O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti sirtqi bo’limi (5 yillik)

B) O’quvchilarda tarixiy tasavvur va tushunchalar xosil kilish.
Tarixiy tasavvurlar bilan tarixiy tushunchalar xosil k;ila borish-bunday vaktda ochib beriladigan bilimlarning mazmuni jixatidan xam, metodika jixatidan xam bir-biri bilan uzviy boglangandir. O’quvchilarda xodisalar va tarixiy jarayonlar xakida yetarli darajada tulik va xakkoniy tasavvurlar mavjud bo’lgandagina, ularda shular to’g’risida tushunchalar xosil bula oladi. Biz o’qitish jarayonida, avvalo, tushunchalarning moxiyatini ochib berish uchun zarur bo’lgan tasavvurlarni xosil kila boramiz va tasavvurlarda tarixiy xodisalarning shunday muxim belgilarini, ya’ni tushunchalarda umumlashtiriladigan belgilarni burttirib kursatamiz. Biz tasavvurlar xosil kila borish bilan tushunchalar uchun zamin yaratamiz, tushunchalar xosil kila borish bilan esa O’quvchilarning tasavvurlarini rivojlantirib, boyitib va aniqlashtirib boramiz.
Biz tasavvurlar xosil kilishga doir ishda tarixiy xodisalar obrazlarini O’quvchilar faol suratda idrok etishga karatilgan usullardan foydalanamiz, Tasviriy kisman esa sxema tarzidagi kursatmali o’quv kurollari, o’qituvchining xikoyasidagi, darslik matnidagi xamda tarixiy xujjatlardagi vokeiy va tasviriy elementlar, badiiy adabiyot asarlari O’quvchilarda tarixiy tasavvurlar xosil kilish manbai bulib xizmat kiladi. Material ogzaki bayon kilinayotganda rasmlar kursatish va syujetli xikoya tuzish usullarini kullash yuli bilan xikoyaning jonli chikishga erishiladi; bunda tarixiy xujjatlardan, ilmiy - ommabop va badiiy adabiyot asarlaridan olingan yorkin tafsilotlar keltirilib, O’quvchilar xotirasida saklanib kolgan tasavvurlarga tayangan xolda ish tutiladi. Kurilgan yoki eshitilgan narsalarga kizikish O’quvchilarning dikkatini jalb etadi, ularning muxim tafsilotlari ajratib olinishi va esda saklab kolishga yordam beradi.
Lekin O’quvchilarga aniq va puxta tarixiy tasavvurlar xosil kilish uchun xikoyaning birgina jonli chikishi yoki emosionalligi kifoya kilmaydi. Tasavvurlar xosil kilishda O’quvchilarning xotirasi, xis - tuygulari va fantaziyasigina emas, balki ularning fikrlash faoliyati xam ishtirok etadi.
Biz tushunchalar xosil kilishda O’quvchilarning fikrlash faoliyatini ragbatlantirish xamda unga raxbarlik kilib turishga karatilgan usullardan foydalanamiz O’qituvchi raxbarligida O’quvchilar xodisani fikran bir necha kismga buladilar, xodisalarning muxim belgilarini ajratib olib, ularni muxim bo’lmagan belgilarini umumlashtiradilar O’quvchilarda tarixiy tushunchalar xosil bulishga olib keladigan bu mantikiy faoliyat, kupincha, tarixni o’qitish davomida tarixiy tasavvurlar xosil kilish uchun xizmat kiladigan yangi materialni yangi idrok etish bilan kushilib ketadi. Masalan, o’qituvchi rasmni yoki darslikdagi suratlarni taxlil etib, ularning mazmunini taxlil va sintez kilar ekan, O’quvchilarda urganilayotgan xodisalarning muxim belgilarini aks ettiruvchi yorkin, aniq tasavvurlar xosil kilishga karatilgan ish olib borish bilan birga, xodisalarning usha belgilarini umulashtiruvchi tushunchalar xosil kilishga karatilgan ish xam olib boradi. Lekin tushunchalar xosil kilishga karatilgan ish O’quvchilar tomonidan xatto ilgarirok idrok etilgan va uzlashtirib olingan material asosida olib borilayotgan xollarda xam, bu ish O’quvchilardagi mavjud tasavvurlarni aniqlashtirish va boyitishga imkon beradi, tasavvurlarni aktualashtirib, xodisalar bilan birinchi bor tanishilgan paytda ularning paykalmay kolgan yoki ajratib olinmagan belgilarini kura bilishga va ajratib olishga yordam beradi.
Tarix o’qitishda tushunchalar xosil kilishga karatilgan ishning yullari va usullari xilma-xil bulib, avvalo, xosil kilinadigan tushunchalarning mazmuni va murakkabligiga boglik.
O’quvchilardagi tushunchalarning chukur va mustaxkam bulishi, asosan, o’qituvchining O’quvchilar fikrlash faoliyatini kanchalik uygota olishi va unga kay darajada raxbarlik kila bilishga boglik.
O’qituvchi materialni bayon kilayotganda, biror muammoni uz ichiga olgan vaziyatni vujudga keltirish ana shunday raxbarlik kilishning eng ta’sirchan usullaridan biridir bunday vaziyat O’quvchilarni muammoni xal etish yularini faol suratda izlashga, tarixiy xodisalarni bir-biri bilan takkoslashga, ularning muxim xususiyatlarini topa bilishga, mustakil ravishda xulosalar xamda umumiy yakunlar chikara olishga undaydi.
Tushunchalar xosil kilishga karatilgan ishda evristik usulda suxbat olib borish katta urin tutadi, bunday suxbat davomida o’qituvchi uzining o’rtaga tashlagan savollari bilan O’quvchilarning fikrini kadam-bakadam, pogonama-pogona tarixiy xodisalarning moxiyatiga kura borishi yulidan olib boradi. Tarixiy tushunchalarning muxim belgilarini ajratib kursatish va umumlashtirish uchun o’qituvchi O’quvchilarning darslik matni bilan, xususan, uning jiddiy suratda fikr ishlatishni talab etadigan kismlari bilan kursatmali o’quv kurollari, tarixiy xujatlar bilan ishlarini uyushtiradi. U mavzuga doir jadvallar, chertyojlar va shu singari narsalar tuzishni O’quvchilarning uzlariga topshiradi.
Tushunchalar xosil kilishga karatilgan ishda shu tushunchalarning ta’rifi muxim omil xisoblanadi. Odatda, urganilayotgan xodisa to’g’risida O’quvchilarda allakachon aniq tasavvurlar xosil kilinib, ta’rif uchun zarur belgilar ajratib kursatilgandan keyin, tushunchaning ta’rifi beriladi. Birok tushuncha xosil kilish tushunchaga berilgan ta’rif bilan tugamaydi. Yangi material urganilayotganda bundan ilgari ma’lum bo’lgan tushunchadan foydalanish, uni yangi dalillar bilan asoslash O’quvchilar ongida tushunchaning chukurlashib, va aniqlashtirib borishga olib keladi.