O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

9.2 Tuproqning eroziyalanishi kartogrammasini tuzich. 
Tuproq tabiatining moddiy barqarorligini ta’minlovchi vosita hamda 
qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida asosiy manbadir. Tuproqqa ishlov berish yo‘li 
bilan insoniyat oziq-ovqatining 88% ni ishlab chiqarishi mumkin. Tuproq qiymati 

---

125 
oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat uchun xom ashyo etishtirishdagi favqulodda 
muhim ahamiyati bilangina emas, balki quruqlikdagi barcha biogeotsenozlar va 
umuman biosferada muhim ekologik ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jalik 
ekinlaridan yuqori va sifatli mahsulot olishga birqancha abiotik, biotik va edafik 
omillar ta’sir ko‘rsatadi.Tuproq eroziyasi shunday omillardan biri hisoblanadi. 
Eroziya lotincha “Erasion”-so‘zidan kelib chiqan emirilish, yuvilish ma’nosini 
bildiradi. Xozirgi davrda uni tuproqshunoslikda,geologiya geografiya, tibbiyot 
fanlarida er po‘stining ustki qismida sodir bo‘ladigan emirilish jarayonlari deb 
tushuntiriladi. 
Tuproq eroziyasi tabiiy va antropogen omillar ta’sirida emirilish, yuvilish va 
uchirib ketish jarayonlariga qarab suv eroziyasi, kuchli shamol ta’sirida tuproq, 
qum uchirib kelishi shamol eroziyasi yoki deflyasiya deyiladi. Deflyasiya -
“deflatio” lotincha so‘z bo‘lib, tuproq, qumni ustki qatlam ini kuchli shamol 
ta’sirida uchirilishini anglatadi. Suv eroziyasini rivoji erlarni rel’efiga va suv 
oqmiga bog‘liq. Bizning ma’lumotlarga ko‘ra tuproqni emirilish erning qiyaligi 
1,5
0
-2
0
dan oshganda boshlanadi. Rel’efi notekis nishabli bo‘lgan, sug‘orib 
dehqonchilik qilinadigan mintaqalarda-sug‘orish (irrigatsiya) eroziyasi rivojlanadi. 
O‘zbekiston haydalib dehqonchilik qilinadigan er maydonining 40 
foizidan ko‘prog‘i suv va shamol eroziyasiga chalingan. X.M.Maxsudov( 1981) 
ma’lumotlarga ko‘ra er yuzasidan suv va sug‘orish eroziyasi ta’sirida xar yli 
gektaridan 100-150 t tuproq, 500-800 kg gumus moddasi, 100-120 kg azot, 75-
100 kg fosfor tuproq, bilan yuvilib daladan chiqib ketishi aniqlangan. Eroziya 
jarayonlari tufayli g‘o‘za, g‘alla va boshqa qishloq xo‘jalik ekinlari xosildorligi 
30-50 foizgacha kamayadi, paxta tolasi va g‘alla sifati keskin yomonlashadi. 
SHuning uchun tuproqni shamol va suv eroziyasidan ximoya etish hozirgi 
kunning dolzarb muommalaridan biridir. Dexqonchilik jadal yuritilayotgan 
sharoitda, tuproqni himoyalovchi agrotexnik tadbirlar yaratilgandigina madaniy
ekinlardan barqaror va uzluksiz hosil olish mumkin. SHamol eroziyasi
(deflyasiya) er ustini hamma ko‘rinishlarida kuchli shamol ta’sirida
qiyalik,tekisliklarda mexanik tarkibi engil bo‘lgan tuproqli hududlarda 

---

126 
shomolning tezligi 12-15 m/sek bo‘lgan ixota daraxtzorlar va tabiiy o‘tloqlar yo‘q 
joylarda ro‘y beradi.SHamol ta’sirida tuproqning ustki qismini uchirilib ketishi
natijasida uning fizik , ximik, suv - fizik xususiyatlari yomonlashadi va 
unumdorlik ko‘rsatkichlari pasayadi. Shamol uchirgan qum va tuproqni mayda 
zarrachalari yosh o‘simlik nihollarini quritib, ariq zovurlarni to‘ldiradi.
Tuproqni suv va shamol eroziyasi ta’sirida zararlanishdan saqlash chora 
tadbirlaridan biri tuproq eroziyasi kartogrammasini tuzish muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Tuproq eroziyasi kartogrammasini xo‘jalikning sug‘orish (irigatsion) va 
shamol eroziyasi jarayonlari rivojlanadigan joylari uchun tuziladi. 
Kartogrammada quyidagilar o‘z aksini topishi lozim: 
a ) tuproqlarning sug‘orish yoki shamolli eroziyasi bo‘yicha eroziyadan xavfli
xududlar; 
b ) har xil darajada suv yoki shamol eroziyasiga uchragan tuproqlar (yuvilib 
ketgan, defilyasiyalangan); 
v ) irrigatsiya yoki chiziqli suv eroziyasiga va surilishga uchragan xududlar 
(jarliklar, o‘yiq erlar) 
g ) eroziyaga qarshi tavsiya etiladigan chora-tadbirlar. 
Tuproq eroziyasi kartogrammasini tuzishda, yirik mashtabli tuproq kartasi 
uchun yig‘ilgan materiallar asos bo‘lib xizmat qiladi. Tuproq kartasi bor bo‘lsa, 
unga yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan eroziya ko‘rsatkichlari aks ettirilgan eroziya 
kartogrammasi tuzish uchun korrektirovkali tekshiriruv ishlari o‘tkazilishi zarur.
Eroziyaga moyil xududlar joyning hamma tabiiy xususiyatlari majmuasi 
tahlil qilinib va undan xo‘jalikda foydalanish xusisiyatlari ajratib 
ko‘rsatiladi.Mahalliy tabiiy xususiyatlarning tahlilidan kelib chiqqan holda va 
xo‘jalikda kuzatiladigan eroziya jarayonlarining namayon bo‘lish holatlari hisobga 
olingan holda uch xil darajadagi potensial eroziya havflilik aniqlanadi (kuchsiz, 
o‘rta, kuchli). Tuproqlar eroziyasi kartogrammasidagi u yoki bu darajadagi 
eroziya xavfi bo‘lgan hududlarni rangli yoki qalin qora chiziq bilan o‘ralgan va 

---

127 
tuproq konturlarida ularni guruhlash,alohida hollarda ularni bo‘lingan shakl 
asosida rim raqamlarida ko‘rsatiladi. 
20-jadval 
Tuproqlarning sug‘orish yoki shamolli eroziyasi bo‘yicha eroziyadan xavfli
xududlar ko‘rsatkichlari. 
Omilar 
Ko‘rsatkichlar 
Suv eroziyasi 
Shomol erroziyasi 
Metro 
logik 
omil 
O‘rtacha yillik yog‘ingarchilikning yuqori 
bo‘lishi, uning oylar bo‘yicha bir xil 
taqsimlanmaganligi, yomg‘irlarning ba’zi 
oylarda ko‘p bo‘lishi. Qor qoplamining 
qalinligi, qorning qisqa muddat ichida 
erishi, 
eruv 
suvlarining 
ko‘p 
bo‘lishi.Sutkalik 
yomg‘ir 
miqdorining 
ko‘pligi.Tuproqning o‘simliklar qoplami 
bilan kam himoyalangan davrda jalali 
yomg‘irlarning 
ko‘pligi, 
yomg‘ir 
tomchilarining tezligi, yirik maydaligi 
suvning tuproqqa singmasdan tez oqishi, sel 
kelish kabilar. 
Iqlimning kontinentaligi, faol 
shomollarning 
ko‘pligi, 
tuproq yuzasida tezligi 3-5 
sm/sek 
bo‘ladigan 
shomollarning tez-tez bo‘lishi, 
havoning 
turbulentlik 
harakatlari, chang to‘zonli 
kuchli shomolning bo‘lishi. 
Atmosferadan 
tushadigan 
yog‘ingarchilikning kamligi 
yoki umuman tkshmasligi. 
Qor qoplamining kamligi yoki 
qorning turmasligi va b.sh. 
Rel’ef 
Mahalliy eroziya ba’zisining chuqurligi, suv 
yig‘uvchi soylarning ko‘pligi, hududda 
jarliklarning 
to‘planishi,tik 
va 
uzun 
qiyaliklarning ko‘pligi, janubga tomon
yo‘nalgan 
qiyaliklarning
ko‘pligi,tekislikdan qavariq holda bo‘rtib 
chiqqan qiyaliklar, qiyalik yon bag‘ridagi 
yuvilgan o‘ngirlar,marzalar, o‘q ariqlar va 
boshqa rel’ef elementlarining mavjudligi. 
Hududning to‘siqlarsiz tekis 
bo‘lishi, mahalliy bilimsiz va 
keng nishablikningmav- 
judligi, shomol yo‘nalishiga 
qarab 
joylashishi,mezo- 
rel’efli soylar va shomolurilib 
qaytadigan yon bag‘irlarning 
ko‘pligi, bo‘ron va quyunli 
ko‘tarilishlarning ko‘pligi. 

---

128 
Tuproq 
qoplami 
Tuproqning 
yuvilishga 
chidamsizlik 
xossalarining ustinligi, tuproq qoplamida 
yuvilish 
darajasi 
ko‘rsatkichining 
yuqoridarajadaligi, suvga chidamli yirik 
agregatlar va mikroagregatlar miqdorining 
kamligi. Tuproqning suv sig‘imi va suv 
o‘tkazuvchanligining past ko‘rsatkichda 
bo‘lishi. 
Tuproqning engil mexanik 
tarkibligi, soz va qumloqli 
tuproqlar yuqorigi qatlamida 
korbanatlarning 
ko‘pligi, 
gumusli 
qatlamning 
qalin 
emasligi 
va 
gumus 
miqdorining 
kamligi, 
sturukturalarning 
chidamsizligi,chang 
zarrachalarining ko‘pligi. 
O‘simlik
lar 
qoplami 
Xar xil nishablikdagi qiyaliklarda ishlov
beriladigan 
maydonlarning 
yuqori 
ko‘rsatkichdaligi, 
chorva 
mollari
boqiladigan yaylovlardagi o‘simliklarning 
siyrak 
bo‘lib 
qolishi, 
hayvonlarning 
tuyoqlari tagida ezilib ketishi, almashlab 
ekishda ko‘p yillik o‘tlarning kamligi, 
ekinlarning siyrakligi, tuproq yuzasini
butunlay qoplab oladigan ekin turlarining 
kamligi. Qiyaliklarga ekiladigan ekinlar 
xosildorligining 
pastligi, 
o‘simlik 
qoldiqlarining 
tuproqqa 
tushushining 
kamligi. Tuproq eroziyasiga qarshi ihota 
o‘rmonlarning yo‘qligi, jarliklar atrofiga 
daraxtlarning 
ekilmaganligi, 
eroziyaga 
qarshi 
inshoatlarning 
qurilmaganligi 
kabilar. 
SHamol.Tabiy 
em-xashak 
o‘simliklar 
siyrakligi 
va 
baland 
bo‘lib 
o‘smasligi, 
chorva mollari boqilishi 
tufayli 
tuproq 
yuzasining 
ochilib 
qolishi, 
o‘rmon 
polasasi 
va 
o‘rmon 
masivlarning tashkil yo‘qligi 
haydaladigan 
maydonlar 
asosiy 
qismining 
tashkil 
qilishi almashlab ekishda ko‘p 
yillik ekinlarning kamligi bir 
yillik 
ekinlarning 
ko‘pligi 
tuproq qoplamini himoya 
qiladigan ekinlarning kamligi 
almashlab 
ekishda 
qorashudgor-ekin-
qorashudgor 
kabi 
polasa 
tizimlarini ishlab chiqish. 

---

129 
Bo‘z tuproqlar mintaqasining, shudgorlash 25 sm dan kam bo‘lmagan va 
gumusli qatlam 40 sm gacha bo‘lgan hudud tuproqlarida: 
a)yuvilmagan A qatlam to‘liq saqlanadi. 
b) kuchsiz yuvilib ketgan tuproqlar. A qatlamining yarmigacha yuvilib ketgan; 
v ) o‘rtacha yuvilib ketgan tuproqlar. A gumusli qatlamining yarmidan ko‘pi va 
to‘liq yuvilib ketgan. O‘tuvchi V qatlam haydaladi; 
d ) kuchli yuvilib ketgan tuproqlar. V qatlami qisman yoki to‘liq yuvlib ketgan. V 
o‘tuvchi qatlamning pastki qismi yoki S qatlamning yuqori qismi haydaladi. 
Sug‘oriladigan yerlarning eroziyaga uchraganlik darajasini aniqlash uchun 
har bir dehqonchilik madaniyatini hisobga olib, tabaqalashtirishishlari 
olibborilishi kerak. Yuvilib ketgan tuproqlar orasida to‘qroq rangli va chuqurroq
haydalma qatlam hosil qilgan donador strukturali va yuqori hosildorlikka ega
bo‘lgan madaniylashgan tuproqlarni ajratib ko‘rsatish kerak.
Tuproqlarning eroziyalanganlik darajasi gumus qatlam qalinligi(A+V) 
qatlam chuqurligiga qarab dala sharoitida aniqlanadi. Eroziyalanganlik darajasi 
diagnostik belgilari quyidagicha tavsiflanadi (-jadval).
21-jadval