O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta`lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisоdiyot instituti qaydnоma №

1.1.1-Chizma
Korxonada mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog’liq

Xarajatlar
Ishlab qiqarish harajatlari	Muomala harajatlari
Ish haqqi harajatlari Hom ashyo va matirial harajatlari amortizatsiya harajatlari	Qo’shimcha muomala harajatlari sof muomala
Yonilg’I va moylash matiriallariga harajatlar boshqa harajatlar

Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun kilinadigan barcha sarflar (ish xaqi, xom ashyo va material sarflari, amortizasiya va x.k) tushuniladi. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda mikdoriga kam. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni Sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: qo’shimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, chizmada korxonada mahsulot ishlab chiqarish xamda muomala xarajatlari va ularning tarkibini ko’rishimiz mumkin. Demak bunda ishlab chiqarish xarajatlariga yukorida ta’kidlaganimizdek xom ashyo materiallari, yoqilgi va moylash xarajatlari, ish haq xarajatlari, amartizasiya xarajatlari, amartizasiya xamda boshqa xarajatlar kiritilgan.
Muomala xarajatlari davr xarajatlari ham deb ataladi. Sof muomala xarajatlari (sotuvchi maoshi va boshqalar), marketing (iste’molchilik talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan koplanadi. Hozirgi zamon sarf-xarajatlar g’oyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona o’zi uchun zarur resurs va xizmatlarga to’lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish xaqi, xom ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa xar xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov xujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb xam ataladi.
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslar foydalanish bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sabali ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozor baholariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.