O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti sirtqi bo’limi (5 yillik)

1.2.Yunonistonda tabakalanishning kuchayishi va shahar - davlatlar.
Boщka savdo - xunarmandchilik polislariga nisbatan tarixiy tradisiyada eng shuxrat kozongan Afina polisi boshlik Attikaning ijtimoiy - iktisodiy va siyosiy jixatdan tez tarakkiyoti birmuncha keyinrok boshlangan. Lekin tez orada Afina ulardan utib ketgan va uzok vaktgacha Yunonistonning savdo xunarmandchilik va madaniy markazi bulib kelgan.
Mil.avv. VII asrdan boshlab Afinaning davlat tuzish tarakkiyoti tarixini Aristotel uzining “Afina politiyasi” degan mashxur traktatida tasvirlangan. Gerodot bilan fukidid xam bu davr xakida uz “Tarixlari” da kiskacha yozib koldirgan. Plutarx mil. avv. VI asrining boshlarida yashagan Afina qonun chikaruvchisi Solonning tarjimai xolini yozgan, obidalardagi birmuncha yozuvlar, tangalar va boщka arxeologik manbalar xam saklanib kolgan.
Krit - Mikena va Gomer davrlarida borib takaladigan rivoyatlar bizga kupdan - kup urushlar bo’lganligi va bu urushlar davomida Afina atrofida Attikuda yashovchi ion kabilalarining asta - sekin birlashuvi (yunoncha - “sinoykism”) yuzaga kelganligini xabar kiladilar. Afsonalarga kura mil. avv. II ming yillikdayok sinoykismni (birlashuvni) Teset amalga oshirgan. Shu bilan birga Teset erkin axolini uch toifaga: yevpatridlarga (ya’ni nasl - nasabi oliyjanob bo’lgan aristokratlarga), geomorlarga (yer uchastkalariga egalik kiluvchi dexkonlarga) va demiuruglarga (xalk uchun ishlovchi xunarmandlarga) bo’lgan . Bu toifaviy bulinishida mexnat taksimoti va kadimgi jamoaning parchalanishi jarayoni aks ettirilgan edi. Xakikatda sinoykism keyinrok, mil.avv. VII asrda, kushni Elevsin shaxrini Afinaga kushib olish bilan tamomlangan edi.
Rivoyatlarga kura, eng kadimgi zamonlarda Afinada basileylar xokimlik kilgan. Basileylarning karorgoxi dengizdan bir necha chakirim narida joylashgan koya tepasida istexkom bilan uralgan. Akropolda bo’lgan basileylar xokimiyati asta - sekin zodogonlar kengashi tomonidan cheklanib borilgan. Bu zodagonlar kengashi tabakaviy jamiyatga utayotganda kuchayib ketgan nasl- nasabi aristokratlarning manfaatlarini ximoya kilgan.
Birok basiley mansabi Afinada xech kachon bekor kilinmagan bulsa - da, u uz siyosiy axamiyatini asta - sekin yukotib borgan. Ijtimoiy tarakkiyot ilgarilab borgan sayin tobora murakkablashgan boщkaruv funksiyalari yangi vazifalarning paydo bulishga olib kelgan. Zodagonlar kengashi bu vazifalarni endi basileylar zimmasiga yuklamagan, balki ularni bajarish uchun yangi lavozimlar ta’sis etgan. Harbiy ishlarning murakkablashuvi munosabati bilan maxsus askarboshilik - polimorxlik lavozimi ana shu tarika paydo bo’lgan. Basileyning vazifalari doirasidan harbiy kumondonlik lavozimining olib tashlanishi uning obrusini juda tusib kuygan.
Yangi mansabdor shaxs arkont (ya’ni xokim) mil.avv. IX-XIII asrlar davomida Afina aristokratiya polisining boshligi bulib koladi, ikkinchi uringa tushib kolgan basiley mansabi esa vakt utish bilan fakat diniy vazifalarni bajaradigan bulib koladi. Bu mansablarning xammasiga xalk yigini avval umrbod, sungra 10 yillik muddat bilan aristokratlar urugidan bo’lgan shaxslarni saylab kuyadi. Mil.avv. VII asrning birinchi choragida bu mansablar bir yillik bulib kolgan.
Qonunlarni yozish uchun bir yillik muddatga olti fesmofetdan iboratkollegiya saylanganligi xakidagi xabarda demos bilan aristokratiya o’rtasida boshlangan kurashga sal ishora kilib utilgan. Birok qonunlar uzok vaktgacha xamon yozilmay kolgan. Bunga ogizdan utib boruvchi an’analarga binoan sud ishlarini olib borgan yevpatridlar korshilik kursatishgan.
Xukmronlik kiluvchi aristokratlar, agar qonunlar yoziladigan bulsa, bizning cheksiz xokimiyatimizga putur yetadi deb uylaganlar, Olti fesmofet bir yillik muddatga muntazam ravishda saylanadigan sudyalarga aylaganlar. Arxont, basiley va polemarxdan iborat eski kollegiya ular bilan tuldirilgan va bu kollegiya endi tukkiz arkont kollegiyasi deb atala boshlagan. Birinchi arxont arxont - eponii nomini olgan, ya’ni u saylangan yil uning nomi bilan belgilanadigan bulib kolgan.Afinadagi xalk yigini xam boshka polislardagi singari, mustakil emas edi.
Afina aristokratlarining oliy qonun chikdruvchi va sud organi yukorida aytib utilgan zodagonlar kengashi bulib, bu kengash urush xudosi Aresga atalgan va Akropol yakinida joylashgan tepa ustida - Areopagda majlis k;ilgan. Shuning uchun kengashning uzini xam areopag deb atay boshlaganlar. Areopag xalk yiginiga arxontlikka navbatdagi nomzodlarni tavsiya kilgan. Arxontlar saylanganlaridan keyin uz faoliyatlarida mazkur organ oldida javobgar bo’lganlar, xokimiyat tepasida bir yil turgandan keyin ular kengashning yangi a’zolari bulib kolganlar.
Jamoa uyushmasi batamom buzilgan vaktga kelganda yevpatridlar deyarli xamma eng yaxshi yerlarni bosib olib, sobik jamoa a’zolari geomerlarga kupincha tog etaklaridan ozgina, kam xosil yer uchastkalarini koldirganlar.Yer uchastkalarining oz mikdorda bulishi kup utmay geomorlarni boy kushnilari yevpatridlarga karam axvolga solib kuygan. Yangi xosilgacha bir ammallab kun kechirish uchun geomorlar uz uchastkalarini yoki xatto uzlarini garovga kuyib natura bilan karz olishga majbur bo’lganlar. Olingan karz uz muddatida kaytarilmasa, geomor uz ulush yerining bir kismining yoki xammamasidan maxrum kilingan, yer uchastkasi karz beruvchiga utgan, karzlar esa karam ijarachiga aylanib kolgan. Agarda geomor karzni uzini garovga kuyib olgan bulsa, karzini muddatida tulay olmagan takdirda, u karzi evaziga yevpatridning kuli bulib kolgan.
Mil.avv. VII asrda Afinada xunarmandchilik va savdo - sotik rivojlana boshlagan. Yevpatridlar orasida mulkiy tabakalanish yuz beradi. Ulardan ba’zilari xunarmandchilik ustaxonalari tashkil etib, savdo - sotik bilan shugullana boshlaydilar. Ularning manfaatlari yevpatridlarning asosiy xukmron guruxi bo’lgan, geomorlarning yer uchastkalarini bosib olib, karz badaliga ularni kulga aylantirilgan katta yer egalarining manfaatlariga zid bulib koladi. Xunarmandchilik va savdo - sotik bilan shugullangan yevpatridlar uz manfaatlari jixatidan shahar demosining boy katlamlariga yakin edilar.
Olimp uyinlari golibi bulib Afinada mashxur bo’lgan yevpatrid Kilon Afina tirani bulib olmok uchun aristokratiya bilan demos o’rtasida keskinlashib ketgan munosabatlardan foydalanib kolishga axd kilgan. Mil.avv. 640 yilda u Zevs sharafiga kilingan bayramda uz muxlislari bilan birgalikda Akropolni bosib olgan. Birok; Afina demosi yevpatridlarga karshi faol harakat kilishga xali tayyor bo’lmagan. Alklionidlar urugidan bulmish arxont Megakl raxbarligida yevpatridlar Akropolni kamol kilishga muvaffak bo’lganlar. Kilon kochib kutilgan, uning muxlislari esa ochlikdan butunlay xoldan ketgach, ularni kurshab olgan afinaliklarga taslim bulishga majbur bo’lganlar. Goliblar ularga xayotlarini saklab kolishga va’da berganlar, chunki kamaldagilar ochlikdan va tashnalikdan Akropol ustida Afina mexrobi yonida uladilar va bu bilan mukaddas joyni harom kiladilar, deb kurkkanlar. Ammo Megaklning muxlislari uz suzlarida turmagonlar va Kilon tarafdorlarining mukaddas joydan chikishlari bilan kirib tashlaganlar, “Kilon galayoni” ustidan vaktinchalik galaba kilinishiga karamay, oradan bir necha yil utgach, demosning davlatmand tabakalarining xamda ularga kushilgan bir kism yevpatridlarning taziyki ostida xukmron aristokratiya jiddiy yon berishga majbur bulib, allakachonlar va’da kilingan va lekin xamisha orkaga surib kilingan qonunlarni yozishga rozilik bergan. Mil.avv. 621 yilda bu ishni arxont - fesmofet Drakontga topshirilgan. Drakont uzi kaytadan karab, yozib chiqqan xukuk normalarini usha yildayok xalkka e’lon kilgan. Bu xukuk normalari “Drakont qonunlari” nomi bilan tarixga kirgan va umuman xaddan tashkari kattik qonunlarning ifodasi bulib kolgan. Drakont qonun koidalarining xaddan tashkari kattikligi dastavval ugirlik uchun beradigan jazoga oid edi. Har kanday ugirlik uchun, xattoki sabzavot va xul meva ugirlash kabi mayda ugirlik uchun xam ulim jazosi berilgan. Ugirlik uchun beriladigan jazoni kattikligi fakat Drakont qonunlari uchun harakterli bo’lmasdan, umuman ilk sinfiy jamiyatning qonunchiligiga xam xos bulib, yakin utmishdan kupgina buyumlarning jamoa mulkligi urnida paydo bo’lgan xususiy mulkchilikning k;aror topish va mustaxkamlanishini aks ettiradi. Drakont tomonidan odatda ogzaki xukukning yozib kuyilishi, xususiy mulkning ximoya kilinishi, sud ishlarining aniqlanishi uz zamonasi uchun progressiv ish edi.