O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti sirtqi bo’limi (5 yillik)

II-BOB. YUNONISTONDA KULCHILIKNING RIVOJLANISHI VA AFINANING YUKSALISHI
2.1.Afina quldorlik davlatning tashkil topishi.
Yunoniston kulchilik rivojlangan kadimgi mamlakatlardan biridir, Bu mamlakatda kulchilik mil.avv. III ming yillik oxiri va II ming yillik boshlarida vujudga kelgan. Kulchilikning asosiy manbai urush bo’lgan. Urushda maglub tomonning askarlari asirga olinib kulga aylantirilgan. Dengiz karokchilari xam savdo kemalariga xujum kilib savdogarlarni talaganlar, uzlarini acir olib kul sifatida sotib yuborganlar.Karokchilar ba’zan tinch axoliga xujum kilib mol-mulklarini talab, odamlarni kul kilib olib ketar edilar.
Kulga aylantirishning shakllaridan biri karzdorlik edi. Karzini tulay olmagan odamlar karzdan kutulish uchun uz bolalarini boylarga berar yoki karz badaliga uzlari kulga aylanar edi.
Yunon-Eron urushidan sung Yunonistonda kulchilik munosabatlari kuchayib ketadi. Golibona janglardan sung Yunon askarlari mamlakatga kuplab asirlarni xaydab kelar va ularni kul kilib sotishar edilar. Kichik Osiyo soxillariga kilingan golibona yurish va janglardan sung yunonlar 20 mingdan ortik kishini asir kilib, ularni kul bozorida sotganlar. Yunonistonning barcha shaharlari va orollarida kul bozorlari bo’lgan. Bozorlarning eng kattasi Xios orolida bulib unda turli mamlakatlardan olib kelingan ayollar, erkaklar va yosh bolalar kul kilib sotilgan. Kul egasi kullarning kukraklariga taxtachalar osib kuygan bulib. Unga kulning yoshi, kasb-kori, kayerdan ekani va boshka sifatlari yozilgan edi.
Sotib oluvchilar tovarni kurishlari uchun kullarni yap- yalangoch xolda sotardilar. Sotib oluvchi kullarning muskullarini ushlab kurar, uni yugurtirib, sakratib karardi va shundan keyin uning oyoklari bakuvat ekanligi-ga, ishonch xosil kilardi. Xunarmand kul shu joyning uzidayok kiyim tikish, temirni bolgalashi yoki boshka biror xunarni bajarishi kerak edi. Artist kullar esa uz san’atlarini namoyish kilishlari: ashula aytishlari, uyinga tushishlari kerak edi va xokazo. Birov onani, birov bolalarini sotib olish bilan. Ya’ni onaning bolalaridan ajratishi bilan xech kimning ishi yuk edi. Sotib olingan kulning keyin biror kasali borligi bilinsa, sotib olgan kishi uning ilgarigi egasiga kaytarib berishi mumkin edi. Kullarning mexnatidan kishlok xujalikda, xunarmandchilikda va konlarda shuningdek yul kurilishida, ma’morchilikda portlarda kemalarga yuk ortish va tushurish kabi ogir ishlarda foydalanilgan. Savdo va harbiy kemalarning eshkakchilari xam kullardan bo’lgan. Kullar kulolchilik, temirchilik ustoxonalarida ustalar topshirgan barcha ishlarni bajarganlar, katta yerli dexkonlar xam kullar maxnatidan foydalanganlar. Kullar yer xaydar, kul tegirmonlarida arpa-bugdoyni maydalab un tayyorlar edilar. Ular uzumzor va zaytunzorlarda ishlab, uzum va zaytun mevalaridan sharbat chikarganlar. Ular har turli kishlok xujalik maxsulotlarini eshak, xachir, aravalarga ortib yelkalarida kutarib bozorlarga olib borganlar.
Yunon aslzodalari kul va churilaridan uy xizmatlari sifatida xam foydalangan. Boy-badavlat kishilar va uziga tuk xonadonlarda 3-4 dan 50-60 gacha kul va churilar xizmat kilganlar.
Keng tarkalgan kulolchilik xunarida kulning mexnati shundan iborat ediki, ustaxonaga gilvata keltirish, uni korish, tepkilash yoki mushtlash kerak bulardi. Idishlarni pishirish uchun xumdonga ut yokish zarur edi. Bu ishlarni xamda utin toshib keltirishni kullar bajarardilar. Lekin shubxasiz kullar kulolchilik charxlarida xam ishlab, idish yasar va idishlarga tutkichlar yopishtirar edilar, chunki tutkichlar aloxida yasalardi. Vazalarga solingan nakshlar va bitilgan yozuvlar ba’zan kullarning rassom bo’lganligidan dalolat beradi.
Masalan, vazalardan birida “Menga kul skif naksh soldi” deb yozilgan. Har bir ustaxonada ishlovchilarning kamida yarmi kullar edi, deb taxmin kilish mumkin. Ustaxonada kullarga juda shafkatsizlik bilan muomala kilinardi. Beotiyada yasalgan bir vazada kulolchilik ustaxonasi tasvirlanib, unda kul va oyoklaridan osib kuyilgan kulning rasmi solingan, Osiglik xolicha uning kaltak sanayetganligi kursatilgan.
Konlarda kullarning mexnati ayniksa ogir bo’lgan. U vaktda konlar yomon uskunalangan, shtolnyalar tor bulib, yogoch narvonlar tez - tez sinib turar va baxtsiz xodisalarga sabab bulardi. Yer osti yeritilmagan, odatda kul usimlik moyi solib yokilgan kichkina lampani kutarib yurgan. Bu lampa tutab xavoni zaharlagan. Ish kuni cheklanmagan edi. Nazoratchilar kamchi bilan savalab turadigan kullar xoldan toyguncha ishlaganlar kechalari charchashdan yikilib kolishar, erta sahar yana ishga tushishlari kerak edi. Charchaganlarga va kasallarga xech kanday shavkat muruvvat bo’lmagan. Xatto eng soglom kul xam bunday ishga besh yil chiday olmagan.
Kuldorlar konlarda ishlatish uchun kullarni ba’zan boshka xujayindan yollab olganlar. Lekin agar kul xalok bulsa, yollovchi ulgan kul urniga yangi kul berishi kerak edi.
Kadimgi Yunonistonda kullar barcha insoniy xukuklardan maxrum edilar. Shuning uchun ularga tirik mavjudot sifatida karaganlar. Kullar uz mexnatlari samarasidan baxramand bo’lmay, juda kashshok yashaganlar.
Yuridik jixatdan kul xujayinning mulki xisoblangan. Garchi ba’zi davlatlarda, masalan Afinada kulni uldirishni takiklovchi qonun bulsada, lekin amalda bu qonunga rioya kilinmagan. Kul ni kilich bilan yoki osib uldirish mumkin emas edi - yu, ammo ulguncha kaltaklash yoki ochlikdan uldirish mumkin edi, chunki agar kul biron jazo natijasida ulsa, kuldor aybdor xisoblanmagan.
Afina sudida, boshka shaharlarning sudida xam, kul guvoxlikka utolmas edi. Lekin agarda kulning aytganlari “Badan tovushi” bulsa, ya’ni kiynok natijasida aytilgan bulsa, u vaktda uning aytganlari xakikat xisoblagan,
Kullar qonuniy nikoxga kirolmaganlar. Ularning amaldagi eru- xotinlik munosabatlari fakat birga turishdan iborat bo’lgan, bu birga turish xujayinning buyrugi bilan har kachon buzilishi mumkin edi.
Kullar orasida pedagoglar, shifokor, akterlar, musikachilar va rakkoslar bor edi. Xatto foylasuf kullar xam mavjud edi. Lekin bunday kasb - xunarlar xech bir xolda kulni xujayinning jabr - zulmidan kutkaraolmas. edi. Kuldor kulni istagan kuyiga solaolardi.
Davlat kullari xam mavjud edi. Ular idoralarda post lavozimlarda masalan, mirzolik, kotiblik vazifalarida ishlardilar. Bunday kullarning axvoli xususiy kul egalari kulidagi kullarning axvolidan yengilrok edi. Lekin bu kullar xam doim sotilishi yoki boshka ishga kuchirilishi mumkin edi.
Kullarga xamisha buyumga karalgandek karalardi ular bilan xisoblashilmas edi.
Kullar ba’zan jabr - zulmga karshi kurashning turli yullaridan foydalanganlar. Kullar mexnat kurollarini sindirar, buzar va yomon ishlar edilar. Ular tez - tez kochib ketganlar. Chunonchi Pelopones urushi vaktida (mil.avv. 431 - 404 yillarda) 20 mingdan oshik kul Afinadan kochib, Spartaliklar tomoniga Dakeleya shaxriga ketgan. Bu kochish Peloponnes urushida Afinaning maglub bulishining mukim sabablaridan biri bo’lgan, chunki kullar urush uchun .kurol -yarog tayerlanadigan ustaxonalarni ishchi kuchisiz koldirgan.
Lekin kullarning kochishi kamdan -kam muvaffakiyatli bulib chiqqan. Kochgan kullarni odatda tutib olishgan va egalariga kaytarganlar, kul egasi ularni jazolagan. Spartada mil.avv. V asrda ilotlarning kuzgoloni daxshatli tus olgan. Spartaliklar bu kuzgolonni bostira olmay kushni polislardan yorxam surashga majbur bo’lganlar. Kurash davom etgan, ilotlarning bir kismi ozodlikka erishgan, lekin ular uz vatanlarini tark etishga majbur bo’lganlar.
Shunday kilib, mil.avv. V asrda Yunonistonda tuzumi rivoj topgan va mustadkamlangan. Afina esa Yunonistondagi eng kuchli quldorlik davlati bulib kolgan.
Kadimgi Yunonistonda mil.avv.VI - IV asrlarda erkin ishlab chikaruvchilar bulib, ular xunarmandchilikda xam, kishlok; xujaligida xam ishlar edilar. Bular xunarmandlar edilar, ularning kichikrok ustaxonalari bor edi. Bu ustaxonalarda ularning fakat yakin karindoshlarigina ba’zan ular bilan ishlar edilar. Ba’zan esa ular shunchaki uz ishining mutaxasislari bo’lgan kishilar edilar. Erkin ustalar eng nozik va malaka talab kilanadigan ishlarni bajarardilar. Kulolchilikda ular idishlarni shaklga solar, pishirar va ularga nakshlar chizardilar. Ustaxonalarda maxsus rassomlar bulib, ular vazalarga gul va naksh solardilar. Ularning kupi chekib kuygan imzolari orkali mashxur bulib ketganlar. Metallurgiya ustaxonalarida erkin temirchilar bulib, ular metaldan chiroyli kurollar va buyumlar yasardilar. Yunonlar birinchi bulib pulatdan buyum yasashni amaliy ravishda urganganliklari ma’lum.
Tosh yunuvchi erkin ustalar binolar uchun marmarni va boщka materiallarni chiroyli kilib ishlaganlar. Uymakor rassomlar toshga nakshlar solib binolarni bezatganlar.
Usha zamonda Yunonistonda kurol - yarog moxirlik bilan yasalgan. Korinf ustaxonalari ayniksa dong taratgan. Afinada kam kurollar yasalgan. Erkin kishilar juda xilma – xil xunarlari soxasida ajoyib ustalar bo’lganlar. Lekin mil.avv. V- IV asrlarda kullarning mexnatidan foydalanish xamma soxalarda usib ketganligi sababli, erkin kishilarning mexnat kilish imkoniyatini asta - sekin cheklab borgan va ularning ijtimoiy axvolini pasaytirib, ikkinchi navli kishilarga aylantirib kuygan.