O’zbekiston respublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fаkulteti
III BOB. O’ZBEKISTONDA BANK ICHKI NAZORATI TIZIMINING
Download 1.26 Mb.
|
O’zbekiston respublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi t-fayllar.org
|
III BOB. O’ZBEKISTONDA BANK ICHKI NAZORATI TIZIMINING
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI Bank ichki nazorati samaradorligini oshirishdagi asosiy yo’nalishlar sifatida nazariy jihatdan birqancha omillarni ko’rib o’tish mumkin. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26- noyabrdagi PQ-1438-sonli “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” qarori asosida bank ichki nazoratiga oid bir qancha masalalar belgilab berildi. Shulardan biri bankning korporativ boshqaruv tuzilmasiga Bank Kengashiga bo’ysunuvchi risklar nazoratini amalga oshiruvchi tegishli Qo’mitani majburiy ravishda kiritilishini joriy qilishdir. Bunga Markaziy bankning uslubiy ko’rsatmasini ishlab chiqish va shu asosda bank Kengashlari o’zlarining tegishli qarorlarini qabul qilishi orqali erishish ko’zda tutilgan. Umuman jaxon amaliyotida risk nazorati bo’yicha alohida bo’linma bir necha yillardan beri samarali ishlab kelayotgan nazorat bo’linmasidir. Ko’pgina xorij bank amaliyotining ichki nazorat mexanizmini kuzatganimizda uning tarkibida alohida tuzilma sifatida risklarni boshqaruvchi guruh mavjudligini ko’ramiz. Bu esa tijorat banklari duch keladiga turli risklarni to’g’ri aniqlash va baholash imkoniyatini kengaytiradi. Bundan tashqari PQ-1438 sonli qarorda bank operatsiyalarini amalga oshirishda operatsion va bozor tavakkalchiliklarini aniqlash bo’yicha meyoriy va uslubiy hujjatlarni ishlab chiqish vazifasi Markaziy bankka yuklatilgan. Prezidentimizning yuqoridagi PQ-1438 sonli qaroriga 1-ilovada “2011-2015- yillarda respublika bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishish bo’yicha chora-tadbirlar majmuasi” berilgan. Ushbu majmuada jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo’yicha xalqaro andozalarini joriy qilish hamda ichki nazorat va xavfsizlikni ta’minlash tizimlarini yanada takomillashtirish bo’yicha alohida bo’lim kiritilgan va unda quyidagi masalalar o’rtaga tashlangan: 62
nobank kredit tashkilotlari va boshqa moliyaviy tashkilotlarda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo’yicha meyoriy-huquqiy bazalarini yanada takomillashtirish; Tijorat banklari, nobank kredit tashkilotlari va boshqa moliya tashkilotlarida ichki nazoratga mas’ul bo’lgan xodimlar uchun o’quv kurslarini , shu jumladan xorijiy ekspertlarni jalb qilgan holda tashkil etish; Tijorat banklari , nobank kredit tashkilotlari va ularning filiallarida ichki nazorat tizimini tashkil qilish va uning faoliyat yuritishi bo’yicha qoida va tartiblarni takomillashtirish; Shubxali va gumonli operatsiyalarni aniqlash, shuningdek axborotlar xavfsizligini ta’minlash va bank mijozi to’g’risidagi ma’lumotlarni sir saqlash jarayonlarini takomillashtirish uchun tijorat
va nobank kredit
taminotlardan foydalanishni joriy qilish va kengaytirish; Jahon amaliyoti ko’rsatadiki, har qanday tizimni tashkil qilishda dasturiy ta’minotdan unumli foydalanish ish sifatini va tezligini ta’minlashda muhim o’ringa ega. Plastik kartochkalar bilan hisob –kitob qilish tizimining ma’lumotlar bazasiga ruxsatsiz kirishidan ishonchli himoyalashni va maxfiy axborotlarni ximoyalashni ta’minlashga imkon beruvchi yangi dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish va ma’lumotlar bazasiga kira oladigan shaxslar doirasini qisqartirish hisobiga tovlamachilik faoliyatidan kelib chiqadigan tavakkalchiliklarni oldini olish; Videokuzatuv vositalarini o’rnatish, tashqi qo’riqlash bo’limlari bilan bog’langan tashvish-signalizatsiya qurilmalari bilan majburiy jihozlanishi ustidan nazoratni kuchaytirish orqali tijorat banklarining barcha bo’linmalarida (filiallar, minibanklar, jamg’arma va maxsus kassalar), uzoq joylashgan bank uskunalarida (bankomatlar, terminallar, info-kioskalar va bosh) xavfsizlikni taminlash tizimini takomilashtirish. 63
qaratilgan bugungi kundagi eng asosiy vazifalar hisoblanadi. Ularni amaliyotda keng joriy qilishning grafigi ham tasdiqlangan va shu grafik asosida tijorat banklari o’zlarining ichki loyihalarini ishlab chiqqanlar. So’nggi yillarda ko’pgina g’arb mamlakatlari banklarida komplaens-kontroler xizmati rivojlanib bormoqda. Ushbu xizmat bank faoliyatining qonunchilik doirasida faoliyat ko’rsatishini tartibga solish, yangi standart va normalarni (misol uchun Bazel qo’mitasining kapital yetarliligi to’g’risidagi talablari, moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari va boshqalar) bank faoliyatiga joriy qilishga yordam beradi. Bazel II ning operatsion risklar hisobi to’g’risidagi talablarini amaliyotda qo’llash muhim ahamiyatga ega. Ushbu operatsion risklardan biri reputatsion risk bo’lib, u faoliyatning qonun talablari, standart va normalarga mosligi bilan bog’liq. “Komplaens” atamasi muofiqlik so’ziga mos keladi va komplaens- kontrolerning asosiy funksiyasi – qonunchilik hujjatlari, tartibga solish qoidalari va nazorat organlarining talablariga amal qilinishini ta’minlash hisoblanadi. Takidlash kerakki, komplaens-kontroler tushunchasiga hali aniq tarif keltirilmagan, mutaxasislar uni turli xil talqin qiladilar. Ko’pchilik fikricha uning mazmuni bank- moliya tizimining yangi talablari va ro’y berayotgan o’zgarishlar bilan bank tizimini to’ldirish va taraqqiy toptirishdan iborat. Boshqa bir guruh mutaxasislar komplaens-kontroler atamsini deontologiya (ish etikasi)ga amal qilinishini nazorat qilish sifatida tushunadilar. So’nggi vaqtlarda komplaens-kontroler va uning bajaradigan funksiyalarini milliy va xalqaro darajada o’rganishga urinish ortib bordi. 2005-yilda bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi “Komplaens va uning banklarda bajaradigan funksiyalari” (Compliance et la function de compliance) nomli hujjatni e’lon qildi va ushbu hujjat uch tomonlama muhim ahamiyatga ega: birinchidan, banklarda komplaens-kontroler xizmatining alohida maqomi belgilab qo’yildi; ikkinchidan, jahon talablari va standartlari asosida har bir bankda komplaens-risk boshqaruvi bo’lishi shartligi belgilab qo’yildi; uchinchidan, komplaens-kontroler xizmatini 64
tamoyillari mavjudligi belgilandi. Bazel qo’mitasining rekomendatsiyasiga asosan banklarda komplaens- kontroler xizmati quyidagi funksiyalarni bajarishi kerak: Bank faoliyati bilan bog’liq komplaens-risklarni aniqlash va baholash va ushbu risklar darajasini muntazam baholab borish; Bazel II ning yangi talablari doirasida qonunchilik hujjatlari, qoida va standartlarga amal qilinishi yuzasidan boshqaruvga hisobot taqdim etib borish; Qoida va
daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish bo’yicha qoida va tartiblarga yetarli darajada amal qilinishi yuzasidan turli yo’riqnomalar ishlab chiqish; Ichki tartiblar va operatsiyalarning amaldagi qonunchilikka mosligini baholash; Xodimlarning o’z faoliyatida qonunchilik hujjatlariga amal qilishini o’rganish; Tashqi tartibga soluvchi organlar bilan aloqalarni qo’llab-quvvatlash. Yirik banklarda komplaens-kontroler xizmati bir qancha bo’linmalardan iborat bo’ladi, jumladan: jinoiy faoliyatdan topilgan kapitalni legallashtirishga qarshi kurashish bo’yicha guruh (moliyaviy monitoring bo’limi); manfaatlar to’qnashuvini oldini olish bo’yicha guruh; axborotlar nazorati rejimini o’rganish bo’yicha guruh; mijozlar e’tirozlarini tahlil qilish va nazorat ostiga olish bo’yicha guruh va boshqalar. So’nggi vaqtlarda komplaens-kontrolerning ixtisoslasuvi kuchayib bormoqda. Ulardan ko’pchiligi jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashishga ixtisoslashgan. Har bir yirik bank komplaens-kontrolerni tashkil qilish va u bajaradigan vazifalarni begilashda mustaqil. Belgiya bank guruhi hisoblanmish – Dexia o’zining mustaqil komplaens-kontroler xizmatiga ega bo’lib, u bank faoliyatining qonun talablari, bank siyosati va axloq normalariga muofiqligini baholaydi. Ushbu xizmat bank ijro organlari va boshqaruvi tomonida maqullangan Xartiya komplaens-kontroler (Une Charte Compliace) tomonidan amalga oshiriladi. 65
tizim bank filiallari va operatsion bo’linmalaridagi xodimlar jamlanmasidan iborat. Dexia guruhidagi komplaens-kontroler faoliyatning quyidagi yo’nalishlarini o’zida jamlagan: ü Professional deontologiya ü
ü Insayderlar ma’lumotlaridan noqonuniy foydalanishning oldini olish ü
ü Xodimlarning shaxsiy hisobraqamlari bo’yicha operatsiyalar nazorati ü
ü Xodimlar va mijozlarning shaxsiy hayotini hurmat qilish va boshqalar. Hozirgi vaqtda ko’pgina fransuz banklarida ham komplaens-kontroler xizmati rivojlanib bormoqda va ularning asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilanadi: - Qonunchilikka to’la rioya qilinishini doimiy nazorat qilish - Mijozlar manfaatiga ustunlik berilishini ta’minlash 1997-yil 1-oktabrdan Yevroittifoqqa a’zo mamlakatlar uchun banklarda ichki nazoratni tashkil qilishga oid 97-02 reglament ishlab chiqildi. Fransuz banklarining deyarli 80 %i o’z ish jarayonida ushbu reglament qoidalarini qo’llay boshlagan. Reglament bank boshqaruv organlarining ichki nazoratni tashkil qilish va samarali amalga oshirilishiga javobgarligini oshirishni ko’zda tutadi. 1998-yidan etiboran fransuz banklarining boshqaruv a’zolari risk nazorati va unga qat’iy amal qilish borasidagi ishlar to’g’risida axborot berishlari shart qilib belgilandi. Ushbu axborotlar o’z ichiga risk nazorati, risk chegaralari to’g’risidagi ma’lumotlar, bankning riskka moyilligining muhokamasi kabilarni o’z ichiga qamrab oladi. Agar bank moliya bozorlarida yirik hajmdagi operatsiyalarni amalga oshirsa, boshqaruv o’z azolaridan biriga moliya bozoridagi risklar va ichki nazorat ish faoliyati to’g’risidagi hisobotlarni tahli qilish va o’z xulosalarini bildirishni yuklashi mumkin. Reglament har bir bankda audir boshqarmasini tashkil etishni shart qilib qo’ymagan, lekin ko’pgina fransuz banklarida u mavjud: uning tarkibi, strukturasi va javobgarligini har bir bank mustaqil belgilaydi. 66
orqali nazoratni tashkil qilishda alohida o’ringa ega. Yirik banklarda ichki audit xizmati o’zining tashkilliy strukturasiga ega bo’lib, bosh banklarda markaziy audit xizmati faoliyat yuritadi va unga filiallarda hamda bo’linmalardagi audit xizmatlari bo’ysunadi. Nisbatan kichikroq banklar bank boshqaruvining funksional va operativ bo’linmalarida faoliyat yurituvchi “ichki nazorat korrespondentlari” tizimini yaratishi zarur. Uning bosh maqsadi – operatsiyalarni amalga oshirishda va ishchi o’rinlarida joriy nazorat mexanizmlarini amalga oshirish hisoblanadi. Kichik va o’rta banklar maxsus ichki nazorat xizmatini tashkil qilishga imkoniyati bo’lmasligi mumkin, modomiki bunda ichki nazorat bajaradigan funksiyalarni taqsimlash qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Biroq ular mavjud risklar va ulardan keladigan yo’qotishlar o’rtasidagi aniq muvozanatni yaratish maqsadida o’zlarining strategiyalarini ishlab chiqadi. Yirik banklarda ichki nazoratni rivojlantirishdagi eng asosiy qiyinchilik tashkiliy to’zilma, ma’lumotlar tizimi va operatsiyalarning murakkabligi bilan chambarchas bog’liq, shuningdek psixologik omillar (mentalitet) ham xalal bermoqda. Bank Societe Generale 1997-yilda komplaens-kontroler bo’yicha maxsus departament tashkil qildi va uning barcha, xususan Nyu York, Gongkong, London kabi shaharlardagi filiallarida u o’zining barcha vazifalarini to’laqonli bajarmoqda. So’nggi yillarda komplaens-kontrolerlar bankda yuqori darajadagi xulq-atvor namoyish etuvchi (Fransiyada ular deontolog deb ataladi) eng zaruriy xodimlar sifatida nom qozondi. Bugungi kunda Societe Generaleda 300 dan ortiq xodim to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita komplaens-kontrolerning vazifalarini bajaradi. Ular bank faoliyatining asosiy uch yo’nalishi bo’yicha taqsimlangan: chakana operatsiyalarda, investitsion operatsiyalarda va vip mijozlarga xizmat ko’rsatishda. Parijda yig’ilgan 20 kishidan iborat guruh komplaens-kontroler borasida bankning umumiy siyosatini ishlab chiqadi. 1997-yilda Fransiyada Bank va Moliyaviy nazorat Qo’mitasi (Comite de la Regulation Bancaire et Financiere) tomonidan ishlab chiqilgan CRB 97-03 67
tartibga solish qoidalariga muofiqligi nazoratini amalga oshirishi shart. Ko’pgina yirik farnsuz banlari komplaens-kontroler xizmatini yaratishdi va uning faoliyatini takomillashtirib borishdi. 2004-yi dekabrida BNP Paribas ham faoliyatning qonunchilikka mosligini nazorat qilish vazifasini bajaruvchi o’zining komplaens- kontroler xizmatini tashkil qildi. 68
XULOSA Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda samarali nazorat mexanizmi har bir xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati uchun zarur. Chunki mablag’lar va boshqa mol-mulkdan unumli foydalanish ushbu subyektning kelgusi faoliaytiga ijobiy tasir ko’rsatadi. Xuddi shunday tijorat banklari iqtisodiyotning qon tomiri bo’gani uchun bajarilayotgan operatsiyalarning meyoriy hujjatlarga muofiqligi, pul mablag’lari va boshqa mol-mulkdan samarali faydalanish, banklarning noqonuniy faoliyatga jalb qilinishini oldini olishda ichki nazorat tizimining o’rni katta. Bugungi kunda bu borada amalga oshirilayotgan ishlarning sifat darajasini oshirishda xalqaro tashkilotlar, xususan FATF ( Financial Action Task Force) va uning hududiy guruhlari tajribasi, shuningdek rivojlangan mamlakatlar bank tizimida yo’lga qo’yilgan nazorat mexanizmlari usullaridan keng foydalanish maqsadga muofiq bo’ladi. Bizningcha, Yevropa banklarida amal qilayotgan nazorat usullarining ko’pgina ijobiy tomonlarini mamlakatimiz bank tizimiga tadbiq qilish kerak. Masalan, bu borada asosiy diqqat-e’tibor nazorat tizimi xodimlariga qo’yiladigan talablarni oshirish va ular malakasini doimiy ko’zatib borishga qaratilishi kerak. Ichki nazorat avvalo aksionerlar va mijozlar manfaatiga xizmat qiladi, shuning uchun bankning yuqori boshqaruv organi faoliyatni tashkil qilish va uni boshqarishda kuchli nazoratga asoslangan menejmentni shakllantirishga katta e’tibor berishi lozim. Aks holda Markaziy bank tomonidan ushbu bank faoliyatiga jiddiy to’siqlar qo’yilishi va hattoki operatsiyalarni amalga oshirish huquqidan maxrum etishi ham mumkin. Nazorat tizimini xalqaro Bazel qo’mitasi takliflari asosida va rivojlangan mamlakatlar tajribasiga tayangan holda tashkil qilish uning samarali faoliyat yurishida xal qiluvchi omildir. Bank faoliyatining ushbu yo’nalishini chuqur o’rganish va amalga oshirilgan tahlillar natijasida quyidagi taklif va mulohazalar shakllandi: 1. Banklarda ichki nazorat tizimi ishini yengillashtirish va sifatini oshirish uchun zamonaviy dasturiy ta’minotlardan foydalanish kerak. Rivojlangan 69
asosida ish tashkil qilingan banklarda mijozlarga xizmat ko’rsatish darajasi va tezkorligi yuqori darajada bo’ladi, shuningdek bank operatsiyalarini nazoratdan o’tkazishda operativ dasturlar bo’lishi kamchiliklarni tezkorlik bilan aniqlanishi, ayniqsa jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirishga urinishlarni oldindan aniqlashda muhim o’ringa ega. 2. Ichki nazorat xizmati xodimlarini FATFning hududiy guruhlari (xususan Yevroosiyo guruhi) ning ishchi guruhlari yoki nazorat mexanizmi kuchli yaratilgan davlatlarda malaka oshirishini qo’llab-quvvatlash. Bunda katta e’tibor jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikni qo’llab- quvvatlash, jinoiy amaliyotlarni aniqlash va unga qarshi operativ kurashish bo’yicha xodimlarning malakalarini oshirishga qaratiladi. Ma’lumki so’nggi yillarda g’arb banklari amaliyotida komplaens-kontroler xizmati rivojlanib bordi va bugungi kunda banklar reputatsiyasining tushib ketishiga qarshi samarali ish olib bormoqda. Mamlakatimizda ham ushbu xizmat sekin asta shakllanmoqda va xodimlarning ushbu yo’nalishda rivojlangan davlatlar amaliyotini o’rganishi maqsadga muofiq ish bo’ladi. 3. Ichki nazorat xodimlarining moliyaviy mustaqilligini ta’minlash kerak. Bunday taklif berilishidan ko’zlangan asosiy maqsad shuki, bank ichki muhitida bo’ladigan turli firibgarliklar va o’zboshimchaliklarni odini olishdir. Moddiy manfaat bank xodimlarining turli noqonuniy operatsiyalar qilishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun ichki nazorat xizmati bunday jarayonlarni vaqtida aniqlashi va tezlik bilan unga qarshi tadbirlar ko’rishi zarur. Boshqa tomondan esa nazorat xodimlarining o’zlari ham bunday jarayonlarga tortilmasligi uchun ular moddiy manfaatga berilmasligi kerak. Bu tajriba jahon amaliyotida uzoq yillardan beri mavjud bo’lib o’zining ijobiy samarasini bergan. Moliyaviy mustaqillikni taminlashning bir yo’nalishi sifatida nazorat xodimlari ish-faoliyati tahliliga asoslanib ularni moddiy rag’batlantirishni amaliyotga tadbiq qilish kerak. Bunda 70
tayanilishi mumkin. 4. Mamlakatimiz bank tizimida komplaens-kontroler xizmatini kengroq amalga tadbiq etish maqsadga muofiq bo’ladi. Chunki keng ommaning bank tizimiga bo’lgan ishonchi banklar uchun eng muhim asos hisoblanadi. Shuni inobatga olib bank tizimining barqaror faoliyat yuritishi, ya’ni bank barcha amaliyotlarining meyoriy-huquqiy asosga ega ekanligini doimiy monitoring qilib borish va bu jarayon uzluksizligini ta’minlashda komplaens-kontroler xizmatining o’rni kattadir. Bu xizmat g’arb amaliyotida bir necha yillardan beri mavjud bo’lib, bank reputatsiyasini saqlab turishda kata ahamiyat kasb etmoqda va qachondir bizning bank amaliyotimizga ham kirib kelishi tayindir, zero mamlakatimizning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi kundan-kun ortib bormoqda. Bundan tashqari, komplaens-kontroler xizmatining eng asosiy funksiyalaridan biri – bu Bazel II talablarini banklarda joriy qilish ekanligi bizning hozirgi kundagi banklar oldida turgan aosiy vazifalardan birini hal etishda kata ahamiyatga ega bo’ladi. 71
Download 1.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|