saltanatming  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishi  uzoq  vaqt  tadqiqotchilar 

orasida  bahslarga  sabab  bo‘lgan  bo‘lsa-da,  so‘nggi  20-25  yil  ichida  bu 

masalaga juda  ko‘plab  aniqliklar  kiritish  imkonini  bergan tadqiqotlar  olib 

borildi.  Ayniqsa,  1961-yil  Londonda  o'tkazilgan  xalqaro  simpozium, 

1968-yil  Dushanbeda YUNESKOning konferensiyasi,  1970-yil  Qobuldagi 

xalqaro  anjuman Kushon davlati  masalalariga bag'ishlangan  bo'lib,  undan 

keyin ham  bu masala bo‘yicha ko‘plab xalqaro anjumanlar bo'lib o ‘,tdi.

Mil.  avv.  1  asrning  oxiri-mil.  1  asrning  boshlariga  kelib  guyshuan 

hokimi  Kiotszyukyu  barcha  mulklami  birlashtirib,  Qobuliston 

va 

Qandarhorni  zabt  etadi.  Natijada  bu  davrga  kelib  Kushon  davlati  o 'z  

ahamiyatiga  ko‘ra  antik  davr  Xitoydagi  Xan  davlati,  Parfiya  podsholigi, 

Rim  saltanati  bilan  raqobatlasha oladigan  qadimgi  dunyoning eng qudratli 

va  zabardast  davlatlaridan  biri  sifatida tashkil  topdi.  Xitoy  manbalaridagi 

■‘Guyshuan  hokimi  Kiotszyukyu”,  ilk  kushon  davriga  oid  topilma 

tangalarda aks  ettirilgan  "‘Kushon  podshosi Kudzula Kadfiz”ga aynan  mos 

tushadi.

Tangashunoslik  ma’lumotlariga  ko‘ra,  Kadfiz  I  o ‘z  podsholik 

siyosatini  davlat  yerlarini  kengaytirish  bilan  boshlaydi.  Ba’zi  bir  guruh 

tangalar  borki,  ularning  bir  tomonida  eng  so‘nggi  Yunon-Baqtriya 

podshosi  Germey  tasviri  tushirilib,  uning  nomi  yozilgan,  ikkinchi 

tomonida  esa,  Gerakl  siym osi  va  '‘o‘z   ishonchiga  qat’iy  kushonlar 

yobg'usi  Kujula Kadfiz” degan  so‘zlar  bor.  Bunday tangalar zarb etlishini 

olimlar turlicha talqin  etadilar.  Ba’zi tadqiqotchilaming  fikricha,  Kadfiz  I 

dastlab  Yunon-Baqtriya  podshosi  G enney  hokimligini  tan  oladi  va  ular 

birgalikda tanga zarb  etadilar.  Boshqa  guruh  olimlar fikriga ko'ra,  Kadfiz 

I  ning G enney tangalariga  o 'z  ismini  qo‘yib  zarb qilishga sabab,  Germey 

tangalari  Baqtriyada keng tarqalgan edi.

Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsaladiki,  keyinroq  Kadfiz  I  o 'z  nomini 

“yobg‘u”dan  “shoblar  shohi”  faxriy  unvonigacha  ko'tarib  tangalar  zarb 

etadi.  Yana  bir  guruh  O'rta  Osiyodan  (ko'proq  Tojikistondan)  topilgan 

tangalarda  “shohlar  shohi,  buyuk  xaloskor”  degan  yozuv  ko'proq

92


uchraydi.  Ko'pctiilik  olimiarning  Пклспа,  bu  tangalami  Kaauz  i  zart> 

etgan.


Kudzula  Kadfizdan  so'ng taxtga uning  o‘g‘li  Vima  Kadflz (Kadfiz 

II)  taxtga o‘tiradi.  Kadflz II  davlatning  iqtisodiy ahvolini  mustahkamlash 

maqsadida  pul  islohoti  o‘tkazib,  oltin  tangalar  zarb  etadi.  Shuningdek, 

Kadfiz  II  Hindistonning  bir  qismini  Kushon  davlatiga  qo‘shib  oladi  va 

Rim saltanati bilan aloqalar o‘matadi.

Kushon  podsholari  ichida  eng  mashhuri  Kanishka  hisoblanadi. 

Uning  hokimi ik davrida  Kushonlar  saltanati  gullab-yashnashining yuqori 

cho‘qqisiga  ko‘tariladi.  Kanishka  davrida  Panjob,  Kashmir  viloyatlari 

mamlakatga 

qo‘shib 


olinadi. 

Ayrim 


tadqiqotchilaming 

fikricha, 

davlatning  poytaxti  Dalvarzindan  (Surxondaryo),  Peshovar (Afg‘oniston) 

atroflariga  ko‘chiriladi.  Bu  davrda  (mil.  II  asr)  mamlakatning  hududi 

Shimoliy  Hindiston,  Afg‘oniston,  0 ‘rta  Osiyoning  janubi,  Sharqiy 

Turkistondan  iborat  edi.  Syuan  Szyanning  yozishicha,  “Kanishka 

podsholik  qilgan  davrda  uning  shon-shuhrati  qo‘shni  mamlakatlarga 

yoyildi.  Mamlakatning  harbiy  qudrati  ko‘pchilik  tomonidan  tan  olindi. 

Xitoyning  g'aib  tomonidagilar  ham  Kanishkaning  hokimiyatini  tan  olib, 

unga o‘z garovga qo‘ygan odamlarini yuborar edilar”.

Arxeologik  tadqiqotlaming  guvohlik  berishicha,  Kushonlar  davri 

(xususan,  Kanishka hukmronligi  davrida)  ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar 

anchagina rivojlangan  davr edi.  Bu  davrga  kelib 0 ‘rta Osiyoning deyarli 

barcha  hududlarida  qishloq  xo'jaligi  yaxshi  o‘zlashtirib  boMingan  edi. 

Tekisliklarda  sug‘orma  dchqonchilik  bilan  birga  chorvachilik  ham  keng 

rivojlanadi.  Bu  davrda  shuningdek,  Xorazmda,  Zarafshonda  ko'plab 

sug'orish  inshootlari  quriladi.  Dehqonchilik  qurollarida ham  o‘zgarishlar 

sodir  boMadi.  Samarqand  yaqinidagi  Talibarzu  yodgorligidan  II-III 

asrlarga oid yer haydaydigan omochning temir uchi topilgan.

Kushon  davriga  oid  ko‘plab  ochilgan  ko'hna  shaharlar  bu  paytda 

shaharsozlik  madaniyati  ayniqsa  gullab-yashnaganligidan  dalolat  beradi. 

Bu  davrga  oid  dastlabki  ochilgan  ko‘hna  shaharlardan  biri  Avritom 

ko‘hna  shahri  boMib,  u  Amudaryoning  o‘ng  qirg‘ogMda  Termizdan  20 

km  sharqda joylashgan.  Tadqiqotchilaming fikrlariga  qaraganda Ayritom 

ko‘hna shahri mil.avv.  II asrdan mil.  Ill  asrga qadar uch tarixiy bosqichda 

rivojlanadi.  Bular:  so‘nggi grek-baqtriya davri,  yuyechji-kushon  davri va 

kushonlar  davrlaridir.  Ayritomda  olib  borilgan  uzoq  yillik  (1932  yilda 

boshlangan)  tadqiqotlar  natijasida  Budda  ibodatxonalari  majmuaiari, 

qabriston,  ko‘plab  haykallar  va  baqtriya  yozuvi  topilgan  va  o’rganilgan. 

Ayritomdan himoya devorlar qoldiqlari aniqlanmagan.

93


Bu  davrda  Afrosivob  koMina  shahri  tu/jlishida  ham  o‘zgarishlar 

boMib  o‘tadi.  Xususan,  milodning  dastlabki  asrlarida  bu  ko‘hna  shahar 

yangitdan  devor bilan  o'rab  olinadi.  Afrosiyobdan  topilgan  juda  ko‘plab 

lopilmalar  ham  aynan  mana  shu  davrga  oiddir.  Ammo  ijtimoiy-siyosiy 

hayotdagi  o‘zgarish!ar  tufayli  4-5  asrlarida  ko‘hna  shahar  inqirozga 

uchraydi.

Bu  davrga  oid  yirik  koMina  shaharlardan  biri  Dalvarzintenadir. 

KoMina  shahar  Surxondaryo  viloyatining  Sho'rchi  tumani  hududida 

joylashgan.  Umumiy  maydoni  36  gektardan  ziyod  boMgan  bu  ko‘hna 

shahar  uzunligi  2,5  km,  qalinligi  10  metr  boMgan  himoya  devori  va 

chuqur  xandaq  bilan  o‘rab  olingan.  Devorlarda  harbiy  maqsadlami 

ko‘zlab  maxsus  minoralar  qurilgan.  Shaharning  markaziy  qismida  boy 

shaharliklarning  mahallalari,  janubiy 

qismida  esa  hunarmandiar 

yashaydigan  kulolchilik  mahallasi  joylashgan.  Bu  yerdan  topilgan  ko'p 

sonli  topilmalar  nafaqat  mahalliy  ustalar  tomonidan  tayyorlangan  balki, 

Yaqin  va  0 ‘rta  Sharqdagi  turli  viloyatlardan  keltirilgan  buyumlardir. 

Dalvarzintepaning shahar oidi  qismida milodning  I  asrida bunyod  etilgan 

Budda ibodatxonasi  qoldiqlari  ochilib  undan  diniy qarashlar bilan bogMiq 

boMgan  ko‘p  sonli  topilmalar  topilgan.  Ko‘hna  shaharning  markazidan 

milodiy  II-III  asrlarga oid  yana  bir  yirik  ibodatxona qoldiqlari  ochiigan. 

Ushbu  ibodatxonadan  loy  va gipsdan  ishlangan  Budda,  Bodxisatvlaming 

yirik  haykallari,  hukmdor  va  unga  yaqin  kishilarning  haykalchalari 

topilgan.  Ko‘hna  shahardan  11  ta  xumdon  ochiigan  boMib,  ular  bu 

hududda sopol hunarmandcbiligining rivojlanganidan dalolat beradi. Uzoq 

yillik  arxeologik  tadqiqotlar  Dalvarzintepa  o‘rniga  Kushon  davlatining 

yirik qo‘hna shahri (dastlabki  poytaxti) joylashganligidan dalolat beradi.

Termiz  shahridan  26  km  shimoli-g‘arbda  Zartepa  ko‘hna  shahri 

joylashgan.  Ko‘hna  shahar  to‘rtburchak  shaklda  (400x400)  boMib 

mustahkam  himoya  devorlari  bilan  o‘rab  olingan.  Tadqiqotchilarning 

fikrlariga qaraganda,  ko‘hna shahar mil.  avv.  II-l  asrlardan  milodiy IU-V 

asrlarga qadar mavjud boMgan.  Bu yerdan topilgan turli topilmalar shahar 

hayotining guliab-yashnaganidan dalolat beradi.

Amudaryoning  o ‘rig  qirg‘og‘i  Surxondaryo  viloyatining  Sho'rob 

qishlog‘i  yonida Kam pirtepa  ko‘hna  sh ah ri  iovlashgan  va bu yodgorlik 

mil.  avv.  Hl-milodiy  III  asrlarga  oiddir.  Ko‘hna  shaharning  umumiy 

maydoni  4  gektar  boMib  qal’a  va  turar-joy  inshootlaridan  iborat. 

Yodgorlik  5  metr  qalinlikdagi .mustahkam  himoya  devori  va  chuqur 

xandaq  bilan  o‘rab  olingan.  Ko‘hna  shaharning  shimoli-g'arbiy  qismida

94


0,5 gektar maydondan o‘nta ko‘mish  marosimiga oid  inshootlar (nauslar] 

aniqlanib ulardan turli-tuman topilmalar topilgan.

Amudaryoning  o‘ng  qirg‘og‘ida  Termiz  shahridan  5  km  shimoit- 

g'arbda  Eski  Termiz  vodgorligi  joylashgan.  Umumiy  maydoni  50© 

gektardan  iborat  bu  ko‘hna shahar mil. avv. 1V-II1  asrlarda paydo bo‘ladi. 

Mil.  aw .  Ul-II  asrlarda  Yeski  Termiz  himoya  dcvorlari  bilan  o'ralit 

markazida  yirik  qal’a  bunyod  etiladi.  Antik  davr  manbalarida "Tarmit”, 

“Tarmita”  nomi  bilan  tilga olingan  bu  ko‘hna  shahar Kushonlar davrige 

kelib  Shimoliy  Baqtriyaning  ma’muriy  va  mafkuraviy  markaziga 

aylanadi.  Yeski Termiz hududfaridan shu daviga oid  Fayoztepa, Qoratepa 

kabi yirik Budda ibodatxonalari ochib o‘rganilgan.

Kushon  davri  yirik  ko'hna  shaharlaridan  yana  biri  mashtiar 

yodgorlik  Xolchavoa  hisoblanadi.  Ushbu  ko'hna  shahar  Surxondaryc 

viloyatining  Denov  shahri  shimoli-sharqida joylashgan  bo'lib  mil.  avv.

1V-1II  asrlardan  -  mil.  VII  asrga  qadar  mavjud  boMgan.  Yodgorlikning 

gullab-yashnagan  davri  Kushon  davriga to‘g‘ri  keladi.  Xolchayondan be 

davrga oid yirik saroy inshootlari, turar-joylar ochilgan.  Saroyning ayvoni 

va  bosh  zali  devorlari  suratlar  bilan  bczaklangan.  Sathidan  esa  “podsho 

Cieray” avlodlariga mansub turli kattalikdagi haykallar topilgan.

Kushon  podsholigi  ruhoniylar  qoMidagi  davlat  boMib,  bu  davlatda 

podsho  hokimiyatni  boshqarish  bilan  biiga bosh  kohin  ham hisoblangan. 

Podsholik 

satrapiyalarga 

boMingan  boMib,  ulaming  boshliqfari  ma’lum 

ma’noda 

0

‘zlarini  mustaqil  deb  hisoblaganlar.  Kushon  podsholigi 



quldorlik  davlati  hisoblansa-da,  davlatda qishloq jamoalarining ahamiyati 

nihoyatda  katta  boMgan.  Tadqiqotlar  natijasida  kushonlar  davrida 

hunarmandchilikning  turli  sohalari,  ichki  va  xalqaro  aloqalar,  madaniy 

hayot gurkirab  rivojlanganligi  aniqlangan.  Pul  muomalasida asosan oltin 

va mis tangalardan foydalanilgan. Qishloq xo‘jaligida dehqonchilik sun’iy 

sug‘orishga  asoslangan  boMib,  qishloq  xo'jaJik  ekinlarining  juda  ko‘f) 

turlari yetishtirilgan.

Milodiy  ill  asming birinchi  yarmida,  ya’ni,  Vasudeva va Kanishka

111  hukmronligi  davrlarida  Kushon  podsholigi  hokimiyatida  markazdan 

qochuvchi  kuchlar mavqeyi  ortib  ular o‘zlarini  tobora mustaqil  hisoblay 

boshlaydilar.  ikkinchi  tomondan  esa,  ular  o‘rtasida  o‘zaro  kurashlar avj 

ola  boshlaydi.  Undan  tashqari  Kushon  davlatining  janubi-g'arbiy 

hududlarida qudratli Sosoniylar. davlati paydo boMadi. Illasm ing ikkinchi 

yarmidan  boshlab  Kwshon  davlatining  ko‘pgina yerlari  Eron  Sosoniylari 

qoMiga o'tadi.

95


Ayrim  tadqiqotchilarning  fikrlariga  qaraganda,  Yaqin  va  0 ‘rla 

Sharqdagi  turli  o‘lkalar  va  tarixiy-madaniy  viloyatlami  bog'lab  turuvchi 

ma’lum  rna’nodagi  karvon  yo'llari  tartibi  hamda  madaniy,  siyosiy, 

mafkuraviy va iqtisodiy aloqalari  ildizi  neolit davri (mil. avv. V1.-1V ming 

yilliklar)  bilan  bog‘Janadi.  Chunki  aynan  mana shu  davrda 0 ‘rta Osiyoda 

ilk  dehqonchilik  madaniyati  paydo  bo‘lib  yangi  yerlar  aholi  tomonidan 

jadallik  bilan  o'zlashtirib  boriladi.  Bu  jarayon  bronza  davriga  kelib 

yanada kuchayadi.

Bu davrga kelib O'rta Osiyoda ko‘p sonli qabilalar va etnik guruhlar 

joylashgan  bo‘lib,  Qoraqum  va  Qizilqum  cho'llarining  ichki  hududlari 

hamda Pomir va Oloyning yuqori mintaqalaridan tashqari barcha hududlar 

o‘zlashtirib  boMingan  edi.  Bu  hududlardag'i  moddiy  madaniyat  umumiy 

holatda  ikki  guruhga-chorvachilik  xo‘jaligi  sohiblari  boMgan  Andronovo 

tarixiy-madaniy  jamoalari  (shimoliy  mintaqa)  va  dehqonchilik  xo'jhligi 

yuritgan  Namozgoh  tarixiy  madaniy  jamoalariga  (janubiy  mintaqa) 

bo'linadi.  Ular va ularga qo‘shni  boMgan  hududlar o'rtasida turli  aloqalar 

mavjud  edi.  Ushbu  aloqalar  chorvador  va  o‘troq  dehqonchilik  ahoiisi 

o'rtasida  almashinuv-savdo  munosabatlarining  jadallashuviga  imkoniyat 

yaratdi.  Ma’lum  hududlarda  tayyorlangan  mahsulotlar  yoki  xom 

ashyoning boshqa bir hududlardan topilishi shu jarayondan dalolat beradi. 

Misol uchun, Andronovo madaniyatiga xos idishlar Marg'iyona,  Baqtriya, 

So‘g‘diyona  hududlaridan  topilgan bo'lsa,  Xorazmda  tayyorlangan  sopoi 

va metall  buyumlar shimoliy hududlarda ko'plab uchraydi. Zamonbobo va 

Gujayli 


yodgorliklaridan 

Badaxshon 

lojuvardidan 

tayyorlangan 

mahsulotlar topilgan.

Yuqoridagilardan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki,  qadimgi 

savdo-tranzit  yo'llari  bronza  davridayoq  paydo  bo'ladi.  Ko'pchilik 

tadqiqotlar  bu  yo'lni  “Lojuvard  yo'li”  deb  ataydilar.  Bronza  davridagi 

0 ‘rta Osiyoning savdo yollaridan biri  Baqtriya va Marg'iyonani  qadimgi 

Xorazm,  So'g'diyona,  Markaziy  Qozog'iston  va  Ural  bilan  bog'langan. 

Mil.  avv.  Ill  ming  yitlikda  Mesopotamiyada  Badaxshon  lojuvardi 

mashhur  bo'lgan.  Tadqiqotchilarning  fikricha,  bronza davridagi  yana  bir 

yo'l  Badaxshondan  janubi-sharqqa  tomon  Afg'oniston  orqali  O'rta 

Osiyoning  qadimgi  xalqlarini  Mesoootamiyaning  shaharlari-Ur,  Uruk, 

Kish,  Lagash  va  boshqalar  bilan  bog'Jagan.  Bronza  davrining  uchinchi 

yo'li O 'rta Osiyoning janubidagi Baqtriya va Marg'iyonani Hindistondagi 

Xarappa  va  Erondagi  Mohinjo  Daro  madaniyat  markazlari  bilan

Buyuk ipak yo‘li. M adaniy hayot

96


bogMangan.  Mil. avv.  II  ming yillikka kelib Farg'ona va Choch  hududlari 

ham  Qadimgi  Sharq  bilan  aloqalar 

0

‘matadi.  Arxeologik  tadqiqotlar 



natijalariga  ko‘ra  bu  davrda  Mesopotamiya  shaharlaridan  chiqqan  savdo 

yoMlari  Eron va Janubiy Turkmaniston orqali  Baqtriya va So'g'diyonadan 

o‘tib  Farg‘onaga  kelgan.  Bu  yoMning  bir  tarmog'i  Farg‘onadan  g'arbga 

Qozog‘is(on  choMlari  orqali  Ural  va  Volga  bo'yiga  ketgan.  Yana  bir 

tarmogM  esa  Farg'onadan  sharqqa  Dovon  orqali  Sinszyan,  Shimoliy 

Xitoyga ketgan.

Bronza davri yoMlarida qatnagan ot, eshak va tuya karvoniari orqali 

qimmatbaho  toshlar,  fil  suyagi,  metall  va  undan  ishlangan  buyumlar, 

taqinchoqlar,  ba’zi  hotlarda  mayda  chorva  va  g'alla  tashilgan.  Turli 

hududlardan  topilgan  arxeologik  topilmalar  shu  jarayonlardan  dalolat 

beradi.

Mil.  aw .  I  ming  yillikning  birinchi  yarmiga  kelib,  Gretsiya  va 



Misrdan  O 'rta  Osiyo  va  Hindistonga  qadar  ulkan  hududlarda  tashkil 

topgan  Ahmoniylar davlati ko‘pgina davlatlar,  xalqlar va eladarning turli 

tomonlama  munosabatiarida  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Bu  o'rinda 

ayniqsa,  bu  davrda  paydo  bo'lgan  va tarixiy  adabiyotlarda “Shoh  yo'li” 

deb ataluvchi yo'lning ahamiyatini ham ta’kidlash joizdir. Bu yo'lning bir 

tarmog'i  mil.  avv.  VI-IV asrlarda Kichik Osiyo shaharlarini hamda O'rta 

Yer  dengizi  bo'yidagi  Efes,  Sardi  shaharlarini  Eronning  markaziaridan 

bin  Suza  bilan  bog'lagan  bo'lsa,  yana  bir  tarmog'i  Erondan  Baqtriya 

orqali  So'g'diyona,  Toshkent  vohasi  va Qozog'iston  bududlaridan  o'tib 

Oltoygacba borgan.

Tadqiqotchilaming fikrlariga  qaraganda,  mil.  avv.  Ill asrning oxiri- 

П  asrlarda  xalqaro  ahamiyatga  va  aniq  yo'nalishga  ega  bo'lgan  savdo- 

tranzit yo'li  shakllana  boshlaydi.  Bu  yo‘l  XIX  asrning  ikkinchi  yarmida 

(1877)  nemis  olimi  Ferdinand  Paul  Vilgelm  Rixtgofen  tomonidan 

dastlabki  marta “Ipak yo'li" degan  nom  oidi  va keyinchalik butun dunyo 

tadqiqotchilari tomonidan “Buyuk ipak yo'li” deb e’tirof etildi.

Buyuk  ipak yo'lining qisqacha tarixiga nazar  tashlaydigan  bo'lsak, 

Xan  imperiyasining  U-di  hukmronligi  davrida  (mil.  aw .  140-86  yy.' 

mamlakatning g'arbiy hududlariga boMgan qiziqish kuchayadi. XitOyliklai 

bu  hududlarda o'sha davrda ancha xavfli  bo'lgan harbiy kuchlar-xunnlai 

bilan  to'qnashadilar.  Xunnlarga  qarshi  kurashda  ittifoqchilar  topish  ve 

ular  bilan  harbiy  ittifoq tuzish  maqsadida  imperator  U-di  mil.  aw .. 13? 

yilda  diplomat,  sayohatchi  va  savdogar  Chjan  Syanni  O'rta  Osiyogf 

jo'natadi.  Chjan  Syan  bir  necha  yil  xunnlar  qo'lida  asirlikda  bo'ladi 

ve

 

mil.-  avv.  128-126  yillarda  Farg'ona  (Dovon)ga  keladi.  Dovor



97

hukmdoriari  bilan  harbiy  ittifoq  tuzishda  muvaffaqiyatsizlikka  uchragan 

Chjan  Syan  ko‘p qiyinchiliklardan  so'ng yurtiga yetib keladi.  Chjan Syan 

missiyasi  Xitoy  uchun  G‘arbiy  oMkalarga  chiqishda  muhim  ahamiyatga 

ega  bo'ldi.  Keyinchalik  Xitoy  imperatori  bilan  Dovon  hukmdoriari 

o'rtasida  qonli  urushlar  bo'lib  o'tdi.  Bu  urushlarga  asosiy  sabab 

xitoyliklami  hayratga solgan  Dovon “samoviy otlari’- edi.

Mil.  avv.  111-105  yillarda  imperator  U-di  Parfiya  (Xitoy 

manbalarida  Ansi  deb  eslatiladi)  podsholariga,  Qang'  hukmdorlariga, 

keyinroq  esa  Baqtriya  yerlariga  (Kushonlar)  o'z  elchilarini jo'natib  ular 

bilan  diplomatik-savdo  aloqalarini  o'rnatadi.  Shu  tariqa,  mil.  avv.  1I-I 

asrlarda Sharq bilan G'arbni  bog'lovchi Buyuk ipak yo'liga asos solinadi. 

0 ‘z davrida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lgan bu yo'lning dastlabki 

tarmog'i  Xitoydagi  Sian  shahridan  boshlanib,  Sharqiy  Turkiston,  0 ‘rta 

Osiyo, Eron,  Mesopotamiya orqali O'rta Yerdengizigachacho'zilgan.

Xitoyning  Anosi  shahriga  kelib,  Ipak  yo'li  bir  necha  tarmoql^rga 

bo'linib  ketgan.  Xususan  bir  tarmoq  Anosi-Xami-Qoshg'ar  orqali 

Qo'qonga, undan esa Toshkentga o'tgan. Bu yerdan Jizzax va Samarqand 

orqali  Buxoroga kelgan yo‘l  Urganch orqali Guryevga,  u yerdan Oqsaroy 

orqali  Qora  dengiz  bo'ylariga  chiqqan.  Yana  bir  tarmoq  esa  Dunxuan 

orqali Xo'tanga, undan Lohurga o'tib ketgan.

Undan  tashqari,  Buxoroga  kelgan  tarmoq  ikkiga  bo'lingan.  Bu 

tarmoqning janubiy yo'nalishi Buxoro-Qarshi-G'uzor-Kesh-Termiz orqali 

Nishopurga o'tgan va Hirot orqali  Hindistonga o'tib ketgan. Nishopurdagi 

tarmoqlardan  biri  Tehron-Qazvin-Hamadon-Bog'dod-Palmira  yo'nalishi 

bo‘ylab O 'rta Yer dengizi bo'yidagi  Tir shahrigacha cho'zilgan.  Umuman 

olganda  Ipak  yo‘lining  janubiy  tarmog'i  O'zgan  orqali  O'shga  o'tib, 

Quva-Marg'ilon-Qo'qon  orqali  Xo'jand,  Samarqand,  Buxoroga  o'tgan. 

Shimoliy yo'nalishi  esa Xazar xoqonligi  va  Bulg'or davlati  orqali  Kiyev 

Rusi  va  Yevropa  mamlakatlariga  borib,  bu  tarmoq  VI  asrdan  boshlab 

rivojlana  boshlagan.  Ipak  yo'lining  asosiy  karvon  yo'llaridan  tashqari 

ichki savdo yo'llari ham mavjud e d i

Mil.  avv.  1  ming  yillikning  oxiri-milodiy  I  ming  yillikning 

boshlariga  kelib  Tinch  okeanidan  Atlantika  okeaniga  qadar  cho'zilgan 

ulkan geografik  hudud madaniyati  yuksak rivojlangan sivilizatsiyalaming 

yagona  tizimiga  birlashadi.  Bu  hududda joylashgan  davlatlar-Xitoydagi 

Xan  saltanati,  Kushon  podsholigi,  Qang'  davlati,  Parfiya  davlati,  Rim 

saltanatining chegaralari bir-biriga tutash edi.  Ushbu zabardast saltanatlai 

va  sivilizatsiyalar  markazlari  insoniyat  tarixidan  birinchi  bo'lib  “Buyuk 

inalr v n ‘li” 

de.b 


nnm bnnvr.hi  hir v n ‘l  bilan 

hnp'landilar. Umumiv uzunliei

98  ’


12  ming  km  boMib,  Xitoydan  0 ‘rta  Yer  dengizining  shimoSy 

qirg‘oqlariga qadar  cho‘zilgan  bu  yo‘l  orqali  ko'pgina xalqtar  va elattar 

turli  tomonlama  munosabatlar  o'matdilar.  Podsholarning  o‘zaro  elchilar 

yuborishlari,  bir-birlariga  har  xil  sovg‘alar  in'om  etishlari  an’anstga 

aylandi.  Sharq  bilan  G‘arb  madaniyatining  bir-biriga  ta’siri  kuchayfi. 

0 ‘sha  davrdagi  ko‘plab  madaniy  o‘xshashlik!ar  ham  shu  tufayli  yuzaga 

keldi.

Agar  geografik  xaritaga  e’tibor  beradigan  boMsak  0 ‘rta  Osiyo®! 



qadimgi 

sivilizatsiyalar 

o‘zaro 

aloqalar 



tizimining 

markazida 

joylashganligini  kuzatishimiz  mumkin.  Aynan  mana  shu  geograflt 

joylashuv  tufayli  0 ‘rta  Osiyoda  muhim  etnik jarayonlar  (hind-evropa, 

hind-eroniy,  turklaming  ko'chishi)  bo'lib  o'tishiga,  madaniyatlarniqg 

o'zaro ta’sir doirasi  faollashuviga keng imkoniyatlar yaratildi. Buyuk ipak 

yo‘li  bo'ylab  keng  miqyosdagi  savdo-sotiq  jarayonlari  bo'lib  o'tdi, 

dipiomatik  shartnomalar  hamda  harbiy  ittifoqlar  tuzildi.  Osiyoning 

ichkarisiga  va  Uzoq  Sharqqa  harfiy  yozuv  va  dunyo  dinlarini^g 

(buddaviylik,  xristianlik,  zardo‘shtiylik,  moniy,  islom)  yoyilishida 0 ‘rta 

Osiyo xalqlari ulkan hissa qo‘shdilar. Buyuk Ipak yo‘li faqat karvon y o ii 

bo‘libgina qolmasdan,  Yevrosiyo xalqlari sivilizatsiyasi tarixida o'chmas 

iz  qoldirgan,  uning  har  tomonlama  taraqqiy  etishida  ulkan  omii  bo‘8b 

xizmat qilgan jarayondir. 

1987-yilda 

YUNESKO 


BMTning 

butunjahon dekadasi doirasida madaniy rivojlanish  bo'yicha “Buyuk ipak 

yoMi-muloqot  yo‘li”  dasturini  qabul  qildi.  Ushbu  dasturda  O'rta  Osiye 

sivilizatsiyasi tarixini  har tomonlama va chuqur o'rganishga katta e’tiber 

qaratildi.  Undan  tashqari,  bu dastuming asosiy  maqsadi-Sharq  va G‘a*i? 

o ‘rtasidagi  madaniy  va  iqtisodiy  aloqalami  yanada  chuqurlashtirib 

mustahkamlash,  bu  ulkan  mintaqalarda  yashayotgan  ko'p  sonli 

xalqlarning  o'zaro  munosabatlarini  yanada  yaxshilashdan  iborat  edL 

2000-yilga  qadar  mo'ljallangan  ushbu  dastur  asosida  ko'pgma 

ekspeditsiyalar  (“Marko  Polo  izidan”,  1987,  Istambul-Pekin;  “Dengiz” 

ekspeditsiyasi, 23.X.90y.-23JI.91; Xivada yakunlangan “Markaziy Osiye 

respublikalari  bo'ylab”,  1991;  “Ko'chmanehi  madaniyatlar  yo'nalisfej 

bo'ylab  ekspeditsiya”,  iyun-avgust,  1992;  “Yevropa  ipak  yo'li”,  199$, 

Istambul-Leon)  ko‘plab  ilmiy-amaliy  xalqaro  anjumanlar  (Samarqand, 

1990;  Turku,  Finlandiya,  1993;  Kipr,  1994;  Buxoro, 1996;  Boku,  1998) 

o'tkazildi.

Buyuk  ipak  yoMini  o‘rganish  va  qayta  tiklashda  O'zbekiston 



rahbariyati  ham  alohida  e’tibor  qaratmoqda.  Chunonchi,  respublikmne 

hududlarida  uyushtirilg»  ekspeditsiyalar  natijasida  ko'pgina  tarixiy-

9

»


Download 5.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling