O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti sirtqi bo’limi (5 yillik)

2.2.Yunoniston madaniyati.
Kadimgi Yunoniston uzining kadimiy madaniyatiga ega. Mil.avv. III-II mingyilliklardayok Krit - Miken madaniyati ravnak toptan edi. Ular uzlarning chizikli yozuvlariga ega bo’lganlar. Lekin bu yozuv keyinchalik unutilgan, Gomer davrida yunonlar finikiyaliklarning yozuvlari bilan topishganlar. Shu asosda ular 24 harfdan iborat uz yozuvlarini yaratganlar.
Yunonlar xat va yozuvni papirus usimliga bargidan tayyorlangan varakka, sopol parchalariga va ustiga mum surtilgan taxtachalarga yozganlar. Yunonlar xat yozishda metaldan tayyorlangan kalamcha - stilda yozganlar.Stilning bir uchi ingichka bulib u yozishga muljallangan. Ikkinchi tomoni tumtok bulib, u uchirgich vazifasini utagan Kadimgi yunonlar kitobni sevishgan va ularni extiyot kilib saklaganlar. Shu tufayli bulsa kerak Yunonistondan juda kup faylasuf, olim, adiblar yetishib chiqqanlar.
Yunonlar ukishga ishtiyokmand bulib, erkin yunonlarning ugillari yetti yoshdan maktabga borganlar.
Dexkon va xunarmandlarning bolalari maktabni bitirib ota onalariga yordam berganlar. Badavlat va uziga tuk kishilarning bolalari 18 yoshgacha gimnaziyalarda ukishni davom ettirganlar.
Yunon maktablarida bolalar chiroyli yozishga, aniq va ravon suzlashga urgatilgan. O’qituvchilar bolalarga Gesiod, Gomer, Sofokl, Eskil, Aristopon kabi adiblarning asarlarini o’qitganlar.
Yunon bolalari Gomerning “Odisseya” va “Iliada” dostonlarini sevib ukiganlar va yod olganlar.
Maktabda o’qituvchilarga rasm chizish, raks tushish, ashula aytish va lira chalishga urgatilgan. Maktabda imtizom kattik bulib, yalkov, dangasa, intizomsiz va suzga kirmaydigan bolalar kaltaklangan. Kullar o’quv yozuvdan maxrum edilar.
Yunonistonda kizlar uchun, maktablar bo’lmagan. Kizlar buvilari, onalari va opalari raxbarligida har xil xunar va ruzgor ishlariga urgatilgan.
Kadimgi Yunon aadabiyotining kelib chikishi uzok utmishga borib takaladi. Yunon adiblari ajoyib afsona, rivoyat, she’r, kushik, doston, tragediya va komediyalar yaratgan Yunon baxshilari esa kadimgi afsona va rivoyatlarni ogzaki tarzda ijro etib avloddan - avlodga yetkazganlar.
“Gerakl”, “Dedal va Ikar”, “Argonavtlar”, “Iliada” va “Odisseya” kabi afsona, doston va rivoyatlar Yunon adabiyotning eng nodir asarlaridan xisoblanadi. Yunon adabiyotning eng mashxur nomoyandalaridan biri Gomer bulib, u mil.avv. VIII asrda,
boshka ma’lumotlarga Karaganda XII asrda yashagan ekan. Gomer “Iliada” va “Odisseya dostonlarining muallifidir. Dostonlarda yunonlarning kichik Osiyodagi Troya shaxriga kilgan yurishlari, kaxramonlarning kurashlari va boshlaridan utkazgan sarguzashtlari xikoya kilingan. Yunon adabiyotining yirik namoyonlaridan biri Geseod bulib, u mil.avv. VIII arsning oxiri - VII boshlarida yashagan. Uning “Mexnat va kunlar” poemasi yunon mexnatkashlariga mexr - muxabbat tekinxur aslzodlarga nafrat ruxida yaratilgan. Geseod asarida mexnat aklni uluglangan.
Quldorlik demokratiyasi rivojlanish bilan, ayniksa Afinada, Adabiyotda dramatik tomoshalar tarakkiy uiladi. Bu dramatik tomoshalar esa ommaviy Xalk bayramlari asosida, tragediya va mifologiya asosida paydo bo’lgan. Shoirlar uz tragediyalarida usha zamondagi Yunon jamiyatini tulkinlantirgan goyalar jo kilar edilar. Bu xol kadimgi yunon trgediyalarning goyat katta shuxrat taratishiga sabab buldi va ularni usha davrining jonli va erkin xujaligiga aylantirgan.
Mil.avv.VI-IV asrlarda Afinada eng atokli yunon shoir - dramaturglari yashab, ijod etganlar. Ular fakat yunon klassiklari emas, balki jaxon adabiyotining xam klassiklaridir. Ularning eng mashxuri Esxil bulib, u mil.avv. 525-456 yillarda yashagan. U 90 dan ortik tragediya yozgan. U “Tragediya otasi” xisoblonadi. Uning eng mashxur tragediyasi “Zanjirband Prometey” va “Forslar”dir. “Zanjirband Prometey” asarida paxlavon Prometeyning xudo Zevs irodasiga karshi borib, odamlarga kamish poyasida osmondan olov keltirib beradi. Rivoyatga kura u odamlarga uy - joy kurishni, xayvonlarni kulga urgatishni nima yasashni, “xisob ilmi” va xat - savodni urgatgan. Bu ishlar Zevsni gazablantirib Prometeyni tog koyasiga zanjirband kilishni buyuradi. Zevs temir tumshukli kushga Prometeyning jigarini chukib yeyishni buyuradi. Prometey kelajakda kimlar Zevsni xokimiyatdan maxrum kilajagini biladi. Ammo u bu sirni Zevs yuborgan Germesga aytmagan. Shunda Zevs Prometeyga shunday gazab kiladiki, zanjirband Prometey koya bilan yer kariga tushib ketadi.
Esxil “Foslar” tragediyasi mil.avv. 492-449 yillardagi Yunon - Eron urushlari vokeasiga bagishlangan. Bu tragediyada Esxil uzi xam ishtirok etgan Salamin jangini gasvirlangan.
Yunonistonning Yana bir shoir va dramaturgi Sofokldir. U mil.avv. 496-406 yillarda yashab ijod etgan tragedik shoirdir. U 120 dan ortik tragediya yozgan. Ammo ulardan fakat yettitasi bizgacha yetib kelgan.
Ular orasida eng mashxuri “Shox Edip” va “Antigona” tragediyalaridir. “Shox Edip” tragediyasida shox Edipning uz otasini uldirib, uz onasiga uylanishdek ogir jinoyati tasvirlangan.
Sofoklning “Antigona” tragediyasi xam Yunonistonda shuxrat kozongan. Bu asarlar ilk bor Afina teatrida namoyish etilgan.
Yunon komediyasining yirik namoyondasi Aristofon bulib, u mil.avv. 480-388 yillarda yashab ijod etgan. U “Tinchlik”, “Ayollar xalk yiginida” va “Suvoriylar” degan mashxur komediyalar yozib, uz davridagi juda kup vokealarni tasvirlaydi.
Kadimgi Yunonistonda fanning turli soxalari buyicha mashxur olimlar yetishib chiqqanlar.
Kadimgi Yunon olimlari Misr, Bobil va kichik Osiyo xalklarining bilimlaridan kup baxramand bo’lganlar.
Kadimgi Shark fani Yunon dunyosi ilm - fanining rivojiga barakali ta’sir kursatdi.
Mil.avv. VII-I asrlarda Yunoniston Gomer, Geseod, Gerodot, Demokrit, Protagor, Gippokrat, Sukrot, Aflotun va Arastu (Aristotel) kabi ulug siymolarni yetkazib berdi.
Mil.avv. VI - V asrlarda kichik Osiyoning garbiy soxilidagi Milet shaxri ilm - ma’rifat markaziga aylangan. Bu shaharda usha zamonning mashxur olimlari, tarixchilari tuplangan edi. Ularning biri mil.avv. 490 - 424 yillarda kichik Osiyodagi Galikarnas shaxrida yashab utgan Gerodotdir. U juda bilimli olim bulib mil.avv. 477 - 455 yillarda Misr, Bobil, Suriya, kichik Osiyo va kora dengiz soxillaridagi mamlakatlarga sayoxat kilgan. Gerodot “Yunoniston - Eron urushlari tarixi” va “kup jildli “Tarix” kitobining muallifdir. Gerodot uzi xakida: Gerodot Ellinlar va boshka xalklarning ulug ishlari nom - nishonsiz kolib ketmasin deb bu ma’lumotlarni tupladi va yozdi” deb koldirgan. Tarixchining “Yunoniston - Eron urushlari tarixi” kitobida Yunoniston - Eron urushlari va bu urushda bevosita ishtirok etgan mamlakatlar tarixi xakida xam ma’lumot beradi. Gerodotning kitobida Yunoniston, kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Bobil, Eron, Turon va boshka xalklar xakida xam kup ma’lumotlar bor.
Gerodotni “Tarix otasi” xam deydilar. Gerodotning zamondoshi fukidid mil.avv. 470 - 400 yillarda yashab ijod etgan.
U Peloponnes urushi ishtirokchisi va u xakida asar yozgan tarixchilardandir. Mashxur Yunon qonuniy olimlardan biri Frakiyaning Abder shaxrida tugulib ijod etgan Demokritdir. Mil.avv. 460 - 370 yillarda yashab ijod etgan Demokrit usha davrda mavjud bo’lgan xamma fanlar bilan shugullangan tengi yuk olim edi. U tabiatda mavjud narsalarning xammasi zarracha - atomlardan tuzilgan degan doxiyona fikrni ilgari surgan.
Yunon dunesining ulug donishmandlaridan biri, kichik Osiyo soxiliga yakin joyda tugilgan mashxur tabib Gippokratdir. U mil.avv. 460 - 375 yillar orasida yashab ijod etgan. Uning eng sevgan mashguloti tabiblik bulib, tabobat ilmining asoslarini otasi Geroklitdan urgangan. U tabobatning Xamma soxalari bilan shugullanib, 70 dan ortik ilmiy asar yozgan. U xozirgacha saklanib kelayetgan shifokorlik kasamyodining mullifidir. Gippokrat musulmon dunyosida bukrot nomi bilan mashxur bulib mil.avv. 375 yili 85 yoshida vafot etgan. Vatandoshimiz Ibn Sino uzining tibbiy ijodida Gippokrat asarlaridan foydalangan. Atoski Yunon faylasuf - donishmandlaridan biri Sukrot bulib u milodimizning 471 yili Afinada dunyoga kelgan. Rivoyat kilinishcha u kitob yozmagan, maktablarda dars bermagan. U odam gavjum bo’lgan joylarida uz shogirdlarini xakikatni bilishga undagan. Sukrot xakikatni bilish mumkin emas deb uylovchilarga karama - karshi, uni baxs - munozara orkali bilish mumkin deb xisoblagan. U odamlarni tenglashtirishga karshi chikib, ularni xakikatni bilganlar va bilmaganlarga ajratgan. U adolatga xilof bo’lgan davlatni boshkarishning xamma shakllarini ya’ni monarxiya, tiraniya, aristokratiya va demokratiya tankid kilgan. Uning bu fikrlari Afina quldorlik demokratiyasi namoyonlariga yokmagan. U demokratiya tuzumining dushmani sifatida sudga berilgan. Sud xukumiga muvofik u giyoxdan tayyorlangan zahar ichib ulgan.
Shark dunyosiga “Muallimi avval” – “birinchi muallim” nomi bilan mashxur olimlardan biri Aristoteldir. Uni Arastu xam deyishadi. U mil.avv. 384 yilda tugilib 322 yilda vafot etgan. U keng bilimli olim bulib, mashxur Iskandarning ustozi, juda kup asarlar yozgan. Uning “Siyosat”, “Metodika” kabi asarlari mashxur. U usha davrdagi ilmiy bilimlarni aloxida soxalarga bulib chiqqan va ularning har birirni botaniqa, fizika, siyosat kabi nomlar bilan atagan. U Yer shar shaklida bulib, butun koinotning markazidir. Kuyosh va yulduzlar Yer atrofida aylanadi, deb xisoblagan, Aristotel uzi va xamma davrlarning buyuk allomasi bulib kolgan.