O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
n il.a w . III-II asriardagi o'zaro aloqalardan darak beribgina qolmay, bu
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
n il.a w . III-II asriardagi o'zaro aloqalardan darak beribgina qolmay, bu /erlarni Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi. Tadqiqotchilam ing fikrlariga qaraganda mil. a w . 250-140/130 yillar iavom ida Yunon-Baqtriya davlati mustaqil davlat sifatida mavjud bo!lib, in davrda Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl kabi podsholar -lokimiyatni boshqarganlar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmiga kelib ^ ch in a n c h ila r zarbalari ostida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga jchradi. Yaqin va 0 ‘rta Sharqning turli davlatlari, jumladan O'rta Osiyo nududiarida katta xronologik davr yunon-makedon sulolalari siyosiy uikmronligi davri sifatida izohlanib fanda bu davr-cllinizm davri deb ataladi. Ellinizm -(Bolqon yarim orolidagi Eilada shahri nomi bilan &og‘liq)bu aniq tarixiy mavjudlik bo'lib, iqtisodiy hayotda. ijtimoiy va siyosiy tuzumda, mafkura va madaniyatda ellin (yunon) va Sharq unsurlarining o ‘zaro uyg‘unlashuvi ifodasidir. Qadimgi (antik) davrda ellin dunyosi Yunonistondan Hind daryosi vodiysiga boMgan ulkan hududni qamrab olgan edi. Tadqiqotchilar, sllinlashuv darajasiga qarab bu hududni uchta mintaqaga boMadilar: 1. Ellada; 2 Kichik O siyo. Suriya va Misr; 3.Yefrat daryosining sharqidagi viloyatlar. Bu hududlar tarixiy adabiyotlarda “Ellinlashgan Sharq" lushunchasida aks etgan bo‘lib, uning tarkibiga Mcsopotamiya, Eron, 0 ‘rta O siyoning janubiy viloyatlari, A fg'oniston, Pokiston va Hindistonning Makedoniyalik Iskandar bosib olgan hududlari kirgan. Makedoniyalik Iskandar yurishlari natijasida keng miqyosda boshlangan ellinizm madaniyatining kirib kelishi Baqtriya, Parfiya va So‘g ‘diyona shaharlari, hunarmandchiligi va badiiy-amaliy san’atiga katta ta’sir k o ‘rsatdi. Yozm a manbalar Iskandar nomi bilan bogMiq uchta shahar: Aleksandiya Oksiana (Oks bo‘yidagi Iskandariya), Aleksandriya Marg'iyona (MargMyona Iskandariyasi), Aleksandriya Esxata (Chekkadagi Iskandariya) haqidagi maMumotlar beradi. Ulardan tashqari, katoykiyalar deb noinlangan yunon harbiylari manzilgohlari ham mavjud Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida 0 ‘rla Osiyoning janubiy hududlaridan ellinizm madaniyati bilan bogMiq boMgan turar- joylar, moddiy-ma’naviy madaniyat buyumlari, tanga pullaming topilishi bu hududlardagi mahalliy madaniyatga ellin an’analari (shaharsozlik. haykaltoroshlik, badiiy-amaliy san’at, alifbo va boshqalar.) kuchli ta’sir etganidan dalolat beradi. Shu bilan birgalikda bu topilmalar mahalliy madaniyatdagi rivojlanish qadimgi davr (antik) Sharq va G‘arb 86
madaniyatining o‘zaro uyg'unlashuvi natijasida o'ziga xos madaniyat darajasiga ko‘tarilishining ham guvohidir. Qang‘, Dovon va Kushon davlatlari Tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, Salavkiylar sulolasi bilan doimiy ravishda olib borilgan kurashlar natijasida m ilaw . HI asrning boshlarida Qang* davlati paydo bo‘Idi. Keyinchalik Yunon-Baqtriya davlati hamda ko'chmanchi qabilalar bilan kurashlar natijasida Qang* davlati yanada mustahkamlandi va ayrim manbalarda 0 ‘rta Osiyodagi yirik davlatlardan biri sifatida esiatiladi. Bu davlatning asosiy negizini Sirdaryoning o'rta oqimida yashovchi qangMar tashkil etganlar. Mil. aw . II asrning boshlariga kelib Qang‘ davlatining yerlari birmuncha kengayib sharqda Farg‘ona vodiysi (Dovon), shimoii-sharqda usun, yuyechji qabilalari bilan shimoli-g‘arbda Sarisu daryosi, g‘arbda, Sirdaryogacha borgan. Bu katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini va qisman Chu vodiysining quyi oqimidagi yerlarni o‘z ichiga olib Qang‘ davlatining asosiy yerlari hisoblangan, Mil.aw.II-I asrlarda qangMiklar Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni va Xorazmni o‘zlariga bo‘ysundiradiIar. Qadimgi manbalarda Qang‘ davlat hokimiyati qay tarzda idora qilinganligi haqida aniq ma’lumotlar berilmagan. Katta Xan sulolasi tarixida (mil.aw. 202-mil. 25 yy.) faqat bir marta Qang‘uy (Qang‘) podshosi o‘z oqsoqollari bilan maslahatlashib ish tutganligi eslatib o'tiladi. Tadqiqotlar uatijaiaridan xulosa chiqaradigan bo'lsak, Qang* davlati kengashida qabila boshliqlari, harbiy sarkardalar feol ishtirok etganlar. Podsho saroyi qoshidagi kengashda davlatning ichki hamda tashqi siyosati va boshqa barcha muhim masalalar maslahat bilan had qilingan. Qang‘ davlatiga qarashli yerlar bir necha viloyaliarga boMinib ularning har birini alohida hokim boshqargan. Viloyat boshliqlari job*i yoki yobu (Xitoy manbalarida-chjavou) deb atalgan. Qang4 hukmdorlari mamlakatni ana shu jobularga tayanib idora etgan. Bu viloyatiamiog ko‘pchiligi Qang‘ davlatining kuchaygan davrlarida, ya’ni, mil.aw. 114 asrlarda tobe etilgan. Xitoy manbalarida qang'arlarga qarashli beshta: Susye, Fumu, Yuni, Gu, Yuyechyan viloyatlari eslatib o'tiladi. Tadqiqotchilar ularni qadimgi Toshkent, Sug'diyona va Xorazm hududlarida joylashgan deb hisoblaydilar. 87
Manbalarda Qang' podshoiarining ikkila: yozgi va qishgi ^arorgohlari eslatiladi. Ular yozni 0 ‘trorda (hozirgi QozogMstondagi Aris va Turkiston oralig'ida) qishni esa Qanqa (Qanxa, hozirgi Toshkent viloyati Oqqo'rg'on tumanida) o !tkazganlar. 0 ‘troq aholidan tashqari Qang1 davlatining chegaralarida bir qancha qabilalar mavjud boMib, ular dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik bilan ham shug'ullanib kelganlar. Ular bahor va yoz mavsumlarida o ‘z chorvalari bilan ko‘chib, yozgi yaylovlarda yashaganlar. Qishda esa chorvalari bilan o ‘z an’anaviy qishlov joylariga qaytib kelganlar. Qang' lar podsholari va beklari yirik chorvadorlar boMib, ular issiq kunlarni yaylov joylarida, yozgi qarorgohlarida o‘tkazganlar. Sirdaryoning o‘rta oqimida yashovchi aholining ma’lum qismi mil.avv. Ш-milodiy V asrlarda o'troq hayot kechirganlar. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga qaraganda, O'tror, Oqtepa, Qorovultepa, Qovunchi, Choshtepa, Mingo'rik xarobalari o ‘rnida qang'arlarning qo'rg'onlari va ko'xna shaharlari bo'lgan. Shahar va qishlbqlarda yashovchi o'troq xalqlar ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi aholiga nisbatan yuqori turganlar. Toshkent vohasida yashovchilar asosan dehqonchilik va bog'dorchilik bilan shug'ullanganlar. Ular аф а, bug'doy, tariq, no'xat, sholi va boshqa donli ekinlar yetishtirganlar. Mevali daraxtzor va uzumzorlari ko‘p bo'lgan. Sirdaryoning o'rta oqimida yashovchi qang'arlar asosan, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullanganlar. Qoramozor, Qurama va Chotqol tog'larida temirchilik, misgarlik hunarining rivojlanishi uchun kerakli ma’danlar boMgan. Bu joylardan juda ko'plab mis, temir, kumush va boshqa metallar olingan. Ustalar turli metallami bir-biriga qo‘shib, mustahkam qurollat yasashni ham o'zlashtirganlar. Shuningdek, kundalik ehtiyoj buyumlari ishiab chiqarilib ichki va tashqi savdo uchun turli mahsulotlar tayyorlangan. Qang‘ shaharlari qalin va baland devorlar bilan o'ralgan. Devorlaming tashqarisida qal’a atrofi gir aylantirilib chuqur va keng qilib handaq qazilgan. Shaharlar ichida mustahkam istehkfom (ark) va shahristonlaming ham baland mudofaa devorlari, bir necha darvozalari boMgan. Yirik shaharlardan tashqari, Toshkent vohasida yuzga yaqin aholi yashaydigan katta va kichik qo‘rg‘onlar ham mavjud boMgan. Qang‘arlarga xos madaniyat Toshkent vohasidagi Qovunchitepadan topib o'rganilgan bo'lib, fanda Qovunchi madaniyati nomi bilan mashhurdir. Arxeologik topilmalar ma’lumotlariga qaraganda bu madaniyat asosan Toshkent vohasi, Sirdaryo o'rta oqimi, Yettisuv va 88
yashovchi xalqlaming So‘g‘diyona, Farg'ona va Tyanshan togMning shimoli-sharqiy qismida yashovchi xalqlar bilan yaqin aloqada bo‘ Iganligi tufayli Qovunchi madaniyati ancha taraqqiy etgan. Milodiy V asr o‘rtaIariga kelib qang‘arlar yeridagi o‘troq va qisman o‘troq -aholi 0 ‘rta Osiyoda yangidan tashkil topgan Yeftaiitlar davlatiga tobe boMdilar. Mil. aw . 1 ming yillikiiing so‘nggi choragida 0 ‘rta Osiyoning shimoliy va shimoli-sharqiy hududlarida ham qadimgi (antik) davlatlar rivojlanadi. Xususan, mil. avv. II-l asrlarga oid Xitoy manbalari dehqonchilik va chorvachilik, ayniqsa yilqichilik keng rivojlangan Povon (Da-vun. Farg'ona) davlati haqida
maMumotlar beradi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Dovon davlati ma’lum siyosiy uyushmani tashkil etgan boMib, davlatni boshqaruvchi hukmdor manbalarda “van” (podsho) unvoni bilan isb yuritgani ta’kidlanadi. Davlat hukmdori mamlakatning siyosiy va diniy hayotida katta ahamiyatga ega boMgan oqsoqollar kengashiga tayanib ish ko'rgan. Oqsoqollar urush va sulh tuzish masalalarini hal etishda ishtirok etganlar, ba’zan ular hukmdoming taqdirini hal etganlar. Manbalar Dovon davlatining poytaxtlari - bosh shahar Ershi va ikkinchi shahar Yuchen ( davlatning sharqida) haqida ma’lumotlar beradi. Tadqiqotchilar bosh shaharni Marhamat (Andijon vil.) va ikkinchi shaharni Shufabashot ( 0 ‘zgand vohasi Qirg‘.) o‘mida boMgan deb hisoblaydilar. Farg‘ona vohasi hududlarida ko'chib yurgan chorvador va ko'chmanchi qabilalar Dovon tarixida muhim ahamiyatga ega boMganlar. Bu qabilalar uchun Farg‘ona madaniy va hunarmandchilik markazi hisoblangan. Mil. avv. II asrdan boshlab Qashg‘ardan Dovonga shimoliy yoMdan karvon yoMi harakati boshlanadi. Bu yoMdan ipak va boshqa mahsulotlaming xalqaro tranzit savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Dovon aholisi ko‘paya boshlaydi va ko‘plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydo boMadi. Savdo yoMida Dovon muhim ahamiyatga ega boMa boradi. Tadqiqotchilar fikricha, Yassa va Qoradaryo vohalarida ko‘pgina qal’alar savdo yoMini qo‘riqlash maqsadida barpo etiladi. Mil. avv. 125-yilda Dovonga kelgan mashhur Xitoy sayohatchisi Chjan Syan Dovonning qishloq xo‘jaligi haqida ma’lumot berib, shunday yozadi: “0 ‘troq aholi yer haydaydi, g'alla va sholi ekadi, ularda.musaJlas navli uzum, juda ko‘plab yaxshi otlar bor”. Bu ma’lumot qadimgi Farg‘onada dehqonchilik madaniyati yuqori darajada rivojlanganligini 89
isbotlaydi. Xitoyliklarni ayniqsa, o'zlari uchun notanish boMgan beda va uzum hayratga solgan. Manbada yana shunday ma’lumot bor:”Xitoy elchisi urug‘ keltirdi, shunda osmon farzandi (Xitoy imperatori) unumdor yerga beda va uzum ekdi”. Xitoy manbalari, shuningdek, qadimgi Farg‘ona chorvachiligining o‘ziga xos tomoni boMgan yilqichiiikning yuqori darajada rivojlaoganligi haqida ham maMumotlar beradi. Dovon oMkasi qadimgi (antik) davrda mashhur zotdor otlari bilan shuhrat qozongan edi. Manbalardan ma’lum boMishicha, ularni yetishtirish bilan o‘troq aholi shuglullangan. “ Dovonda yaxshi otlar boMib ular Ershi shaharidadir, otlarni yashiradilar va Xan elchisiga berishga rozi boMmaydilar”. Dovonning mashhur “samoviy otlari” tasvirlari tushirilgan qoyatosh suratlari bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan. Xususan, 0 ‘shdan 8 km uzoqlikdagi Ayrimchatovdagi qoya adirlarda 30 ta chiroyli zotdor otlaming tasvirlari bor. Xuddi shunga o'xshash tasvirlar Marhamat yaqinidagi Aravon qoyasidan, Navqat Vohasi va Obishirsoydan ham topilgan. Bu tasvirlar Dovon o'zining samoviy otlari bilan qadimdan mashhur boMganligini tasdiqlabgina qolmay, farg'onaliklaming yuksak tasviriy san’at sohiblari boMganligidan ham dalolat beradi. Manbalarning guvohlik berishicha, qo‘shni davlatlar, xususan Xitoy imperatorlari Dovon otlarini nihoyatda qadrlaganlar. Otlar va Dovonning serunum yerlari uchun mil. avv. II asming oxirlarida Xitoy va Dovon o'rtasida harbiy to‘qnashuvlar ham boMib o'tgan. Bu to'qnashuvlarda dovonliklar o 'z mustaqilliklarini saqlab qolishga muvaffaq bo'lganlar. Milodning I-II asrlarga kelib qadimgi Farg'ona aholisining o'troq dehqonchilik madaniyati yuqori darajaga ko'tariladi. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Farg'ona vodiysida bu davrga oid ko'p sonli aholi manzilgohlari, qal’alar, qo'rg'onlar, ko'hna shaharlar xarobalari aniqlangan. Aholi manzilgohlarini vodiyning turli hududlarida keng yoyilishi sug'orma dehqonchilik va irrigatsiya ishlarining yuqori darajada rivojlanishi natijasi edi. Davlatning siyosiy va madaniy rivojlanishida hunarmandchilik markazlari bo'lgan qadimgi shaharlar ayniqsa katta ahamiyalga ega bo'ldi. Bu davrga oid arxeologik topilmalar dehqonchilikdan ixtisoslashgan hunarmandchilikning ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu jarayon o'z navbatida hunarmandchilik va tog'-kon sanoatining (turli ma’danlar qazib olish) yanada rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. 90
Himarmandchilikning rivojlanishi va qadimgi
yo'llaming mavjudligi tufayli Farg'ona vodiysida Sharqiy Turkiston bilan olib borilgan tashqi savdo bilan bir qatorda, atrofdagi tog* vodiylarida yashovchi chorvadorlar bilan ham o'zaro almashinuv rivojlanadi. Antik davr Farg'ona yodgorliklarining ayrimlarida Xitoy tangalari (u-shi) uchrasa ham mahalliy tangalar uchramaydi. Bu hoi natural xo'jalik (mahsulot ayirboshlash) ustunligidan dalolat beradi. Tarixiy manbalar Yunon-Baqtriya davlati ko'chmanchi qabilalar tomonidan tor-mor etilganligi eslatiladi. Strabon ma’lumotlariga ko'ra, Baqtriyani assiylar, passianlar, toxarlar, sakaravr qabilalari bosib oladilar. Pompey Trog xabar berishicha, “Baqtriya va So'g'diyonani skif qabilalari sarauklar va assianlar bosib oladilar”. Tadqiqotchilarning fikricha har ikkala tarixchi bitta qabila haqida ma’lumot bergan. Qadimgi Xitoy manbalari Baqtriyani yuyechji qabilalari bosib olganligi haqida ma’lumot beradi. Mil. aw . П asming ikkinchi choragida (tadqiqotchilar bu sanani mil. aw . 172-16-yillar oralig'ida deb belgilaydilar) yuyechjilar xunnlardan mag'lubiyatga uchraganidan so'ng O 'rta Osiyouing shimoliy hududlarida ko'chib yuradilar. Bu qabilalar Xitoy manbalarida “Da-vnvechii” - ’’Buyuk” void “Katta Yuvechn" deb eslatiladi. Chjan Szyan ma’lumotlariga ko'ra, yiiyechjilar xunn qabilalaridan mag'lubiyatga uchragach O'rta Osiyoning janubiga tomon harakat qilib, Dahya (Baqtriya)ni bosib oladilar va Guyshuy (Amudaryo)ning shimoliy tomonida joylashadilar. To*ng‘ich Xan uyi tarixida ham yuyechjilar Guyshuy daryosining shimoliy tomonida o'z poytaxt lariga asos solganliklari ta’kidlanadi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, yuyechjilar mil. aw . 140- 130 yiliar oralig'ida Baqtriyaga bostirib kirganiar. Oradan ko'p o'tmay Baqtriyada Katta yuyechji davlati tashkil topadi. Kichik Xan uyi tarixi ma’lumotlariga ko‘ra, Katta yuyechji hukmdorlari ko'l ostida beshta hokimlik (Xi-xeu) bor bo'lib, ular Xyumi, Shaunmi, Guyshuan, Xise va Dumiiardan iborat edi. Xitoy manbalaridain xulosa chiqargan ko'pchilik tadqiqotchilar Baqtriya tarixidagi butun yuyechji davrini uchta bosqichga bo'ladilar. 1. Mil. aw . 139-125-yillar - Katta yuyechji Dahya viloyatini bosib oladi, ammo ulaming asosiy mulklari Amudaryodan shimol tomonda edi. 2. Mil. a w . 25 yilga qadar - Katta yuyechji davlatining shakllanishi va keyingi rivojlanishi. Davlatning poytaxti. Amudaryodan shimol tomonda bo'lib, janubiy cbegarasi Gibin atroflarida (Kashmir yoki Qandahor) e d i Yuyechjilar bo'ysundirgan hududlar Xise, Shaunmi, 91
Guyshuan, Xyum i, Dumi mulklaridan iborat bo'lib ular xi-xou (yabg'u) tomonidan boshqarilgan. 3. M il.avv. 125-yilgacha Katta yuyechji davlatining inqirozi va yuqorida esiatilgan mulklarning mustaqil bo' 1 ishi. Kushon (Guyshuan) yabg'usi Kiotszyukyu (Kujula Kadfiz) qolgan to‘rtta mulkni birlashtirib K ushon davlatiga asos soldi. Kushon davlatining paydo bo'lishi haqida ko*proq Xitoy manbalari va tangashunoslik ma’lumotlari xabar beradi. Umuman, Kushonlar saltanatming paydo bo‘lishi va rivojlanishi uzoq vaqt tadqiqotchilar orasida bahslarga sabab bo‘lgan bo‘lsa-da, so‘nggi 20-25 yil ichida bu masalaga juda ko‘plab aniqliklar kiritish imkonini bergan tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, 1961-yil Londonda o'tkazilgan xalqaro simpozium, 1968-yil Dushanbeda YUNESKOning konferensiyasi, 1970-yil Qobuldagi xalqaro anjuman Kushon davlati masalalariga bag'ishlangan bo'lib, undan keyin ham bu masala bo‘yicha ko‘plab xalqaro anjumanlar bo'lib o ‘,tdi. Mil. avv. 1 asrning oxiri-mil. 1 asrning boshlariga kelib guyshuan hokimi Kiotszyukyu barcha mulklami birlashtirib, Qobuliston va Qandarhorni zabt etadi. Natijada bu davrga kelib Kushon davlati o 'z ahamiyatiga ko‘ra antik davr Xitoydagi Xan davlati, Parfiya podsholigi, Rim saltanati bilan raqobatlasha oladigan qadimgi dunyoning eng qudratli va zabardast davlatlaridan biri sifatida tashkil topdi. Xitoy manbalaridagi ■‘Guyshuan hokimi Kiotszyukyu”, ilk kushon davriga oid topilma tangalarda aks ettirilgan "‘Kushon podshosi Kudzula Kadfiz”ga aynan mos tushadi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, Kadfiz I o ‘z podsholik siyosatini davlat yerlarini kengaytirish bilan boshlaydi. Ba’zi bir guruh tangalar borki, ularning bir tomonida eng so‘nggi Yunon-Baqtriya podshosi Germey tasviri tushirilib, uning nomi yozilgan, ikkinchi tomonida esa, Gerakl siym osi va '‘o‘z ishonchiga qat’iy kushonlar yobg'usi Kujula Kadfiz” degan so‘zlar bor. Bunday tangalar zarb etlishini olimlar turlicha talqin etadilar. Ba’zi tadqiqotchilaming fikricha, Kadfiz I dastlab Yunon-Baqtriya podshosi G enney hokimligini tan oladi va ular birgalikda tanga zarb etadilar. Boshqa guruh olimlar fikriga ko'ra, Kadfiz I ning G enney tangalariga o 'z ismini qo‘yib zarb qilishga sabab, Germey tangalari Baqtriyada keng tarqalgan edi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsaladiki, keyinroq Kadfiz I o 'z nomini “yobg‘u”dan “shoblar shohi” faxriy unvonigacha ko'tarib tangalar zarb etadi. Yana bir guruh O'rta Osiyodan (ko'proq Tojikistondan) topilgan tangalarda “shohlar shohi, buyuk xaloskor” degan yozuv ko'proq 92
uchraydi. Ko'pctiilik olimiarning Пклспа, bu tangalami Kaauz i zart> etgan.
Kudzula Kadfizdan so'ng taxtga uning o‘g‘li Vima Kadflz (Kadfiz II) taxtga o‘tiradi. Kadflz II davlatning iqtisodiy ahvolini mustahkamlash maqsadida pul islohoti o‘tkazib, oltin tangalar zarb etadi. Shuningdek, Kadfiz II Hindistonning bir qismini Kushon davlatiga qo‘shib oladi va Rim saltanati bilan aloqalar o‘matadi. Kushon podsholari ichida eng mashhuri Kanishka hisoblanadi. Uning hokimi ik davrida Kushonlar saltanati gullab-yashnashining yuqori cho‘qqisiga ko‘tariladi. Kanishka davrida Panjob, Kashmir viloyatlari mamlakatga qo‘shib
olinadi. Ayrim
tadqiqotchilaming fikricha, davlatning poytaxti Dalvarzindan (Surxondaryo), Peshovar (Afg‘oniston) atroflariga ko‘chiriladi. Bu davrda (mil. II asr) mamlakatning hududi Shimoliy Hindiston, Afg‘oniston, 0 ‘rta Osiyoning janubi, Sharqiy Turkistondan iborat edi. Syuan Szyanning yozishicha, “Kanishka podsholik qilgan davrda uning shon-shuhrati qo‘shni mamlakatlarga yoyildi. Mamlakatning harbiy qudrati ko‘pchilik tomonidan tan olindi. Xitoyning g'aib tomonidagilar ham Kanishkaning hokimiyatini tan olib, unga o‘z garovga qo‘ygan odamlarini yuborar edilar”. Arxeologik tadqiqotlaming guvohlik berishicha, Kushonlar davri (xususan, Kanishka hukmronligi davrida) ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar anchagina rivojlangan davr edi. Bu davrga kelib 0 ‘rta Osiyoning deyarli barcha hududlarida qishloq xo'jaligi yaxshi o‘zlashtirib boMingan edi. Tekisliklarda sug‘orma dchqonchilik bilan birga chorvachilik ham keng rivojlanadi. Bu davrda shuningdek, Xorazmda, Zarafshonda ko'plab sug'orish inshootlari quriladi. Dehqonchilik qurollarida ham o‘zgarishlar sodir boMadi. Samarqand yaqinidagi Talibarzu yodgorligidan II-III asrlarga oid yer haydaydigan omochning temir uchi topilgan. Kushon davriga oid ko‘plab ochilgan ko'hna shaharlar bu paytda shaharsozlik madaniyati ayniqsa gullab-yashnaganligidan dalolat beradi. Bu davrga oid dastlabki ochilgan ko‘hna shaharlardan biri Avritom ko‘hna shahri boMib, u Amudaryoning o‘ng qirg‘ogMda Termizdan 20 km sharqda joylashgan. Tadqiqotchilaming fikrlariga qaraganda Ayritom ko‘hna shahri mil.avv. II asrdan mil. Ill asrga qadar uch tarixiy bosqichda rivojlanadi. Bular: so‘nggi grek-baqtriya davri, yuyechji-kushon davri va kushonlar davrlaridir. Ayritomda olib borilgan uzoq yillik (1932 yilda boshlangan) tadqiqotlar natijasida Budda ibodatxonalari majmuaiari, qabriston, ko‘plab haykallar va baqtriya yozuvi topilgan va o’rganilgan. Ayritomdan himoya devorlar qoldiqlari aniqlanmagan. 93
Bu davrda Afrosivob koMina shahri tu/jlishida ham o‘zgarishlar boMib o‘tadi. Xususan, milodning dastlabki asrlarida bu ko‘hna shahar yangitdan devor bilan o'rab olinadi. Afrosiyobdan topilgan juda ko‘plab lopilmalar ham aynan mana shu davrga oiddir. Ammo ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘zgarish!ar tufayli 4-5 asrlarida ko‘hna shahar inqirozga uchraydi. Bu davrga oid yirik koMina shaharlardan biri Dalvarzintenadir. KoMina shahar Surxondaryo viloyatining Sho'rchi tumani hududida joylashgan. Umumiy maydoni 36 gektardan ziyod boMgan bu ko‘hna shahar uzunligi 2,5 km, qalinligi 10 metr boMgan himoya devori va chuqur xandaq bilan o‘rab olingan. Devorlarda harbiy maqsadlami ko‘zlab maxsus minoralar qurilgan. Shaharning markaziy qismida boy shaharliklarning mahallalari, janubiy qismida esa hunarmandiar yashaydigan kulolchilik mahallasi joylashgan. Bu yerdan topilgan ko'p sonli topilmalar nafaqat mahalliy ustalar tomonidan tayyorlangan balki, Yaqin va 0 ‘rta Sharqdagi turli viloyatlardan keltirilgan buyumlardir. Dalvarzintepaning shahar oidi qismida milodning I asrida bunyod etilgan Budda ibodatxonasi qoldiqlari ochilib undan diniy qarashlar bilan bogMiq boMgan ko‘p sonli topilmalar topilgan. Ko‘hna shaharning markazidan milodiy II-III asrlarga oid yana bir yirik ibodatxona qoldiqlari ochiigan. Ushbu ibodatxonadan loy va gipsdan ishlangan Budda, Bodxisatvlaming yirik haykallari, hukmdor va unga yaqin kishilarning haykalchalari topilgan. Ko‘hna shahardan 11 ta xumdon ochiigan boMib, ular bu hududda sopol hunarmandcbiligining rivojlanganidan dalolat beradi. Uzoq yillik arxeologik tadqiqotlar Dalvarzintepa o‘rniga Kushon davlatining yirik qo‘hna shahri (dastlabki poytaxti) joylashganligidan dalolat beradi. Termiz shahridan 26 km shimoli-g‘arbda Zartepa ko‘hna shahri joylashgan. Ko‘hna shahar to‘rtburchak shaklda (400x400) boMib mustahkam himoya devorlari bilan o‘rab olingan. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ko‘hna shahar mil. avv. II-l asrlardan milodiy IU-V asrlarga qadar mavjud boMgan. Bu yerdan topilgan turli topilmalar shahar hayotining guliab-yashnaganidan dalolat beradi. Amudaryoning o ‘rig qirg‘og‘i Surxondaryo viloyatining Sho'rob qishlog‘i yonida Kam pirtepa ko‘hna sh ah ri iovlashgan va bu yodgorlik mil. avv. Hl-milodiy III asrlarga oiddir. Ko‘hna shaharning umumiy maydoni 4 gektar boMib qal’a va turar-joy inshootlaridan iborat. Yodgorlik 5 metr qalinlikdagi .mustahkam himoya devori va chuqur xandaq bilan o‘rab olingan. Ko‘hna shaharning shimoli-g'arbiy qismida 94
0,5 gektar maydondan o‘nta ko‘mish marosimiga oid inshootlar (nauslar] aniqlanib ulardan turli-tuman topilmalar topilgan. Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida Termiz shahridan 5 km shimoit- g'arbda Eski Termiz vodgorligi joylashgan. Umumiy maydoni 50© gektardan iborat bu ko‘hna shahar mil. avv. 1V-II1 asrlarda paydo bo‘ladi. Mil. aw . Ul-II asrlarda Yeski Termiz himoya dcvorlari bilan o'ralit markazida yirik qal’a bunyod etiladi. Antik davr manbalarida "Tarmit”, “Tarmita” nomi bilan tilga olingan bu ko‘hna shahar Kushonlar davrige kelib Shimoliy Baqtriyaning ma’muriy va mafkuraviy markaziga aylanadi. Yeski Termiz hududfaridan shu daviga oid Fayoztepa, Qoratepa kabi yirik Budda ibodatxonalari ochib o‘rganilgan. Kushon davri yirik ko'hna shaharlaridan yana biri mashtiar yodgorlik Xolchavoa hisoblanadi. Ushbu ko'hna shahar Surxondaryc viloyatining Denov shahri shimoli-sharqida joylashgan bo'lib mil. avv. 1V-1II asrlardan - mil. VII asrga qadar mavjud boMgan. Yodgorlikning gullab-yashnagan davri Kushon davriga to‘g‘ri keladi. Xolchayondan be davrga oid yirik saroy inshootlari, turar-joylar ochilgan. Saroyning ayvoni va bosh zali devorlari suratlar bilan bczaklangan. Sathidan esa “podsho Cieray” avlodlariga mansub turli kattalikdagi haykallar topilgan. Kushon podsholigi ruhoniylar qoMidagi davlat boMib, bu davlatda podsho hokimiyatni boshqarish bilan biiga bosh kohin ham hisoblangan. Podsholik satrapiyalarga boMingan boMib, ulaming boshliqfari ma’lum ma’noda 0 ‘zlarini mustaqil deb hisoblaganlar. Kushon podsholigi quldorlik davlati hisoblansa-da, davlatda qishloq jamoalarining ahamiyati nihoyatda katta boMgan. Tadqiqotlar natijasida kushonlar davrida hunarmandchilikning turli sohalari, ichki va xalqaro aloqalar, madaniy hayot gurkirab rivojlanganligi aniqlangan. Pul muomalasida asosan oltin va mis tangalardan foydalanilgan. Qishloq xo‘jaligida dehqonchilik sun’iy sug‘orishga asoslangan boMib, qishloq xo'jaJik ekinlarining juda ko‘f) turlari yetishtirilgan. Milodiy ill asming birinchi yarmida, ya’ni, Vasudeva va Kanishka 111 hukmronligi davrlarida Kushon podsholigi hokimiyatida markazdan qochuvchi kuchlar mavqeyi ortib ular o‘zlarini tobora mustaqil hisoblay boshlaydilar. ikkinchi tomondan esa, ular o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj ola boshlaydi. Undan tashqari Kushon davlatining janubi-g'arbiy hududlarida qudratli Sosoniylar. davlati paydo boMadi. Illasm ing ikkinchi yarmidan boshlab Kwshon davlatining ko‘pgina yerlari Eron Sosoniylari qoMiga o'tadi. 95
Ayrim tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Yaqin va 0 ‘rla Sharqdagi turli o‘lkalar va tarixiy-madaniy viloyatlami bog'lab turuvchi ma’lum rna’nodagi karvon yo'llari tartibi hamda madaniy, siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy aloqalari ildizi neolit davri (mil. avv. V1.-1V ming yilliklar) bilan bog‘Janadi. Chunki aynan mana shu davrda 0 ‘rta Osiyoda ilk dehqonchilik madaniyati paydo bo‘lib yangi yerlar aholi tomonidan jadallik bilan o'zlashtirib boriladi. Bu jarayon bronza davriga kelib yanada kuchayadi. Bu davrga kelib O'rta Osiyoda ko‘p sonli qabilalar va etnik guruhlar joylashgan bo‘lib, Qoraqum va Qizilqum cho'llarining ichki hududlari hamda Pomir va Oloyning yuqori mintaqalaridan tashqari barcha hududlar o‘zlashtirib boMingan edi. Bu hududlardag'i moddiy madaniyat umumiy holatda ikki guruhga-chorvachilik xo‘jaligi sohiblari boMgan Andronovo tarixiy-madaniy jamoalari (shimoliy mintaqa) va dehqonchilik xo'jhligi yuritgan Namozgoh tarixiy madaniy jamoalariga (janubiy mintaqa) bo'linadi. Ular va ularga qo‘shni boMgan hududlar o'rtasida turli aloqalar mavjud edi. Ushbu aloqalar chorvador va o‘troq dehqonchilik ahoiisi o'rtasida almashinuv-savdo munosabatlarining jadallashuviga imkoniyat yaratdi. Ma’lum hududlarda tayyorlangan mahsulotlar yoki xom ashyoning boshqa bir hududlardan topilishi shu jarayondan dalolat beradi. Misol uchun, Andronovo madaniyatiga xos idishlar Marg'iyona, Baqtriya, So‘g‘diyona hududlaridan topilgan bo'lsa, Xorazmda tayyorlangan sopoi va metall buyumlar shimoliy hududlarda ko'plab uchraydi. Zamonbobo va Gujayli
yodgorliklaridan Badaxshon lojuvardidan tayyorlangan mahsulotlar topilgan. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, qadimgi savdo-tranzit yo'llari bronza davridayoq paydo bo'ladi. Ko'pchilik tadqiqotlar bu yo'lni “Lojuvard yo'li” deb ataydilar. Bronza davridagi 0 ‘rta Osiyoning savdo yollaridan biri Baqtriya va Marg'iyonani qadimgi Xorazm, So'g'diyona, Markaziy Qozog'iston va Ural bilan bog'langan. Mil. avv. Ill ming yitlikda Mesopotamiyada Badaxshon lojuvardi mashhur bo'lgan. Tadqiqotchilarning fikricha, bronza davridagi yana bir yo'l Badaxshondan janubi-sharqqa tomon Afg'oniston orqali O'rta Osiyoning qadimgi xalqlarini Mesoootamiyaning shaharlari-Ur, Uruk, Kish, Lagash va boshqalar bilan bog'Jagan. Bronza davrining uchinchi yo'li O 'rta Osiyoning janubidagi Baqtriya va Marg'iyonani Hindistondagi Xarappa va Erondagi Mohinjo Daro madaniyat markazlari bilan Buyuk ipak yo‘li. M adaniy hayot 96
bogMangan. Mil. avv. II ming yillikka kelib Farg'ona va Choch hududlari ham Qadimgi Sharq bilan aloqalar 0 ‘matadi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra bu davrda Mesopotamiya shaharlaridan chiqqan savdo yoMlari Eron va Janubiy Turkmaniston orqali Baqtriya va So'g'diyonadan o‘tib Farg‘onaga kelgan. Bu yoMning bir tarmog'i Farg‘onadan g'arbga Qozog‘is(on choMlari orqali Ural va Volga bo'yiga ketgan. Yana bir tarmogM esa Farg'onadan sharqqa Dovon orqali Sinszyan, Shimoliy Xitoyga ketgan. Bronza davri yoMlarida qatnagan ot, eshak va tuya karvoniari orqali qimmatbaho toshlar, fil suyagi, metall va undan ishlangan buyumlar, taqinchoqlar, ba’zi hotlarda mayda chorva va g'alla tashilgan. Turli hududlardan topilgan arxeologik topilmalar shu jarayonlardan dalolat beradi. Mil. aw . I ming yillikning birinchi yarmiga kelib, Gretsiya va Misrdan O 'rta Osiyo va Hindistonga qadar ulkan hududlarda tashkil topgan Ahmoniylar davlati ko‘pgina davlatlar, xalqlar va eladarning turli tomonlama munosabatiarida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu o'rinda ayniqsa, bu davrda paydo bo'lgan va tarixiy adabiyotlarda “Shoh yo'li” deb ataluvchi yo'lning ahamiyatini ham ta’kidlash joizdir. Bu yo'lning bir tarmog'i mil. avv. VI-IV asrlarda Kichik Osiyo shaharlarini hamda O'rta Yer dengizi bo'yidagi Efes, Sardi shaharlarini Eronning markaziaridan bin Suza bilan bog'lagan bo'lsa, yana bir tarmog'i Erondan Baqtriya orqali So'g'diyona, Toshkent vohasi va Qozog'iston bududlaridan o'tib Oltoygacba borgan. Tadqiqotchilaming fikrlariga qaraganda, mil. avv. Ill asrning oxiri- П asrlarda xalqaro ahamiyatga va aniq yo'nalishga ega bo'lgan savdo- tranzit yo'li shakllana boshlaydi. Bu yo‘l XIX asrning ikkinchi yarmida (1877) nemis olimi Ferdinand Paul Vilgelm Rixtgofen tomonidan dastlabki marta “Ipak yo'li" degan nom oidi va keyinchalik butun dunyo tadqiqotchilari tomonidan “Buyuk ipak yo'li” deb e’tirof etildi. Buyuk ipak yo'lining qisqacha tarixiga nazar tashlaydigan bo'lsak, Xan imperiyasining U-di hukmronligi davrida (mil. aw . 140-86 yy.' mamlakatning g'arbiy hududlariga boMgan qiziqish kuchayadi. XitOyliklai bu hududlarda o'sha davrda ancha xavfli bo'lgan harbiy kuchlar-xunnlai bilan to'qnashadilar. Xunnlarga qarshi kurashda ittifoqchilar topish ve ular bilan harbiy ittifoq tuzish maqsadida imperator U-di mil. aw .. 13? yilda diplomat, sayohatchi va savdogar Chjan Syanni O'rta Osiyogf jo'natadi. Chjan Syan bir necha yil xunnlar qo'lida asirlikda bo'ladi ve
97 hukmdoriari bilan harbiy ittifoq tuzishda muvaffaqiyatsizlikka uchragan Chjan Syan ko‘p qiyinchiliklardan so'ng yurtiga yetib keladi. Chjan Syan missiyasi Xitoy uchun G‘arbiy oMkalarga chiqishda muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Keyinchalik Xitoy imperatori bilan Dovon hukmdoriari o'rtasida qonli urushlar bo'lib o'tdi. Bu urushlarga asosiy sabab xitoyliklami hayratga solgan Dovon “samoviy otlari’- edi. Mil. avv. 111-105 yillarda imperator U-di Parfiya (Xitoy manbalarida Ansi deb eslatiladi) podsholariga, Qang' hukmdorlariga, keyinroq esa Baqtriya yerlariga (Kushonlar) o'z elchilarini jo'natib ular bilan diplomatik-savdo aloqalarini o'rnatadi. Shu tariqa, mil. avv. 1I-I asrlarda Sharq bilan G'arbni bog'lovchi Buyuk ipak yo'liga asos solinadi. 0 ‘z davrida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘lgan bu yo'lning dastlabki tarmog'i Xitoydagi Sian shahridan boshlanib, Sharqiy Turkiston, 0 ‘rta Osiyo, Eron, Mesopotamiya orqali O'rta Yerdengizigachacho'zilgan. Xitoyning Anosi shahriga kelib, Ipak yo'li bir necha tarmoql^rga bo'linib ketgan. Xususan bir tarmoq Anosi-Xami-Qoshg'ar orqali Qo'qonga, undan esa Toshkentga o'tgan. Bu yerdan Jizzax va Samarqand orqali Buxoroga kelgan yo‘l Urganch orqali Guryevga, u yerdan Oqsaroy orqali Qora dengiz bo'ylariga chiqqan. Yana bir tarmoq esa Dunxuan orqali Xo'tanga, undan Lohurga o'tib ketgan. Undan tashqari, Buxoroga kelgan tarmoq ikkiga bo'lingan. Bu tarmoqning janubiy yo'nalishi Buxoro-Qarshi-G'uzor-Kesh-Termiz orqali Nishopurga o'tgan va Hirot orqali Hindistonga o'tib ketgan. Nishopurdagi tarmoqlardan biri Tehron-Qazvin-Hamadon-Bog'dod-Palmira yo'nalishi bo‘ylab O 'rta Yer dengizi bo'yidagi Tir shahrigacha cho'zilgan. Umuman olganda Ipak yo‘lining janubiy tarmog'i O'zgan orqali O'shga o'tib, Quva-Marg'ilon-Qo'qon orqali Xo'jand, Samarqand, Buxoroga o'tgan. Shimoliy yo'nalishi esa Xazar xoqonligi va Bulg'or davlati orqali Kiyev Rusi va Yevropa mamlakatlariga borib, bu tarmoq VI asrdan boshlab rivojlana boshlagan. Ipak yo'lining asosiy karvon yo'llaridan tashqari ichki savdo yo'llari ham mavjud e d i Mil. avv. 1 ming yillikning oxiri-milodiy I ming yillikning boshlariga kelib Tinch okeanidan Atlantika okeaniga qadar cho'zilgan ulkan geografik hudud madaniyati yuksak rivojlangan sivilizatsiyalaming yagona tizimiga birlashadi. Bu hududda joylashgan davlatlar-Xitoydagi Xan saltanati, Kushon podsholigi, Qang' davlati, Parfiya davlati, Rim saltanatining chegaralari bir-biriga tutash edi. Ushbu zabardast saltanatlai va sivilizatsiyalar markazlari insoniyat tarixidan birinchi bo'lib “Buyuk inalr v n ‘li” de.b
nnm bnnvr.hi hir v n ‘l bilan hnp'landilar. Umumiv uzunliei 98 ’
12 ming km boMib, Xitoydan 0 ‘rta Yer dengizining shimoSy qirg‘oqlariga qadar cho‘zilgan bu yo‘l orqali ko'pgina xalqtar va elattar turli tomonlama munosabatlar o'matdilar. Podsholarning o‘zaro elchilar yuborishlari, bir-birlariga har xil sovg‘alar in'om etishlari an’anstga aylandi. Sharq bilan G‘arb madaniyatining bir-biriga ta’siri kuchayfi. 0 ‘sha davrdagi ko‘plab madaniy o‘xshashlik!ar ham shu tufayli yuzaga keldi. Agar geografik xaritaga e’tibor beradigan boMsak 0 ‘rta Osiyo®! qadimgi sivilizatsiyalar o‘zaro aloqalar tizimining markazida joylashganligini kuzatishimiz mumkin. Aynan mana shu geograflt joylashuv tufayli 0 ‘rta Osiyoda muhim etnik jarayonlar (hind-evropa, hind-eroniy, turklaming ko'chishi) bo'lib o'tishiga, madaniyatlarniqg o'zaro ta’sir doirasi faollashuviga keng imkoniyatlar yaratildi. Buyuk ipak yo‘li bo'ylab keng miqyosdagi savdo-sotiq jarayonlari bo'lib o'tdi, dipiomatik shartnomalar hamda harbiy ittifoqlar tuzildi. Osiyoning ichkarisiga va Uzoq Sharqqa harfiy yozuv va dunyo dinlarini^g (buddaviylik, xristianlik, zardo‘shtiylik, moniy, islom) yoyilishida 0 ‘rta Osiyo xalqlari ulkan hissa qo‘shdilar. Buyuk Ipak yo‘li faqat karvon y o ii bo‘libgina qolmasdan, Yevrosiyo xalqlari sivilizatsiyasi tarixida o'chmas iz qoldirgan, uning har tomonlama taraqqiy etishida ulkan omii bo‘8b xizmat qilgan jarayondir. 1987-yilda YUNESKO
BMTning butunjahon dekadasi doirasida madaniy rivojlanish bo'yicha “Buyuk ipak yoMi-muloqot yo‘li” dasturini qabul qildi. Ushbu dasturda O'rta Osiye sivilizatsiyasi tarixini har tomonlama va chuqur o'rganishga katta e’tiber qaratildi. Undan tashqari, bu dastuming asosiy maqsadi-Sharq va G‘a*i? o ‘rtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalami yanada chuqurlashtirib mustahkamlash, bu ulkan mintaqalarda yashayotgan ko'p sonli xalqlarning o'zaro munosabatlarini yanada yaxshilashdan iborat edL 2000-yilga qadar mo'ljallangan ushbu dastur asosida ko'pgma ekspeditsiyalar (“Marko Polo izidan”, 1987, Istambul-Pekin; “Dengiz” ekspeditsiyasi, 23.X.90y.-23JI.91; Xivada yakunlangan “Markaziy Osiye respublikalari bo'ylab”, 1991; “Ko'chmanehi madaniyatlar yo'nalisfej bo'ylab ekspeditsiya”, iyun-avgust, 1992; “Yevropa ipak yo'li”, 199$, Istambul-Leon) ko‘plab ilmiy-amaliy xalqaro anjumanlar (Samarqand, 1990; Turku, Finlandiya, 1993; Kipr, 1994; Buxoro, 1996; Boku, 1998) o'tkazildi. , Buyuk ipak yoMini o‘rganish va qayta tiklashda O'zbekiston rahbariyati ham alohida e’tibor qaratmoqda. Chunonchi, respublikmne hududlarida uyushtirilg» ekspeditsiyalar natijasida ko'pgina tarixiy- 9 »
|
