O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

To‘rtinchi bosqichda tuproq xaritalash ishlari keng rivojlandi. Bu davrda 
“Tuproq xaritasi”, “Tuproq - iqlim rayonlari xaritasi”, “O‘zbekiston atlasi”, 
“Ko‘rgazmali respublika tuproq xaritasi” va “Viloyat tuproq xaritalari” tuzildi. 
Hozirgi kunda tuproq xaritalarini, yerlarni baholash, erozion va boshqa turli xildagi
xaritalarni tuzish va yangilanish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi yer kadastri, 
geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi, Yer kadastr filiali 
tomonidan izlanishlar olib borimoqda. Har besh yilda tuproq xaritanomalari 
yangilab boriladi. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda qisqacha xulosa 
qiladigan bo’lsak, qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan, organik va mineral 
o’g’itlardan samarali foydalanish, tuproqlarning tarqalish qonuniyatlari to’g’risida 
ma’lumatga ega bo’lishda, tuproq unumdorligini oshirishda va undan samarali 
foydalanish yo’llarini o’rganishda tuproqni xaritasini tuzish faninig axamiyati katta 
ekanligini e’tirof etish lozim. 
 
1- BOB. YER YUZIDA TUPROQLAR JOYLASHISHINING ASOSIY 
QONUNIYATLARI 
1.1. Tuproq geografiyasi va topografiyasida qonun va qonuniyatlari 
Tuproq 
geog‘rofiyasi 
va 
topografiyasining 
asosiy 
qonunlarini 
V.V.Dokuchaev tomonidan kashf etilgan. 
V.V.Dokuchayev va boshqa tuproqshunos olimlarning fikricha, tuproq yer 
qobig‘ining ustki qatlami bo‘lib, tuproq hosil qiluvchi jinslar hamda havo va suv 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga tuproq hosil qiluvchi omillar - joyning yoshi, 

---

14 
iqlim, rel’ef, o‘simliklar dunyosi va inson faoliyati bilan bog‘liq omillar ta’sirida 
hosil bo‘lgan mahsulot deb qaraladi, uning asosiy xossasi - “unumdorlik” deb 
e’tirof etiladi. 
Shuning uchun ham yer, suv, olov (issiqlik va yorug‘lik) havo, o‘simlik va 
hayvonot dunyosining astronomik holatiga ko‘ra yerning o‘z o‘qi atrofida 
aylanishi natijasida gorizantal va vertikal zonallik bo‘yicha shimoldan janubga 
qarab, ma’lum bir qonuniyat bilan qutb o‘rta mintaqasidan ekvatorga tomon 
tarqalgan bo‘ladi. Tuproq hosil qiluvchi yotqiziqlar yer yuzida mintaqalar bo‘yicha 
parallel yoki uzluksiz ravishda joylashib tundra, qora, podzol, kashtan bo‘z 
tuproqlar yer yuzasida qat’iy qonuniyat bilan iqlim va o‘simlik qoplamiga binoan 
joylashgan bo‘ladi. Tuproq hosil bo‘lishida asosiy xususiyatlarining ahamiyati 
tuproqning yer yuzida joylashishini va bu qonuniyatlarni hisobga olgan holda 
tuproqshunos, tuproq - genetik ishlab chiqarish xususiyatlarini hamda uning 
tarqalish chegaralarini ilmiy asosda o‘rganish va natijada tuproq xaritasini 
chizishdan iborat. Tuproqni dalada o‘rganib xaritasini tuzishda tuproqshunos 
quyidagi tuproq geografiyasining asosiy qonuni yoki tuproqlarning yer yuzida 
joylashish qonuniyatlarini hisobga olishi lozim.