O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti


Download 0.89 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/5
Sana14.04.2020
Hajmi0.89 Mb.
#99258
1   2   3   4   5
Bog'liq
markaziy osiyo devoriy naqsh sanati (1)


Ilko’rtaasr. 

Devoriyrangtasvirningme’morchilikdauzviyrivojlanishboskichlaridaO’zbekistontasviri

ysan’atitarixidaxaykaltaroshlikvagrafikaturlarinisbatansustrivojlanganbo’lib, 

doimodastlabkio’rinlarnirangtasviregallagan. 

Ilko’rtaasrlardavridahukmdorvaaslzodaboylarninguylari, 

jamoatchilikbinolariningdevoriysahnlarinimahobatlirangtasvirbilanziynatlashkengrasmb

o’lganedi. 

Rasmlaravvaligaloyqorishmasibilansuvoqqilinib, 

keyinyelimbilanishlovberilib, 

tayyorlangan. 

Shundanso’ng, 

quruqdevoryuzasigachizilgan. 

Undayelimbo’yoqlar, 

zarhallashuchunesatabiiyoltinishlatilgan. 

O’rtaOsiyorassomlarigaYevropasan’atiyutug’ibo’lganmakon, 

nurvasoya. 

yorug’likqonunlarima’lumbo’lmagan, 

ammoularishlagankompozisiyalarchiziqlariningalohidaohangdorligi, 

naqshlarningo’taaniqtasviretilishi, 

sharpalarningifodaviyligi, 

yetakchibo’yoqlarninguyg’unligibilanfarqqiladi.  MashhursharqshunosolimB.Bartold: 

«Samarqandshahrio’tmishdahududiningkattaligivaaholisiningko’pligijihatidanhammavaq

tMovarunnahrdabirinchibo’libkelgan», 

-debyozadi. 

712 

yildaQutaybaibnMuslimqo’shiniSamarqandnizabtetgan. 



BirnechayillardavomidaG’o’raklarharakativaDivashtichjanglaribo’libo’tgan.  Afsuski, 

UP-


UShasrlardaarablarbostiribkelganvaqtdaularo’zarotarqoqholdasaroyqurishbilanmashg’u

lbo’lgan, 

raqobatchiliksabablio’rtadagibirlikbarhamtopganedi, 

buholesa, 

arabbosqinchilarigaqo’lkelgan. 

Arablargaqarshikurashgohkuchayib, 

gohsusayib, 

qariybyuzyildavometgan, 

bundanSamarqandxarobagaaylangan. 

O’shaasrdayashaganso’g’dshoiriAbuTokiTarxon: 

«Samarqand, 

vayronasan! 

Seningnaqshlaringnio’piribtashlashdi. 

SenChochdanxambattarroqxarobbo’lding. 

Endihyechqachontiklanmaysan!», 

debyozganedi. 



O’rtaOsiyodaeskiqoida-

tartiblarningtanazzulgayuztutib, 

yangidin 

islomningkiribkelishiarafasidaajdodlarimizmahbatlidevoriyrangtasvirningengyuksakn



amunalarinizamondoshlarigatuhfaetganedilar. 

IbnAlAsirning: 

«Eskijamiyathalokbo’lishiarafasidauningmadaniyatimash’alasiso’nishdanavvalgurillab

porlaydi»,  -  deganavliyonamoso’zlarinechog’likhaqqoniyekanliginieslasho’rinlidir. 

Islomyoyilishibilaninsonlarqiyofalari, 

shuningdektabiatmavjudotlarinitasvirlashganisbatandiniyaqidalarshakllanaboshladi. 

Samarqando’zining 2750 yilliktarixigaegaqadimiy, hamishanavqironshaharlardanbiridir. 

UningAfrosiyobantiksaroylari, 

mahobatlidevoriysuratlari, 

gancho’ymakorligi, 



 

37 


o’zigaxoshaykaltaroshligime’morchiliginamunalariUzbekistonvajahonsan’atitarixidaalohi

dao’zigaxoso’ringaega.                                                                                                                     

XX 

asrningyarmidarusrassomlariningSamarqandgatashrifitufaylihaykaltaroshlikhayotijonlandi



rangtasvirdahambadiiy-uslubiyo’zgarishlaryuzberdi. 

"Samarkandningqadimiymasjiduminoralari, 

ulug’vorobidalariniepikromanlargayohudulkankartinalarga, 

ulardantaralibturgansadolarnibuyuksimfoniyalargaqiyosqilishmumkin. 

RanglargaboybeqiyosSamarqandhamisharassomlaruchunilhommanbaibo’libkelgan. 

Buzamintabiatijudaboy. 

Undayorqin, 

iliq, 

ranglarcheksiz, 



jilvakor. 

Buzamindaijodqilayotganzamonaviytasviriysan’atvakillario’zijodiyizlanishlaridaxuddia

vvalgiavlodrassomlarisingariSamarqandni, 

uningsirlivalatofatliolaminiqayta-qayta, 

yangidano’zlariuchunkashfqilishadi. 

Butabiiy, 

harbiravlodningizlanishga, 

xoh, 


rangtasvirda, 

xohxohhaykaltaroshlikdabo’lsin,  oldingiavlodvakillaridankeskinfark, 

qiladi. 

Bufark, 


engavvaloolamniko’rabilishda, 

ranglarnivavoqyeliknihisqilishdako’rinadi. 

SamarqandshahriningtarixiymuzeyidasaqlanayotganQobullarzallaridagidevoriysuratlarn

IX 



asrdaxalifaal-Muqtaddiniyaqidalardankelibchiqib, 

yo’k, 


qilibtashlashnibuyurganligima’lum. 

Ammo, 


bundayta’qiqlargaqaramay, 

Somoniylardavrida 

(1X-Xasrlar) 

Buxoroningkarvonsaroylaridadevoriysuratlarmavjudbo’lganligini, 

busan’atG’aznadamashhurekanliginieskiqo’lyozmamanbalaritasdiqlaydi. 

O’rtaasrlardakitobminiatyurasan’atigullabyashnashi, 

undako’pjihatdantasviretishningasriyan’analarisaqlanibqolganligi, 

uningengnoyobyutuqlaridanbiri 

maxobatlidevoriyrangtasvirsharofatiekanliginihamtaxminqilishmumkin. 



Shujumladan, 

VazirlarMahkamasining 

"BaxouddinNaqshbandyodgorlikmajmuasimarkazinitashkiletishto’g’risida"  (2004  i.  27 

may, 


), 

"ShohiZindayodgorlikmajmuasidaqaytatiklashvaobodonlashtirishishlarinitashkiletishto’

g’risida"gi (2004y., 16-iyun) qarorlariqabulqilinganedi. 

   


Devoriy        rasmlar        asosan,        ibodatxonalar,        saroylar        va    

qal’alarinteryerlarini  bezagan.  Shu  asnoda  mohir  haykaltaroshlar  qo’llari  bilan 

yaratilgan  budda  va  uning  a’yonlari,  masxaraboz,  jangchi,  turli  yoshdagi  erkakva 

ayollar qiyofasidagi haykalchalar ham binoning ichki ko’rinishiga jozibabag’ishlagan.   

Shu   narsa  diqqatga  sazovorki,   bu   davr   ibodatxonalari   vaqasrlaridagi devoriy 

suratlar  me’morchilikka  chambarchas  bog’lik,  ko’plabmehmonxona  devorlariga 

to’ldirib  rasm  ishlangan.    Rassomlar  har  yer-hareridan  eshiklar    bilan    bo’linib 

turuvchi  yaxlit    manzara  yaratishgan,    desabo’ladi.      Tantanali    marosimlarga  

muljallangan  bunday  ulug’vor  xonalarderaza-darchalardan xoli bo’lib, yoruqlik faqat 

yuqoridan tushib turgan. 

Bunda birvarakayiga turt tasviriy vosita - arxitektura, xaykal, amaliy san’at va devoriy 

surat  uyg’unligini  ko’ramiz.  U-U1  asrlarning  oxirlarida  ko’plab  yangi  qal’a-shaharlar 

bunyod etildiki, ularning interyerlari haykaltaroshlik, yog’och o’ymakorligi va devoriy 

suratlar bilan ziynatlangan. 



 

38 


Bolaliktepa,  Jumalaktepa,  Zangtepa  kabi  yodgorliklar  xarobalarida    rasmlar  uchraydi. 

Bolaliktepa  (IV-  V I ) bazm  tasviridan  iborat.  Varaxsha  (VII-V I I I ) devoriy  suratlarida 

"yaxshilik va yomonlik" timsollari

Yukorida  aytib  o’tilgan  maxobatli  devoriy  rang  tasvirlar  to’laligicha  emas,  balki  qisman, 



qoldiqlari  holida  saqlanib  qolgan.  Ammo  ulardan  farqli  o’larok,  Afrosiyob  (VII  asr) 

shaharchasining  saroylari  devoridagi  noma’lum musavvir tomonidan mohirona chizilgan 

rasmlar  o’ziga  xos  mazmun  va  tarixiy  haqiqatni  so’zlab  beruvchi,  o’z  nomi  bilan 

"mahobatli"  asar  saroyning  4  devorida  ham  to’liqdir.  Suratda  tuyonalar  keltirayotgan 

a’yonlar,  xizmatkorlar,  mehmon  kutish  marosimi,  Chag’aniyon,  Tohariston,  Sharqiy 

Turkiston, Shosh, Chin va boshqa mamlakatlardan kelgan elchilar tasvirlangan. Alohida 

ta’kidlash  kerakki,  bu  suratlar  2,2m  -  2,7m  balandlikdagina  saqlanib  qolgan.  Uning 

ayrim  yerlarini  bosqinchi  arab  askarlari  vayron  qilishgan  va  bir  qismi  o’tgan  vaqt 

ta’sirida  yo’qolgan.  Bundan  tashqari,  arab  jug’rofiyachisi  Ibn  Xavqalning  Afrosiyob 

maydonlari juda chiroyli ishlanganligi, har xil afsonaviy ko’rinishdagi haykallar bilan 

bezatilganligi xaqidagi ma’lumotlar bor.

 

Buxoroda  ilk  o’rta  asrlarda  birato’la  8  tadan  12  tagacha  Buxorxudotlar  yashagan 



bo’lib,  agar  shaxarga  biror  xavf  tug’ilsa,  ular  birlashib  ximoya  qilishgan.  Xuddi 

shunday  podsholiklar  Samarqandda  xam  bo’lgan.  Ular  Ixshidlar  deb  atalgan.  Ular 

Buxoro  va  Samarqandda  o’zlariga  Varaxsha,  Afrosiyobga  o’xshash  saroylar 

qurdirganlar, devor interyerlarini go’zal suratlar bilan bezattirishgan. Xuddi ana shu 

davrda devoriy rangtasvir misli ko’rilmagan darajada rivojlangan . 

Devoriy  monumental  rangtasvirning  memoriy  muxit  yaratishda  birlamchi  vazifasi 

badiiylik bo’lsa, uning syujeti vositasida tarix va milliy madaniyatimizni aks ettirib, 

g’oyaviy va mafkuraviy masalalarni yechish mumkin. Masalan, Afrosiyobdagi Ixshid 

(xakim)  Varxumanning  saroyidagi  hayotini,  davlatini,  qudratini,  xalqaro  aloqalarini  va 

saltanat madaniyatini aks ettiruvchi devoriy suratlari bo’lgan. Eramizdan avvalgi IV 

va  eramizning  VIII  asrlarida  sanatning  manaviy-g’oyaviy  vazifasi  kuchli  bordi.  Buni 

Kushon,  Baqtriya,  Xorazm,  Sug’d  madaniyati  namunalarida  ko’rish  mumkin.  O’sha 

davrdagi bunyod etilgan binolar devorlaridagi suratlar, umuman olganda, O’rta Osiyo 

tasviriy  san’ati  hususiyatini  o’zida  namoyon  etadi.  Elchilarning  shoh  qabulida 

bo’lishlari, qaxramonona janglar va mardona shikorlar tasvirli manzaralar, ilk o’rta asr 

axolisining ijtimoiy, madaniy va axloqiy g’oyalarini aks ettirgan. 



Mavzu: 

MarkaziyOsiyoningo’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atixususiyatlari 

Reja: 

1.  MarkaziyOsiyodao’rtaasrlardavriijtimoiy-iqtisodiy, 

siyosiyvamadaniytaraqqiyoti. 

2.  IX-XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari. 

3.  AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati. 

4.  So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati 

 

Yirikfeodaldavlatlariningvujudgakelishi. 



Feodalmunosabatlargaxosme’morchilikningqarortopishi. 

IX-


XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari. 

Islimi, 


girih, 

farangi,  abr,  nilufar.  AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati.  Mayolika, 



 

39 


mozaika. 

So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atidagipasayish. 

Devoriynaqshsan’atiningVatanimiztarixinio’rganishdagiahamiyati.   

 

 

 

Malumki, 



O’zbekistonistiqlolgaerishgach, 

me’morvasan’atshunoslarimizilko’rtaasrlargaoidme’moriyobidalarningucho’lchamliko’rini

shinigrafikusuldatiklashgaurinishmoqda. 

Buboradame’morD.A. 

NozilovhamAfrosiyobsaroyitaxtlizaliningichkiqisminiqaytatiklash, 

ya’niinteryervataxtlizaldevoriysur’atlariniumumiykompozisiyasinigrafiktiklashganiniko’rs

atibo’tishmumkin. 

Uboshlang’ichko’rinishhaqidato’lik, 

yaqqoltasavvuruyg’otishuchunzalningg’arbiy, 

janubiynashimoliydevoriysuratlariniqaytatiklashgauringan.  Grafik  usulda  qayta  tiklash 

taxlilini esa zalning g’arbiy devoridan boshladi va zal interyerini imkon darajasida yaratdi. 

Biroq,  bunda  Afrosiyobdagi  devoriy  surat  solingan  zalning  dastlabki  balandligi  4,0-4,3m 

bulganligi xisobga olinmagan. Bugungi, bizgacha yetib kelgan suratlar esa 2,7metrgachasi 

saqlanib  kolgan.  Ular  ba’zi  bir  me’moriy  nuqsonlardan  ham  holi  emas,  albatta. 

Shuningdek, Varaxsha  xukumdorlari buxorxudotlar saroyining ichki ko’rinishining grafik 

rekonstruksiyasi  V.Nilsen  tomonidan  1974-yilda  bajarilgan.  Demak,  ilk  o’rta  asrlarning 

me’morchiligiga  xos  bo’lgan  usullar  -binolarning  yuqoridagi  tomi  tabiiy  yoritilishi, 

yog’och  o’ymakorligi  va  haykallar  (gorelyef)  hamda  devoriy  rangtasvirning  o’zaro 

uyg’unligi  bugungi  kunda  ham  me’morchilikda  rangtasvirning  qo’llanilishida  o’zgacha 

e’tibor  talab  qiladi.  Darhaqiqat,  Hyerman  Vamberining  "O’tmishi  ko’milgan  millatning 

istiqboli ham zulmat pardasi ostidadir" deganida, yuz bora xaq, ekanligini dildan his etish 

mumkin.  O’rta  Osiyolik  san’atkorlar  -  Muhammad  Ali  So’g’diy,  Darvesh  Ahmad, 

Muhammad Murod Samarqandiy o’zining nafis miniatyuralari bilan rassomchilik san’atida 

munosib  hissa  qo’shgan  bo’lsa,  Muhammad  Avaz  Samarqandiy  Sherdor  madrasasining 

badiiy  bezaklari,  serjilo  naqshlarini  yaratdi.  Har  qanday  xalqning  san’atiga  nazar  solib, 

uning ravnaqi va qudratiga baho berish mumkin.  Amir Temur va Mirzo Ulug’bek davrida 

Markaziy Osiyo va Sharq me’morchiligiga ilgaridan (taxminan  VII-VIII asrlardan buyon) 

ma’lum bo’lgan, asosan gumbazlar ichini bezashga mo’ljallangan yulduzsimon bezak turi - 

«muqandas»  ni  qo’llash  keng  tarqaldi.  U  endi  nafaqat  ichki  bezaklarda,  balki  tashki 

peshtoq ravoqlarida  ham keng qo’llanila boshlandi. Go’ri Amir maqbarasi, Ulug’bekning 

Samarqanddagi  maqbarasida  mukaryasning  ajoyib,  takrorlanmas  namunalarini  ko’ramiz. 

Ulug’bekning  safdoshi  Jamshid  Koshiy  o’zining  «Hisob  kaliti»  asarida  muqandasning  4 

turini ko’rsatib o’tgan (minbar  - oddiy muqandas, at-tiyn - kuloliy muqandas, al-kdvs  — 

yoy  shaklidagi  va  ash-sheroziy  muqandas,  ayni  paytda  uning  yangi  turlarini 

me’morchilikda  qo’llashning  nazariy  asoslarini  yaratgan  edi.  XIV  asrdan  boshlab  ichki 

pardozlarda islomiy guldor naqshlar yirik bezaklarga qaraganda yetakchi o’rinni egalladi, 

girix,  asosan  tashqi  bezaklarda  va  minoralarni  bezashda  qo’llanildi.  Islomda  tasviriy 

san’atga talab - unda hissiyotlarni jo’sh urdirish emas, balki uyg’unlik kashf etuvchi tasvir 

ramziga urg’u beriladi. 

P.Zoxidovning so’nggi tadqiqotlari asosida 30 yil davom etgan eng munozarali masalalarga 

oydinlik  kiritildi.  Ishratxonadagi  Dilkusho  saroyida  Bobur  guvohlik  berishicha,  Amir 

Temurning  Hindistondagi  yurishi,  jang  manzarasi  tasvirlari  interyerda  o’z  o’rnini  topish 

edi.Ushbu  tasvirlar  ko’shkning  binosi  badiiy  qadriyatlari  qatorida  ma’lum  shar’iy 

sabablarga ko’ra, saqlanib qolmagan. Olimning taxminiga ko’ra, miniatyura uslubidagi bu 



 

40 


voqyeaband suratlar Dilkusho ko’shkining markaziy ichki bino devorida chizilgan bo’lishi 

kerak,  deb  taxmin  qilinadi.  Ammo  bu  devorda  ham    koshinning  yupqa  qoldiqlarini 

kuzatamiz.  Hakiqatdan  ham,  Dilkusho  binosi      ichki      devorlarida      hyech      qanday   

voqyeaband      tasvirlar      izlari  topilmadi.      Chunki,      devor      yuzalari      to’laligicha   

naqshinkor      koshinlar      bilan  to’ldirilgan,gumbaz  qismlarida  esa  ko’ndalang  holatda 

koshinlari  bo’lgan.  Zahriddin  Muhammad  Bobur      aytgan    Temurning    jangi    tasvirlangan 

devoriy  suratlari  qayerda,  degan  savol  tug’iladi.  Bu  ma’lumotda    suratga  nisbatan      aniq 

fikrlar  yuk.      Balki,    surat    binoning  2-  qismidadir    deb  taxmin  kiladi.    P.Zoxidov  o’z 

asarida  bu  rasmlar    balki  xitoy  shoyisiga  chizilgan  ko’chma,  yig’ma  shakldagi  rasmlardir  

deb  xisoblaydi.  Uning  fikricha,  rasm  tor  doiradagi  kiborlar,  aslzodalar  tasvirlari  bo’lib, 

ziyofat,  iaxsus  yig’inlardagina  maxsus  ko’rsatilgan,  boshk,a  paytda  esa,  o’rab,  sandiqlarda 

saqlangan bo’lishi mumkin . Amir Temur davrida boshlangan bunyodkorlik ishlari Ulug’bek 

zamonida davom ettirildi. Registon maydonida Ulug’bek madrasasi, Chuponota etaklarida 

bog’-kushklar va rasadxona barpo etildi. Ushbu rasadxona 30 yil davomida to’xtovsiz ilmiy 

markaz  bo’lib  xizmat  kilgan.  Jome’  (Bibixonim)  masjidi  o’z  vaqtida  Sohibqironning 

qudratini ko’rsatish va shahar aholisining namozni jamoa bo’lib o’qishiga sharoit yaratish 

maqsadida,  madrasa  talabalarining  tahsil  olishi,  rasadxona  esa  ta’lim  hamda  tadqiqotlar 

olib  borish  uchun  qurilgan  edi.  Xozirda  bu  sharoitlarda  ularning  dastlabki  faoliyatini 

tiklashga  xojat  yo’k.  Lekin  mazkur  obidalarni  tomosha  qilishga  kelayotgan  kishilar  bu 

holatda ko’rinishi to’g’risida to’liq tasavvur

 h

osil qila olmaydi. Albatta, mazkur imoratlar 



qoshida  kichik  ko’lamda  ularning  dastlabki  ko’rinishini  ifodalovchi  maket  yki 

kompyuterda  bajarilgan  yaqqol  tasviri  ishlab  qo’yilsa,  bu  jumboq,  ma’lum  darajada 

yechilgan bo’lardi. Demak, ushbu me’moriy obidalarning asl kurinishida rostlanishi yaxshi 

natiija  beradi.  To’g’ri,  Mirzo  Ulugbek  rasadxonasini  uning  eski  poydevorlari  ustida 

tiklashning iloji yo’q,. Bunga ikki jixat yo’l qo’ymaydi. Birinchidan, rasadxonaning qayta 

tiklanishiga,  biz  xar  kancha  urinmaylik,  uning   asliga  mos  tushmaydi.  Ikkinchidan,  asl 

poydevorning  o’zi  arxeologik  yodgorlik  sifatida  saqlanishi  lozim.  Bundan  tashqari, 

eskirganligi tufayli uniigustiga boshqatdan bino tiklash noo’rin. 

Shuningdek,Amir    Temur   jome’   masjidi   ayvonlari   va   Bibixonim 

Jomye  masjidlari  qayta tiklansa, ayni muddao bo’lar edi. Ushbu masjid xovlisida Mirzo 

Ulugbek ko’rsatmasiga binoan qur’on uchun maxsus yasalgan marmar majmua ta’mirdan 

chikkan kishki zali ga kiritilib qo’yilishi lozim. 

Garchi, mashxur Afrosiyob devoriy suratlari u paytda ochilmagan bulsada, Tuprokqal’a

Varaxsha  saroylari  devoriy  rasmlari  hamda  Amir  Temurning  qasrlaridagi  devoriy 



suratlari haqida yozma ma’lumotlar mavjud edi. 

T.M.  Dyakonov  Panjikent  ilk  devoriy  suratlarining  ochilishi  vaktida  (1948  yil).  O’rta 

Osiyoda  quyidagi  devoriy  va  haykaltaroshlik  yodgorliklari  ma’lum  bo’lganligini  aytib 

o’tgan:  1.  Ayritom  frizlaridagi  musikachilar  1-asr  (1932-yilda  topilgan);  2.  To’rtkul 

yaqinidagi  Tuproqqal’a  devoriy  suratlari  va  haykallari,  III  asr  (1945-1947  y.);  3. 

Afrosiyob  devoriy  suratlarining  rassom  B.Romberg  tomonidan  ko’chirib  chizilgan 

parchasi  (1913-y.);  4.  Mug’    qal’asidan  topilgan  teriga  ishlangan  so’g’d 

chavandozining  rangtasviri,  VIII  asr  (1933-y).  Demak,  1940-yillar  oxirlarida 

Uzbekistonda  devoriy  rangtasvir  janriga  kiziqish  endi  kuchaya  borgan  edi.  Garchi 

Afrosiyob  saroyidagi  devoriy  suratlar  1945-yilda  to’lik,  ochilgan  bo’lsa-da,  me’mor 

zamondoshlariga Panjikent devoriy suratlari tanish edi. Mashhur me’morning yukoridagi 


 

41 


badiiy yuialish - devoriy rasmni namoyon shaklida ishlashni tanlagani ehtimoldan holi 

emas.  Balki,  uning  Sitorai  Mohi  Xosa    hamda  Buxoro  va  Samarkand  turar-joylarida 

keng qo’llanilgan usulga takdid kilishi sabab bo’lgandir. Binoning birinchi va ikkinchi 

hoshiyoni  stalaktitli  sharafa  bilan  teng  ikkiga  bo’lingan,  devoriy  suratlar  ganchli 

uymakorlik  naqshlari  bilan  maxsus  guldasta  shaklidagi  chegaralangan  shift  kesik 

piramida  shaklida  bo’lib,  islomiy  naqshlar  bilan  berilgan.  Markazdagi  tantanali  zina 

ikkinchi qavatga ko’tariladi.  Devordagi  figuralar kompozisiyasi birinchi  qavatda  devor 

buylab  katta  ganchli  namoyon  ichida  joylashgan,  ikkinchi  qavatda  esa  shu 

kompozisiyaning davomi tasvirlangan bo’lib, unda osmon bilan tutash binoningyuqori 

qismi  va  undan  pastga  qarab  turgan  kuruvchi-me’morlarning    ikki  barobar  kichik 

miqyosda ganchli namoyon ichiga olingan. Bunday to’rt vosita (me’moriy bezak, rang-

tasvir,  xaykaltaroshlik)  ning  hamohangligiga  erishilgan.  Devoriy  naqshdagi  figuralar 

o’lchami  0,5  naturada  berilgan.  Kvadrat  shaklidagi    shifti  o’rtasidagi  sakkiz  kirrali 

qandilsimon ganchdan maxsus qurilgan bo’lgan.  

O’rta Osiyo devoriy suratkashligi

  an’analari  o’rta asrlarda ham  yo’qolib ketmagan  edi. 

Bu davrga kelib, tasviriy san’at ikki yunalishda rivojlandi, saroylar interyerlarida va kitob 

miniatyurachiligida  Samarqand  musavvirlari  binolar  tasvirlarini  faqat  vertikal  va 

gorizontal  jihatlariga  urg’u  berib,  hamma  narsani  tekisliklar  orqali  simmetrik  tarzda  aks 

ettirganlar.  Kishilarshshg  gavdalari  ham  vertikal  joylashgan  bo’lib,  bu  binolar  va 

daraxtlar  tik  chiziqlarga  mutanosibdir.  Tasvir  chiziqlarining  uslubi  kechki  o’rta  asrlar 

(XVII  asr)  mo’jaz  rangtasvirchisi  Murod  Muhammad  Samarqandiyning  uslubiga  juda 

yaqin  turadi.  Shubhasiz,  bu  suratlar  orasida  ma’lum  bir  bog’liqlik  bor.  Yana  bir 

musavvirimiz  Farruxbekning  "Akbarnoma"ga  ishlagan  surati  bizgacha  yetib  kelgan. 

Asar  fragmentar  bo’lib,  unda  ("Akbarshoxning  elchisi  Mir  Muiz  al  Mulk  Musaviy 

Mashxadiy  Shayboniyxon  bilan  suhbatlashmoqda",  1569-yil)  Murod  Samarqandom   

uslubining  ta’siri  seziladi,  ammo  detallar  mukammal.  Masalan,  ayvon  panjarasining 

xandasaviy  nakshlari  loyixaviy  aniqlikda  chizilgan.  Sug’d  va  Baqtriyadagi 

xukmdorlarning 

saroylari 

devorlari 

naqshu-nigorlar, 

xaykalchalar, 

yogoch 


o’ymakorligi  va  gilamlar  bilan  bezatilgan  bo’lsa,  Choch  xukmdorlari saroylari xam 

ulardan qolishmas, dabdabali bezatilgan edi. 

Ulug’bek davri miniatyuralari tabiat manzaralari, me’moriy obidalar, personajlar tasviri 

uziga xos yechimi bilan farqlanib turadi. Samarqand musavvirlarini me’moriy binolarni 

olisdan  turib  keng  miqyosda  tasvirlash  masalasi  qiziqtirmaydi,  Hirot  musavvirlari  esa 

aksincha,  Samarkand  miniatyurasida  Hirot  maktablariga  xos  tabiat  manzaralari  va 

me’moriy  binolar  talqinida  detallarni  maydalab  yuborish,  mayda-chuyda  unsurlarni 

tasvirlash  uchramaydi.  Yirik  rangin  dog’lar  uyg’unligi  Samarqand  miniatyurasi 

rangtasviri  ta’sirchanligini  oshirib  turadi.  "Ulug’bek  davri  Samarqand  miniatyuralari 

taxlili, ularni Hirot va Sherozda yaratilgan asarlar bilan qiyoslash shuni ko’rsatadiki, 

Samarqand miniatyura maktabi ko’pgina jihatlari bilan yuqoridagi ikki maktabga yaqin 

tursada, ammo o’ziga xos manzaraviy ko’rinishi bilan ulardan ajralib turadi". 

Miniatyura  va  me’morchilikning  o’zaro  ta’sirini  Boburiylar  faoliyatida  xam  ko’rish 

mumkin. Shoh Akbarning o’g’li boburiyzoda Jaxongir O’rta Osiyo devorlariga monand 

"Akbar maqbarasi"ni qurdiradi. Shuningdek, Buxoroning Xo’ja Zayniddin masjidi (XVI) 

ichki  devorida  xam  laylak,  quyon,  kiyikni  g’ajiyotgan  yo’lbars  tasvirlari  ko’k  qalamda 

moxirona  aks  ettirilgan.  Ushbu  yulbars  tasvirlari  bizga  Sherdor  madrasasi  peshtoqidagi 


 

42 


tasvirlarni eslatadi. Gulbadanbegim  yozganidek, zarxallangan ikki qavatli (boloxona) 

taxtli  Davlat  uyi  xonasi  devorlariga  go’zal  Yusufni  rom  etayotgan  Zulayxo  tasviri 

ishlangan ekan. Xorazm devoriy suratlarida (III asr) uchbarg nakshi va dastali ko’zacha 

tasviri  saklanib  kolgan.  Panjikentdagi  devoriy  suratlarda  esa  anorning  mevali  novdasi 

solingan guldonlar tasviri uchraydi, keyingi  antik  va  ilk  o’rta  asrlar  san’atiga  mansub 

otashqada  devorlarida,  Afrosiyob  olovxonasida  dastasi  tik  yoki  egik  xolda  ishlangan 

ko’zachada mevali anor novdasi tasvirlanganligini ko’ramiz. 

XVIII-XIX asrga kelib, Farg’ona vodiysida islimiy shakl bilan xoshiyalangan qizil va 

yashil  bo’yoqlar  bilan  jilolangan  turunjlar  afzal  tursa,  Xorazmda  musavvirlar  butun 

yuzani xandasaviy naqshlar bilan to’ldirib, moviy rangli bo’yoq berish kuzatiladi. XIX-

XX asr boshlaridagi binolarining donor va shiftlarida gulli butoqlar, daraxtlar, guldonli 

guldastalar  aksettiriladi.  Shiftlari  esa  turli-tuman  rangli  bezaklar  bilan  ziynatlangan 

(Qo’qondagi  Xudoyorxon  saroyi,  Quuvadagi  Zayniddinboy  uyi,  Toshkentdagi 

knyazII.K. Romshyui na knyaz Polovsev uyi, Marg’ilondagi Saidxo’ja madrasasi, Moxi 

Xossa saroyi va boshkalar). Ichki tomondan esa naqsh o’ymakorligi, naqqoshlik, odam 

va  jonivorlar  tasviri  bezab,  yanada  jozibali  ko’rsatgan.  V.N.  Nilsen  ta’kidlashicha, 

bunday  tasvirlar  ilk  o’rta  asrlardayoq  yuzaga  kelgan.  Binobarin,  Bolaliktepa  qasridan 

uning  yogoch  ustunlari,  shift  uyma-korligining  rangli  parchalari  topilgan.  Ishlov 

berilgan  ustunlar  interyerda  tagkursiga  o’rnatilgan.  Bu  kabi  marmar  toshkursilarni 

Bibixonim  masjidining  vayrona  xoliga  kelgan  ayvonlari  o’rnida  ko’rishimiz  mumkin. 

Toshkursilar yog’och ustunlarni chirishdan saqlagan. 

Ustunlarning  umumiy  qirralari  VIII  asrlarda  shakllanadi,  XIV-XVasrlarga  kelib, 

baland  tagkursilar  an’anaga  aylanadi.  Bunga  sabab,  me’morlar  ustun  yoki  shoxnishin 

kabi  konstruksiyalarni  taraqqiyoti  tarixini  o’rganishda,  ayniqsa  devoriy  suratlarda  aks 

etgan ustun, bino va me’morlar ustun yoki shoxnishin kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti 

tarixini  o’rganishda,  ayniqsa  devoriy  suratlarda  aks  etgan  ustun,  bino  va  interyer 

unsurlarini kuzatib, ularni o’zaro mukryasa etish asosida xulosa chiqarishgan.

 

Kursga xulosa qismi 



 

Qadimiy  sur’atlarimiz,  yozuv  namunalarimiz    davlatchiligimiz  tarixi  uchun  benihoya 

muhim. Fransiyaning sobik, prezidenti Fransua Mitteran, 2009-yil esa Koreya davlati 

rahbarining  bu  devoriy  suratlarni  ko’rish  uchun  maxsus  tashrif  buyurganliklari 

be’jizga  emas.  Mana  shunday  davlat  axamiyatiga  molik  buyuk  san’at  asarlarimizni 

saqlash  va  kelajak  avlodga  yetkazish  burchimizdir.  Shuni  ta’kidlash  joizki, 

Samarkand  maktabining  zamonaviy  devoriy  tasviriy  san’ati  xam  shu  uslubda 

rivojlanib  kelmokda.  SamDU  foyesidagi  "Ma’naviyat  bo’stoni",  yangi  Baxt  uyi 

foyesidagi  "Samarqand  to’yi"  kabi  devoriy  suratlar  shular  jumlasidandir.  Viloyat 

shifoxonasi qarshisidagi Konsert zali, San’at kolleji, Baxt uyi  majmuasining qurilishi 

Samarqand  me’moriy  ansamblsozligi  an’analarining  bugungi  yangi  odimlari 

hisoblanadi.Shunday  ekan,  monumental  sanat  bajarishgan  inshootning  o’zi  ham 

maxobatli  bo’lishi  lozimdir.  Shu  o’rinda  rassom  Chingiz  Axmarovning  tomoshabin 

interyerida  devoriy  surati  bo’lgan  inshootning  faqat  tashqi  memoriy  bezagi  emas, 

balki  uning  ichki  devorlaridagi  rangtasvir  asarlarini  qurish  maqsadida  tashrif 

buyurishiga  erishishimiz  kerak,  degan  ilg’or  ilmiy  konsepsiyasini  eslatib  o’tish  ayni 

paytda bu da’vatga izchil amal qilishimiz darkor. 


 

43 


Yangi mafkuraviy mantiqda tayangan milliy falsafali dunyoqarash vujudga kelishi bilan 

ana shunday ezgu ishlar amalga oshirildi. Buni xususan B.Jalolovning Toshkentdagi 

Turkiston  saroyidagi,  N.Sultonov  va  E.Mux

ammadiyevlarning  Samarkand  Davlat 

Universitetidagi «Marifat bo’stoni» (2000-2002) asarlari misolida ko’rish mumkin. 

 

Asosiydarsliklarvao’quvqo’llanmalari 

1.  I.Karimov. Tarixiyxotirasizkelajakyo’q. T. 1997. 

2.  I.Karimov. Yuksakma’naviyatyengilmaskuch. Toshkent. 2008 y.   

3.  AlbaumL.I. Balalыktepe. T., 1960.  

4.  AlbaumL.I. JivopisAfrasiaba. T.1975. 

5.  ShishkinV.A. Varaxsha. M. 1963. 

6.  AnnayevT. ShaydullayevSh. Surxondaryotarixidanlavhalar. T. 1997 

7.  ArshavskayaZ.A. RtveladzeE.V. XakimovZ.A. Srednevekovыye pamyatniki 

Surxandari. T. 1982 

8.  PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya 

pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960 

 

Qo’shimchaadabiyotlar 

9.  Beleniskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G.  Srednevekovыye gorod 

Sredney Azii. L. 1973 

10.  BulatovaV. MankovskayaL.Yu. PamyatnikizadchestvaTashkentaXIV-XIX 

v.v. T.1983 

11.  VeymarnB.V. Arxitekturno – dekorativnoyeiskusstvoUzbekistana. M.1948 

12.  VoroninaV. L. ArxitekturaSredneyAziiXVI-XVII v.v. Vseobщaya istoriya 

arxitekturы. T.VIII.M.1969 

13.  DenikeB.P. ArxitekturnыyornamentSredneyAzii. M-L.1939 

14.  ZohidovP.Sh. Me’morsan’ati. T.1978 

15.  KabirovA., SagdullayevA. O’rtaOsiyoarxeologiyasi.-T.: O’qituvchi, 1990. 

16.  Mankovskaya L.Yu., Bulatova V.A. Pamyatniki  zodchestva Xorezma. T., 

1978 

17.  Mankovskaya A.Yu. Arxitekturnыye pamyatniki Kashkadari. T. 



Uzbekistan.1979 

18.  MankovskayaL.Yu., BulatovaV. PamyatnikizodchestvaXorezma. T.1978 

19.  MankovskayaL.Yu. Qashqadaryovohasiningarxitekturayodgorliklari. T. 

1979 


20.  Mkrtыchev T.K. Buddiyskoye isskustvo Sredney Azii I-Xvv. M., 2002. 

21.  Nilsen V.A. Arxitektura Sredney Azii V-VIII v.v. T.1966 

22.  PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya arxitekturы Uzbekistana. 

T., 1958 

23.  PugachenkovaG.A., RempelL.I. OcherkiiskusstvaSredneyAzii. M., 1982 

24.  PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya 

pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960 

25.   Sarianidi V.I. Margush. Ashgabad, 2006. 

26.  SuleymanovR.X. DrevniyNaxshab. ANRUz., ―Fan‖ 2000 g. 

27. 


TolstovS.P. QadimgiXorazmmadaniyatiniizlab. Fan. T. 1964.

 


 

44 


28.  MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’ati

O’quv-uslubiymajmua. Universitet. 



2011. 

29.  www. Archaeology.ru 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Download 0.89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling