O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
markaziy osiyo devoriy naqsh sanati (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzu: MarkaziyOsiyoningo’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atixususiyatlari Reja: 1. MarkaziyOsiyodao’rtaasrlardavriijtimoiy-iqtisodiy
- 4. So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati
- Kursga xulosa qismi
- Asosiydarsliklarvao’quvqo’llanmalari
- Qo’shimchaadabiyotlar
Ilko’rtaasr. Devoriyrangtasvirningme’morchilikdauzviyrivojlanishboskichlaridaO’zbekistontasviri ysan’atitarixidaxaykaltaroshlikvagrafikaturlarinisbatansustrivojlanganbo’lib, doimodastlabkio’rinlarnirangtasviregallagan. Ilko’rtaasrlardavridahukmdorvaaslzodaboylarninguylari, jamoatchilikbinolariningdevoriysahnlarinimahobatlirangtasvirbilanziynatlashkengrasmb o’lganedi. Rasmlaravvaligaloyqorishmasibilansuvoqqilinib, keyinyelimbilanishlovberilib, tayyorlangan. Shundanso’ng, quruqdevoryuzasigachizilgan. Undayelimbo’yoqlar, zarhallashuchunesatabiiyoltinishlatilgan. O’rtaOsiyorassomlarigaYevropasan’atiyutug’ibo’lganmakon, nurvasoya. yorug’likqonunlarima’lumbo’lmagan, ammoularishlagankompozisiyalarchiziqlariningalohidaohangdorligi, naqshlarningo’taaniqtasviretilishi, sharpalarningifodaviyligi, yetakchibo’yoqlarninguyg’unligibilanfarqqiladi. MashhursharqshunosolimB.Bartold: «Samarqandshahrio’tmishdahududiningkattaligivaaholisiningko’pligijihatidanhammavaq tMovarunnahrdabirinchibo’libkelgan», -debyozadi. 712 yildaQutaybaibnMuslimqo’shiniSamarqandnizabtetgan. BirnechayillardavomidaG’o’raklarharakativaDivashtichjanglaribo’libo’tgan. Afsuski, UP-
UShasrlardaarablarbostiribkelganvaqtdaularo’zarotarqoqholdasaroyqurishbilanmashg’u lbo’lgan, raqobatchiliksabablio’rtadagibirlikbarhamtopganedi, buholesa, arabbosqinchilarigaqo’lkelgan. Arablargaqarshikurashgohkuchayib, gohsusayib, qariybyuzyildavometgan, bundanSamarqandxarobagaaylangan. O’shaasrdayashaganso’g’dshoiriAbuTokiTarxon: «Samarqand, vayronasan! Seningnaqshlaringnio’piribtashlashdi. SenChochdanxambattarroqxarobbo’lding. Endihyechqachontiklanmaysan!», - debyozganedi. O’rtaOsiyodaeskiqoida- tartiblarningtanazzulgayuztutib, yangidin - islomningkiribkelishiarafasidaajdodlarimizmahbatlidevoriyrangtasvirningengyuksakn amunalarinizamondoshlarigatuhfaetganedilar. IbnAlAsirning: «Eskijamiyathalokbo’lishiarafasidauningmadaniyatimash’alasiso’nishdanavvalgurillab porlaydi», - deganavliyonamoso’zlarinechog’likhaqqoniyekanliginieslasho’rinlidir. Islomyoyilishibilaninsonlarqiyofalari, shuningdektabiatmavjudotlarinitasvirlashganisbatandiniyaqidalarshakllanaboshladi. Samarqando’zining 2750 yilliktarixigaegaqadimiy, hamishanavqironshaharlardanbiridir. UningAfrosiyobantiksaroylari, mahobatlidevoriysuratlari, gancho’ymakorligi, 37
o’zigaxoshaykaltaroshligime’morchiliginamunalariUzbekistonvajahonsan’atitarixidaalohi dao’zigaxoso’ringaega. XX asrningyarmidarusrassomlariningSamarqandgatashrifitufaylihaykaltaroshlikhayotijonlandi , rangtasvirdahambadiiy-uslubiyo’zgarishlaryuzberdi. "Samarkandningqadimiymasjiduminoralari, ulug’vorobidalariniepikromanlargayohudulkankartinalarga, ulardantaralibturgansadolarnibuyuksimfoniyalargaqiyosqilishmumkin. RanglargaboybeqiyosSamarqandhamisharassomlaruchunilhommanbaibo’libkelgan. Buzamintabiatijudaboy. Undayorqin, iliq, ranglarcheksiz, jilvakor. Buzamindaijodqilayotganzamonaviytasviriysan’atvakillario’zijodiyizlanishlaridaxuddia vvalgiavlodrassomlarisingariSamarqandni, uningsirlivalatofatliolaminiqayta-qayta, yangidano’zlariuchunkashfqilishadi. Butabiiy, harbiravlodningizlanishga, xoh,
rangtasvirda, xohxohhaykaltaroshlikdabo’lsin, oldingiavlodvakillaridankeskinfark, qiladi. Bufark,
engavvaloolamniko’rabilishda, ranglarnivavoqyeliknihisqilishdako’rinadi. SamarqandshahriningtarixiymuzeyidasaqlanayotganQobullarzallaridagidevoriysuratlarn i IX asrdaxalifaal-Muqtaddiniyaqidalardankelibchiqib, yo’k,
qilibtashlashnibuyurganligima’lum. Ammo,
bundayta’qiqlargaqaramay, Somoniylardavrida (1X-Xasrlar) Buxoroningkarvonsaroylaridadevoriysuratlarmavjudbo’lganligini, busan’atG’aznadamashhurekanliginieskiqo’lyozmamanbalaritasdiqlaydi. O’rtaasrlardakitobminiatyurasan’atigullabyashnashi, undako’pjihatdantasviretishningasriyan’analarisaqlanibqolganligi, uningengnoyobyutuqlaridanbiri - maxobatlidevoriyrangtasvirsharofatiekanliginihamtaxminqilishmumkin. Shujumladan, VazirlarMahkamasining "BaxouddinNaqshbandyodgorlikmajmuasimarkazinitashkiletishto’g’risida" (2004 i. 27 may,
), "ShohiZindayodgorlikmajmuasidaqaytatiklashvaobodonlashtirishishlarinitashkiletishto’ g’risida"gi (2004y., 16-iyun) qarorlariqabulqilinganedi.
Devoriy rasmlar asosan, ibodatxonalar, saroylar va qal’alarinteryerlarini bezagan. Shu asnoda mohir haykaltaroshlar qo’llari bilan yaratilgan budda va uning a’yonlari, masxaraboz, jangchi, turli yoshdagi erkakva ayollar qiyofasidagi haykalchalar ham binoning ichki ko’rinishiga jozibabag’ishlagan. Shu narsa diqqatga sazovorki, bu davr ibodatxonalari vaqasrlaridagi devoriy suratlar me’morchilikka chambarchas bog’lik, ko’plabmehmonxona devorlariga to’ldirib rasm ishlangan. Rassomlar har yer-hareridan eshiklar bilan bo’linib turuvchi yaxlit manzara yaratishgan, desabo’ladi. Tantanali marosimlarga muljallangan bunday ulug’vor xonalarderaza-darchalardan xoli bo’lib, yoruqlik faqat yuqoridan tushib turgan. Bunda birvarakayiga turt tasviriy vosita - arxitektura, xaykal, amaliy san’at va devoriy surat uyg’unligini ko’ramiz. U-U1 asrlarning oxirlarida ko’plab yangi qal’a-shaharlar bunyod etildiki, ularning interyerlari haykaltaroshlik, yog’och o’ymakorligi va devoriy suratlar bilan ziynatlangan. 38
Bolaliktepa, Jumalaktepa, Zangtepa kabi yodgorliklar xarobalarida rasmlar uchraydi. Bolaliktepa (IV- V I ) bazm tasviridan iborat. Varaxsha (VII-V I I I ) devoriy suratlarida "yaxshilik va yomonlik" timsollari . Yukorida aytib o’tilgan maxobatli devoriy rang tasvirlar to’laligicha emas, balki qisman, qoldiqlari holida saqlanib qolgan. Ammo ulardan farqli o’larok, Afrosiyob (VII asr) shaharchasining saroylari devoridagi noma’lum musavvir tomonidan mohirona chizilgan rasmlar o’ziga xos mazmun va tarixiy haqiqatni so’zlab beruvchi, o’z nomi bilan "mahobatli" asar saroyning 4 devorida ham to’liqdir. Suratda tuyonalar keltirayotgan a’yonlar, xizmatkorlar, mehmon kutish marosimi, Chag’aniyon, Tohariston, Sharqiy Turkiston, Shosh, Chin va boshqa mamlakatlardan kelgan elchilar tasvirlangan. Alohida ta’kidlash kerakki, bu suratlar 2,2m - 2,7m balandlikdagina saqlanib qolgan. Uning ayrim yerlarini bosqinchi arab askarlari vayron qilishgan va bir qismi o’tgan vaqt ta’sirida yo’qolgan. Bundan tashqari, arab jug’rofiyachisi Ibn Xavqalning Afrosiyob maydonlari juda chiroyli ishlanganligi, har xil afsonaviy ko’rinishdagi haykallar bilan bezatilganligi xaqidagi ma’lumotlar bor.
Buxoroda ilk o’rta asrlarda birato’la 8 tadan 12 tagacha Buxorxudotlar yashagan bo’lib, agar shaxarga biror xavf tug’ilsa, ular birlashib ximoya qilishgan. Xuddi shunday podsholiklar Samarqandda xam bo’lgan. Ular Ixshidlar deb atalgan. Ular Buxoro va Samarqandda o’zlariga Varaxsha, Afrosiyobga o’xshash saroylar qurdirganlar, devor interyerlarini go’zal suratlar bilan bezattirishgan. Xuddi ana shu davrda devoriy rangtasvir misli ko’rilmagan darajada rivojlangan . Devoriy monumental rangtasvirning memoriy muxit yaratishda birlamchi vazifasi badiiylik bo’lsa, uning syujeti vositasida tarix va milliy madaniyatimizni aks ettirib, g’oyaviy va mafkuraviy masalalarni yechish mumkin. Masalan, Afrosiyobdagi Ixshid (xakim) Varxumanning saroyidagi hayotini, davlatini, qudratini, xalqaro aloqalarini va saltanat madaniyatini aks ettiruvchi devoriy suratlari bo’lgan. Eramizdan avvalgi IV va eramizning VIII asrlarida sanatning manaviy-g’oyaviy vazifasi kuchli bordi. Buni Kushon, Baqtriya, Xorazm, Sug’d madaniyati namunalarida ko’rish mumkin. O’sha davrdagi bunyod etilgan binolar devorlaridagi suratlar, umuman olganda, O’rta Osiyo tasviriy san’ati hususiyatini o’zida namoyon etadi. Elchilarning shoh qabulida bo’lishlari, qaxramonona janglar va mardona shikorlar tasvirli manzaralar, ilk o’rta asr axolisining ijtimoiy, madaniy va axloqiy g’oyalarini aks ettirgan. Mavzu: MarkaziyOsiyoningo’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atixususiyatlari Reja: 1. MarkaziyOsiyodao’rtaasrlardavriijtimoiy-iqtisodiy, siyosiyvamadaniytaraqqiyoti. 2. IX-XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari. 3. AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati. 4. So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati
Yirikfeodaldavlatlariningvujudgakelishi. Feodalmunosabatlargaxosme’morchilikningqarortopishi. IX-
XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari. Islimi,
girih, farangi, abr, nilufar. AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati. Mayolika, 39
mozaika. So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atidagipasayish. Devoriynaqshsan’atiningVatanimiztarixinio’rganishdagiahamiyati.
Malumki, O’zbekistonistiqlolgaerishgach, me’morvasan’atshunoslarimizilko’rtaasrlargaoidme’moriyobidalarningucho’lchamliko’rini shinigrafikusuldatiklashgaurinishmoqda. Buboradame’morD.A. NozilovhamAfrosiyobsaroyitaxtlizaliningichkiqisminiqaytatiklash, ya’niinteryervataxtlizaldevoriysur’atlariniumumiykompozisiyasinigrafiktiklashganiniko’rs atibo’tishmumkin. Uboshlang’ichko’rinishhaqidato’lik, yaqqoltasavvuruyg’otishuchunzalningg’arbiy, janubiynashimoliydevoriysuratlariniqaytatiklashgauringan. Grafik usulda qayta tiklash taxlilini esa zalning g’arbiy devoridan boshladi va zal interyerini imkon darajasida yaratdi. Biroq, bunda Afrosiyobdagi devoriy surat solingan zalning dastlabki balandligi 4,0-4,3m bulganligi xisobga olinmagan. Bugungi, bizgacha yetib kelgan suratlar esa 2,7metrgachasi saqlanib kolgan. Ular ba’zi bir me’moriy nuqsonlardan ham holi emas, albatta. Shuningdek, Varaxsha xukumdorlari buxorxudotlar saroyining ichki ko’rinishining grafik rekonstruksiyasi V.Nilsen tomonidan 1974-yilda bajarilgan. Demak, ilk o’rta asrlarning me’morchiligiga xos bo’lgan usullar -binolarning yuqoridagi tomi tabiiy yoritilishi, yog’och o’ymakorligi va haykallar (gorelyef) hamda devoriy rangtasvirning o’zaro uyg’unligi bugungi kunda ham me’morchilikda rangtasvirning qo’llanilishida o’zgacha e’tibor talab qiladi. Darhaqiqat, Hyerman Vamberining "O’tmishi ko’milgan millatning istiqboli ham zulmat pardasi ostidadir" deganida, yuz bora xaq, ekanligini dildan his etish mumkin. O’rta Osiyolik san’atkorlar - Muhammad Ali So’g’diy, Darvesh Ahmad, Muhammad Murod Samarqandiy o’zining nafis miniatyuralari bilan rassomchilik san’atida munosib hissa qo’shgan bo’lsa, Muhammad Avaz Samarqandiy Sherdor madrasasining badiiy bezaklari, serjilo naqshlarini yaratdi. Har qanday xalqning san’atiga nazar solib, uning ravnaqi va qudratiga baho berish mumkin. Amir Temur va Mirzo Ulug’bek davrida Markaziy Osiyo va Sharq me’morchiligiga ilgaridan (taxminan VII-VIII asrlardan buyon) ma’lum bo’lgan, asosan gumbazlar ichini bezashga mo’ljallangan yulduzsimon bezak turi - «muqandas» ni qo’llash keng tarqaldi. U endi nafaqat ichki bezaklarda, balki tashki peshtoq ravoqlarida ham keng qo’llanila boshlandi. Go’ri Amir maqbarasi, Ulug’bekning Samarqanddagi maqbarasida mukaryasning ajoyib, takrorlanmas namunalarini ko’ramiz. Ulug’bekning safdoshi Jamshid Koshiy o’zining «Hisob kaliti» asarida muqandasning 4 turini ko’rsatib o’tgan (minbar - oddiy muqandas, at-tiyn - kuloliy muqandas, al-kdvs — yoy shaklidagi va ash-sheroziy muqandas, ayni paytda uning yangi turlarini me’morchilikda qo’llashning nazariy asoslarini yaratgan edi. XIV asrdan boshlab ichki pardozlarda islomiy guldor naqshlar yirik bezaklarga qaraganda yetakchi o’rinni egalladi, girix, asosan tashqi bezaklarda va minoralarni bezashda qo’llanildi. Islomda tasviriy san’atga talab - unda hissiyotlarni jo’sh urdirish emas, balki uyg’unlik kashf etuvchi tasvir ramziga urg’u beriladi. P.Zoxidovning so’nggi tadqiqotlari asosida 30 yil davom etgan eng munozarali masalalarga oydinlik kiritildi. Ishratxonadagi Dilkusho saroyida Bobur guvohlik berishicha, Amir Temurning Hindistondagi yurishi, jang manzarasi tasvirlari interyerda o’z o’rnini topish edi.Ushbu tasvirlar ko’shkning binosi badiiy qadriyatlari qatorida ma’lum shar’iy sabablarga ko’ra, saqlanib qolmagan. Olimning taxminiga ko’ra, miniatyura uslubidagi bu 40
voqyeaband suratlar Dilkusho ko’shkining markaziy ichki bino devorida chizilgan bo’lishi kerak, deb taxmin qilinadi. Ammo bu devorda ham koshinning yupqa qoldiqlarini kuzatamiz. Hakiqatdan ham, Dilkusho binosi ichki devorlarida hyech qanday voqyeaband tasvirlar izlari topilmadi. Chunki, devor yuzalari to’laligicha naqshinkor koshinlar bilan to’ldirilgan,gumbaz qismlarida esa ko’ndalang holatda koshinlari bo’lgan. Zahriddin Muhammad Bobur aytgan Temurning jangi tasvirlangan devoriy suratlari qayerda, degan savol tug’iladi. Bu ma’lumotda suratga nisbatan aniq fikrlar yuk. Balki, surat binoning 2- qismidadir deb taxmin kiladi. P.Zoxidov o’z asarida bu rasmlar balki xitoy shoyisiga chizilgan ko’chma, yig’ma shakldagi rasmlardir deb xisoblaydi. Uning fikricha, rasm tor doiradagi kiborlar, aslzodalar tasvirlari bo’lib, ziyofat, iaxsus yig’inlardagina maxsus ko’rsatilgan, boshk,a paytda esa, o’rab, sandiqlarda saqlangan bo’lishi mumkin . Amir Temur davrida boshlangan bunyodkorlik ishlari Ulug’bek zamonida davom ettirildi. Registon maydonida Ulug’bek madrasasi, Chuponota etaklarida bog’-kushklar va rasadxona barpo etildi. Ushbu rasadxona 30 yil davomida to’xtovsiz ilmiy markaz bo’lib xizmat kilgan. Jome’ (Bibixonim) masjidi o’z vaqtida Sohibqironning qudratini ko’rsatish va shahar aholisining namozni jamoa bo’lib o’qishiga sharoit yaratish maqsadida, madrasa talabalarining tahsil olishi, rasadxona esa ta’lim hamda tadqiqotlar olib borish uchun qurilgan edi. Xozirda bu sharoitlarda ularning dastlabki faoliyatini tiklashga xojat yo’k. Lekin mazkur obidalarni tomosha qilishga kelayotgan kishilar bu holatda ko’rinishi to’g’risida to’liq tasavvur h osil qila olmaydi. Albatta, mazkur imoratlar qoshida kichik ko’lamda ularning dastlabki ko’rinishini ifodalovchi maket yki kompyuterda bajarilgan yaqqol tasviri ishlab qo’yilsa, bu jumboq, ma’lum darajada yechilgan bo’lardi. Demak, ushbu me’moriy obidalarning asl kurinishida rostlanishi yaxshi natiija beradi. To’g’ri, Mirzo Ulugbek rasadxonasini uning eski poydevorlari ustida tiklashning iloji yo’q,. Bunga ikki jixat yo’l qo’ymaydi. Birinchidan, rasadxonaning qayta tiklanishiga, biz xar kancha urinmaylik, uning asliga mos tushmaydi. Ikkinchidan, asl poydevorning o’zi arxeologik yodgorlik sifatida saqlanishi lozim. Bundan tashqari, eskirganligi tufayli uniigustiga boshqatdan bino tiklash noo’rin. Shuningdek,Amir Temur jome’ masjidi ayvonlari va Bibixonim Jomye masjidlari qayta tiklansa, ayni muddao bo’lar edi. Ushbu masjid xovlisida Mirzo Ulugbek ko’rsatmasiga binoan qur’on uchun maxsus yasalgan marmar majmua ta’mirdan chikkan kishki zali ga kiritilib qo’yilishi lozim. Garchi, mashxur Afrosiyob devoriy suratlari u paytda ochilmagan bulsada, Tuprokqal’a , Varaxsha saroylari devoriy rasmlari hamda Amir Temurning qasrlaridagi devoriy suratlari haqida yozma ma’lumotlar mavjud edi. T.M. Dyakonov Panjikent ilk devoriy suratlarining ochilishi vaktida (1948 yil). O’rta Osiyoda quyidagi devoriy va haykaltaroshlik yodgorliklari ma’lum bo’lganligini aytib o’tgan: 1. Ayritom frizlaridagi musikachilar 1-asr (1932-yilda topilgan); 2. To’rtkul yaqinidagi Tuproqqal’a devoriy suratlari va haykallari, III asr (1945-1947 y.); 3. Afrosiyob devoriy suratlarining rassom B.Romberg tomonidan ko’chirib chizilgan parchasi (1913-y.); 4. Mug’ qal’asidan topilgan teriga ishlangan so’g’d chavandozining rangtasviri, VIII asr (1933-y). Demak, 1940-yillar oxirlarida Uzbekistonda devoriy rangtasvir janriga kiziqish endi kuchaya borgan edi. Garchi Afrosiyob saroyidagi devoriy suratlar 1945-yilda to’lik, ochilgan bo’lsa-da, me’mor zamondoshlariga Panjikent devoriy suratlari tanish edi. Mashhur me’morning yukoridagi
41
badiiy yuialish - devoriy rasmni namoyon shaklida ishlashni tanlagani ehtimoldan holi emas. Balki, uning Sitorai Mohi Xosa hamda Buxoro va Samarkand turar-joylarida keng qo’llanilgan usulga takdid kilishi sabab bo’lgandir. Binoning birinchi va ikkinchi hoshiyoni stalaktitli sharafa bilan teng ikkiga bo’lingan, devoriy suratlar ganchli uymakorlik naqshlari bilan maxsus guldasta shaklidagi chegaralangan shift kesik piramida shaklida bo’lib, islomiy naqshlar bilan berilgan. Markazdagi tantanali zina ikkinchi qavatga ko’tariladi. Devordagi figuralar kompozisiyasi birinchi qavatda devor buylab katta ganchli namoyon ichida joylashgan, ikkinchi qavatda esa shu kompozisiyaning davomi tasvirlangan bo’lib, unda osmon bilan tutash binoningyuqori qismi va undan pastga qarab turgan kuruvchi-me’morlarning ikki barobar kichik miqyosda ganchli namoyon ichiga olingan. Bunday to’rt vosita (me’moriy bezak, rang- tasvir, xaykaltaroshlik) ning hamohangligiga erishilgan. Devoriy naqshdagi figuralar o’lchami 0,5 naturada berilgan. Kvadrat shaklidagi shifti o’rtasidagi sakkiz kirrali qandilsimon ganchdan maxsus qurilgan bo’lgan. O’rta Osiyo devoriy suratkashligi an’analari o’rta asrlarda ham yo’qolib ketmagan edi. Bu davrga kelib, tasviriy san’at ikki yunalishda rivojlandi, saroylar interyerlarida va kitob miniatyurachiligida Samarqand musavvirlari binolar tasvirlarini faqat vertikal va gorizontal jihatlariga urg’u berib, hamma narsani tekisliklar orqali simmetrik tarzda aks ettirganlar. Kishilarshshg gavdalari ham vertikal joylashgan bo’lib, bu binolar va daraxtlar tik chiziqlarga mutanosibdir. Tasvir chiziqlarining uslubi kechki o’rta asrlar (XVII asr) mo’jaz rangtasvirchisi Murod Muhammad Samarqandiyning uslubiga juda yaqin turadi. Shubhasiz, bu suratlar orasida ma’lum bir bog’liqlik bor. Yana bir musavvirimiz Farruxbekning "Akbarnoma"ga ishlagan surati bizgacha yetib kelgan. Asar fragmentar bo’lib, unda ("Akbarshoxning elchisi Mir Muiz al Mulk Musaviy Mashxadiy Shayboniyxon bilan suhbatlashmoqda", 1569-yil) Murod Samarqandom uslubining ta’siri seziladi, ammo detallar mukammal. Masalan, ayvon panjarasining xandasaviy nakshlari loyixaviy aniqlikda chizilgan. Sug’d va Baqtriyadagi xukmdorlarning saroylari devorlari naqshu-nigorlar, xaykalchalar, yogoch
o’ymakorligi va gilamlar bilan bezatilgan bo’lsa, Choch xukmdorlari saroylari xam ulardan qolishmas, dabdabali bezatilgan edi. Ulug’bek davri miniatyuralari tabiat manzaralari, me’moriy obidalar, personajlar tasviri uziga xos yechimi bilan farqlanib turadi. Samarqand musavvirlarini me’moriy binolarni olisdan turib keng miqyosda tasvirlash masalasi qiziqtirmaydi, Hirot musavvirlari esa aksincha, Samarkand miniatyurasida Hirot maktablariga xos tabiat manzaralari va me’moriy binolar talqinida detallarni maydalab yuborish, mayda-chuyda unsurlarni tasvirlash uchramaydi. Yirik rangin dog’lar uyg’unligi Samarqand miniatyurasi rangtasviri ta’sirchanligini oshirib turadi. "Ulug’bek davri Samarqand miniatyuralari taxlili, ularni Hirot va Sherozda yaratilgan asarlar bilan qiyoslash shuni ko’rsatadiki, Samarqand miniatyura maktabi ko’pgina jihatlari bilan yuqoridagi ikki maktabga yaqin tursada, ammo o’ziga xos manzaraviy ko’rinishi bilan ulardan ajralib turadi". Miniatyura va me’morchilikning o’zaro ta’sirini Boburiylar faoliyatida xam ko’rish mumkin. Shoh Akbarning o’g’li boburiyzoda Jaxongir O’rta Osiyo devorlariga monand "Akbar maqbarasi"ni qurdiradi. Shuningdek, Buxoroning Xo’ja Zayniddin masjidi (XVI) ichki devorida xam laylak, quyon, kiyikni g’ajiyotgan yo’lbars tasvirlari ko’k qalamda moxirona aks ettirilgan. Ushbu yulbars tasvirlari bizga Sherdor madrasasi peshtoqidagi
42
tasvirlarni eslatadi. Gulbadanbegim yozganidek, zarxallangan ikki qavatli (boloxona) taxtli Davlat uyi xonasi devorlariga go’zal Yusufni rom etayotgan Zulayxo tasviri ishlangan ekan. Xorazm devoriy suratlarida (III asr) uchbarg nakshi va dastali ko’zacha tasviri saklanib kolgan. Panjikentdagi devoriy suratlarda esa anorning mevali novdasi solingan guldonlar tasviri uchraydi, keyingi antik va ilk o’rta asrlar san’atiga mansub otashqada devorlarida, Afrosiyob olovxonasida dastasi tik yoki egik xolda ishlangan ko’zachada mevali anor novdasi tasvirlanganligini ko’ramiz. XVIII-XIX asrga kelib, Farg’ona vodiysida islimiy shakl bilan xoshiyalangan qizil va yashil bo’yoqlar bilan jilolangan turunjlar afzal tursa, Xorazmda musavvirlar butun yuzani xandasaviy naqshlar bilan to’ldirib, moviy rangli bo’yoq berish kuzatiladi. XIX- XX asr boshlaridagi binolarining donor va shiftlarida gulli butoqlar, daraxtlar, guldonli guldastalar aksettiriladi. Shiftlari esa turli-tuman rangli bezaklar bilan ziynatlangan (Qo’qondagi Xudoyorxon saroyi, Quuvadagi Zayniddinboy uyi, Toshkentdagi knyazII.K. Romshyui na knyaz Polovsev uyi, Marg’ilondagi Saidxo’ja madrasasi, Moxi Xossa saroyi va boshkalar). Ichki tomondan esa naqsh o’ymakorligi, naqqoshlik, odam va jonivorlar tasviri bezab, yanada jozibali ko’rsatgan. V.N. Nilsen ta’kidlashicha, bunday tasvirlar ilk o’rta asrlardayoq yuzaga kelgan. Binobarin, Bolaliktepa qasridan uning yogoch ustunlari, shift uyma-korligining rangli parchalari topilgan. Ishlov berilgan ustunlar interyerda tagkursiga o’rnatilgan. Bu kabi marmar toshkursilarni Bibixonim masjidining vayrona xoliga kelgan ayvonlari o’rnida ko’rishimiz mumkin. Toshkursilar yog’och ustunlarni chirishdan saqlagan. Ustunlarning umumiy qirralari VIII asrlarda shakllanadi, XIV-XVasrlarga kelib, baland tagkursilar an’anaga aylanadi. Bunga sabab, me’morlar ustun yoki shoxnishin kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti tarixini o’rganishda, ayniqsa devoriy suratlarda aks etgan ustun, bino va me’morlar ustun yoki shoxnishin kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti tarixini o’rganishda, ayniqsa devoriy suratlarda aks etgan ustun, bino va interyer unsurlarini kuzatib, ularni o’zaro mukryasa etish asosida xulosa chiqarishgan.
Qadimiy sur’atlarimiz, yozuv namunalarimiz davlatchiligimiz tarixi uchun benihoya muhim. Fransiyaning sobik, prezidenti Fransua Mitteran, 2009-yil esa Koreya davlati rahbarining bu devoriy suratlarni ko’rish uchun maxsus tashrif buyurganliklari be’jizga emas. Mana shunday davlat axamiyatiga molik buyuk san’at asarlarimizni saqlash va kelajak avlodga yetkazish burchimizdir. Shuni ta’kidlash joizki, Samarkand maktabining zamonaviy devoriy tasviriy san’ati xam shu uslubda rivojlanib kelmokda. SamDU foyesidagi "Ma’naviyat bo’stoni", yangi Baxt uyi foyesidagi "Samarqand to’yi" kabi devoriy suratlar shular jumlasidandir. Viloyat shifoxonasi qarshisidagi Konsert zali, San’at kolleji, Baxt uyi majmuasining qurilishi Samarqand me’moriy ansamblsozligi an’analarining bugungi yangi odimlari hisoblanadi.Shunday ekan, monumental sanat bajarishgan inshootning o’zi ham maxobatli bo’lishi lozimdir. Shu o’rinda rassom Chingiz Axmarovning tomoshabin interyerida devoriy surati bo’lgan inshootning faqat tashqi memoriy bezagi emas, balki uning ichki devorlaridagi rangtasvir asarlarini qurish maqsadida tashrif buyurishiga erishishimiz kerak, degan ilg’or ilmiy konsepsiyasini eslatib o’tish ayni paytda bu da’vatga izchil amal qilishimiz darkor.
43
Yangi mafkuraviy mantiqda tayangan milliy falsafali dunyoqarash vujudga kelishi bilan ana shunday ezgu ishlar amalga oshirildi. Buni xususan B.Jalolovning Toshkentdagi Turkiston saroyidagi, N.Sultonov va E.Mux ammadiyevlarning Samarkand Davlat Universitetidagi «Marifat bo’stoni» (2000-2002) asarlari misolida ko’rish mumkin.
1. I.Karimov. Tarixiyxotirasizkelajakyo’q. T. 1997. 2. I.Karimov. Yuksakma’naviyatyengilmaskuch. Toshkent. 2008 y. 3. AlbaumL.I. Balalыktepe. T., 1960. 4. AlbaumL.I. JivopisAfrasiaba. T.1975. 5. ShishkinV.A. Varaxsha. M. 1963. 6. AnnayevT. ShaydullayevSh. Surxondaryotarixidanlavhalar. T. 1997 7. ArshavskayaZ.A. RtveladzeE.V. XakimovZ.A. Srednevekovыye pamyatniki Surxandari. T. 1982 8. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960
9. Beleniskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G. Srednevekovыye gorod Sredney Azii. L. 1973 10. BulatovaV. MankovskayaL.Yu. PamyatnikizadchestvaTashkentaXIV-XIX v.v. T.1983 11. VeymarnB.V. Arxitekturno – dekorativnoyeiskusstvoUzbekistana. M.1948 12. VoroninaV. L. ArxitekturaSredneyAziiXVI-XVII v.v. Vseobщaya istoriya arxitekturы. T.VIII.M.1969 13. DenikeB.P. ArxitekturnыyornamentSredneyAzii. M-L.1939 14. ZohidovP.Sh. Me’morsan’ati. T.1978 15. KabirovA., SagdullayevA. O’rtaOsiyoarxeologiyasi.-T.: O’qituvchi, 1990. 16. Mankovskaya L.Yu., Bulatova V.A. Pamyatniki zodchestva Xorezma. T., 1978 17. Mankovskaya A.Yu. Arxitekturnыye pamyatniki Kashkadari. T. Uzbekistan.1979 18. MankovskayaL.Yu., BulatovaV. PamyatnikizodchestvaXorezma. T.1978 19. MankovskayaL.Yu. Qashqadaryovohasiningarxitekturayodgorliklari. T. 1979
20. Mkrtыchev T.K. Buddiyskoye isskustvo Sredney Azii I-Xvv. M., 2002. 21. Nilsen V.A. Arxitektura Sredney Azii V-VIII v.v. T.1966 22. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya arxitekturы Uzbekistana. T., 1958 23. PugachenkovaG.A., RempelL.I. OcherkiiskusstvaSredneyAzii. M., 1982 24. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960 25. Sarianidi V.I. Margush. Ashgabad, 2006. 26. SuleymanovR.X. DrevniyNaxshab. ANRUz., ―Fan‖ 2000 g. 27.
TolstovS.P. QadimgiXorazmmadaniyatiniizlab. Fan. T. 1964.
44
28. MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’ati . O’quv-uslubiymajmua. Universitet. 2011. 29. www. Archaeology.ru
Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling