O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim
Download 496.13 Kb. Pdf ko'rish
|
xix asr va xx asrning birinchi yarmida uygur xalqining ijtimoiy-siyosiy tarixi - копия
|
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Uyg’ur xalqi Markaziy Osiyodagi eng qadimgi xalqlardan biri bo’lib, o’zining boy, madaniy o’tmishi va ming yillarni o’z ichiga olgan tarixiga egadir. Uyg’urlarning asosiy qismi Xitoy Xalq Respublikasining Sin’sziyan – Uyg’ur muxtor tumanida yashaydi. So’nggi chorak asr davomida jahon miqyosida, uyg’ur xalqi va uning tarixi mavzusiga qiziqish birmuncha ortib bormoqda. Shunisi diqqatga sazovorki, uyg’ur xalqi Sharqiy Turkistonda, o’z obro’- e’tiboriga loyiq xalq sifatida aholining asosiy qismini tashkil etadi. O’zbekistonda ham uyg’ur xalqi tarixi bilan shug’ullanib kelayotgan olimlar ulkan tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan beri uzoq va yaqin davlatlar bilan hamkorlik, tinchlik, teng huquqli, bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslik kabi tamoyillarga asoslangan tashqi siyosatni bosqichma-bosqich amalga oshirib kelmoqda. Hozirda jahonning 150 dan ortiq davlatlari bilan O‘zbekiston diplomatik munosabatlar o‘rnatgan. Shunday davlatlardan biri hududi, aholisi va tarixi bilan jahonda katta mavqyeiga ega Xitoy Xalq Respublikasi hisoblanadi. Hozirda geografik jihatdan Markaziy Osiyo ning bir bo‘lagi bo‘lgan Xitoy Xalq Respublikasi tarkibidagi Shinjon-Uyg‘ur tumani bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi aloqalar sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu aloqalar O‘zbekiston mustaqilligi arafasida boshlangan bo‘lib, 1991 yil 26 iyulda O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan XXR ning Shinjon-Uyg‘ur tumani o‘rtasida savdo bitimi imzolangan. Bu jarayonlarda Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasida birodarlashgan Shinjon-Uyg‘ur tumani bilan Andijon viloyati Asaka shahrining birodarlashgan shaharlar sifatida rasman qayd qilinishi, 2002 yilda Shinjon-Uyg‘ur tumani markazi Urumchi shahrida Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, O‘zbekiston uchun “xalqaro bozor”ning ochilishi ikki mamlakat halqlari iqtisodiy aloqalarning mustahkamlanishiga zamin hozirladi. Bu aloqalarning tarixiy asoslari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Bu haqida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta'kidlaganidek, “... Xitoy davlati qadim-qadimdan bizning eng yaqin qo‘shnimiz bo‘lib kelgan. Ota-bobolarimiz asrlar, ming yillar davomida o‘zaro bordi - keldi
4 qilib, tajriba almashib yashagan. Halqimizda “Yon qo‘shni-jon qo‘shni”, degan gap bor...” 1 . Zero, “...mintaqada yashayotgan halqlarning geografik, etnomadaniy va ijtimoiy-diniy yaqinligi millatlararo muloqot va davlatlararo tashqi siyosat va savdo-iqtisodiy munosabatlarining ijobiy jihatlari sifatida maydonga chiqmoqda” 2 .
va iqtisodiy aloqalar tadqiqotchilar diqqat-markazida turmagan. Ular o‘z e'tiborlarini asosan ikki davlat hukmdorlari olib borgan o‘zaro kurashlar, ular yuritgan agressiv siyosatning mohiyati va uning oqibatida ikki hududda vujudga kelgan qo‘zg‘olonlar tarixini yoritishga qaratganlar. Hozirda taraqqiyotning o‘z mustaqil yo‘liga ega O‘zbekiston jahon hamjamiyatiga faol qo‘shilayotgan, o‘z tashqi siyosatini tinchlik, hamkorlik, hamjihatlik asosida qurayotgan, Markaziy Osiyoda integratsion va globallashuv jarayoni kechayotgan bugungi kunda O‘zbekiston va Sharqiy Turkiston halqlarining o‘tmishdagi tarixini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Chunki tarixiy tajribaga suyangan holda kelajakdagi vazifalarni belgilab olish va hal etish mumkin. Bu esa o‘rganilayotgan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgach, barcha soxalar kabi tarix fani soxasida ham ko’pgina o’zgarishlar yuz berdi. Bu borada, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A Karimov tashabbuslari 3 va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yilda 27 iyul “O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomilashtirish to’g’risida”gi qarori tarix fani rivojlanishini asosiy tamoyillari belgilab berildi 4 . O’zbek davlatchiligi va uning tashqi siyasati, o’zbek xalqining etnik shakllanishiga oid turli tarixiy masalalar yuzasidan ko’plab tadqiqotlar olib borildi. Ushbu masalalar qatorida o’zbek xalqining qardosh va qondosh bolgan, tili, dini va urf-odatlari o’xshash
1 Karimov I. O‘zbek halqi, hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi. 2005 yil 25 may kuni XXR davlat tashrifi bilan jo‘nab ketishi oldidan Toshkent ayeroportida ommaviy axborot vositalari uchun berilgan intervyu. / O‘zbek halqi, hech qachon hech kimga qaram bo‘lmaydi. - Toshkent: O‘zbekiston. 2005. T. 13. - B. 403. 2 Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - Toshkent, 1997. - B. 88. 3 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo’q. – Toshkent: Sharq, 1998. 4 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ozbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix institutni faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi Qarori // O’zbekiston tarixi. – 1999. №1. B. 15 – 17
5 bo’lgan uyg’ur xalqi bilan o’zaro aloqalari tarixi ham tadqiq qilish muhmdr. Shu sababdan uyg’ur xalqi tarixini o`rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda Xitoy hududida joylashgan Shinjon-uyg`ur avtonom rayoni bo`lgan Sharqiy Turkiston hududi qadimda bizning hududimiz bilan uyg`unlashib ketgan va bu o`lka tarixini, bu yerda bo`lib o`tgan ijtimoiy-siyosiy voqealarning bizning vatanimizga bo`lgan ta’sirini o`rganish juda ham dolzarb hisoblanadi. Bu yerda turkiy tilli xalqlar yashaganligi, urf-odat, an’analar bizning xalqimiz taomillariga juda yaqinligini hisobga olib, o`lkaning tarixiy ahamiyati bizda javobsiz qolayotgan savollarga yechimi bo’lishi tabiiy. Masalani dolzarbligi yana shundaki, XIX asr oxiri - XX asr birinchi yarmi davomida bir tomondan Rossiya va uning mustamlaka o’lkalarida, ikkinchi tomonidan Xitoyda ulkan siyosiy - ijtimoiy o’zgarishlar ro’y bergan. 1912 yilda Xitoy Chin (manjur sulolasi) hukmronligidan ozod bo’ldi, inqilobiy jarayonlar ro’y berib, oqibatda 1949 yilda sotsiyalistik yo’ldan boruvchi Xitoy Xalq Respublikasi tashkl topdi. Rossiya imperiyasida esa podsholik tuzumi tugab sovet davlati tashkil topdi. Ushbu o’zgarishlar qanchalik chuqur ijtimoiy – siyosiy ma’no kasb etmasin, Sharqiy Turkistonga munosabatining mohiyati o’zgarishsiz qolaverdi. Xitoy Sharqiy Turkistonni o’z ta’sir doirasidan chiqarmaslk yo’lda qat’iy siyosatni davom ettirmoqda. Biroq ushbu murakkab jarayon tarixi va tarixshunosligi yetarli o’rganilgan emas. Buning ustiga Xitoy tomoni ilmiy va ommabop targ’ibot ishlarida o’zining Sharqiy Turkistonga munosabatini mumkin qadar qonuniy qilib ko’rsatshiga harakat qilib kelmoqda. Uyg’ur xalqining o’z taqdirini o’zi belgilash huquqi masalasi Xitoy siyosatiga oppozitsiya va separatistik harakatlar deb hisoblanadi. Bu masala ijtimoiy siyosiy jihatlari bilan chuqur tadqiqotlarni talab qiluvchi dolzarb muammo hisoblanadi. Dunyo mamlakatlarining, ayniqsa ilg’or mamlakatlarning O’zbekistonga qiziqishlari juda katta. Bunga bir misol O’zbekiston Xitoy aloqalarini aytib o’tish o’rinli. Uyg’ur xalqi XIX-XX asrning 2 yarmida boshidan kechirgan, kunlari tarix fani uchun ham katta ahamiyatga ega, ularning aksariyat qismi qiziqarli ma’lumotlar ilmiy muomalaga kiritildi.
6 Uyg’ur tarixi xaqida ko’plab manbalar kutubxonalarga taqdim etildi. Ammo nashr etilgan asarlarning ko’pchiligi xorijiy tillarda, xususan xitoy tilida yozilgan. Birgina Xitoy tilida nashr etilgan kitoblarni tilga oladigan bo’lsak, kamida 50-60 ta asarni sanab o’tish mumkin. Ulardagi ma’lumotlar, ayniqsa bizga etib kelmagan ilmiy faktlar juda noyobdir. Albatta Xitoy Xalq Respublikasining Markaziy Osiyo hududidagi va Uyg’ur xalqiga bo’lgan katta qiziqishi bilan bevosita bog’liqdir. Uyg’ur xalqining ahamiyati oshgani sari olimlar va mutaxasislar mazkur yo’lning o’tmishiga, bugungi xolatiga va kelajagiga oid barcha masalalariga, qayta qayta murojat etmoqdalar. O’zbekiston olimlari ham Uyg’ur xalq mavzusiga ko’pdan beri qiziqib kelmoqdalar, bu borada bir qancha kitoblar nashr qilindi, lekin bu bilan Uyg’urlar mavzusi to’la to’kis yoritib bo’lindi deb aytolmaymiz. Shularni inobatgan olgan holda biz tanlagan mavzuning ko’plab qirallari manba va xujjatlar bilan yoritilgan. Mavzuni dolzarbligi uning ana shu ilmiy va nazariy ahamiyati bilan belgilanadi.
Download 496.13 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|