O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti ro`ziyev e. A. Samarqand – 2011

7. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Organik birikmalar analizining vujudga kelishi.
2. Organik moddalar tarkibidan vodorod, uglerod, kislorod, azot, oltingugurt, galogenlar mavjudligini aniqlashga doir kashfiyotlar tarixi.
3. Organik moddalarni miqdoriy analiz qilish.
4. Organik mikroanalizning paydo bo`lishi.
5. Funksional analizning yaratilishi.
8. Adabiyotlar:
1.Манолов К. Великие химики. В 2-х томах. I, II. Пер.с Болг. –М.: Мир. 1985. -438 с.
2. Волков В.А., Вонский Е.В., Кузнецова Г.И. Выдающиеся химики мира. –М.: Высшая школа. 1991. -656 с.
3. Internet ma’lumotlari.
ASBOBIY ANALIZ USULLARINING RIVOJLANISH TARIXI


1. Mavzu rejasi: Elektroliz va elektrogravimetriyaning kashf etilish tarixi. Sifatiy va miqdoriy optik analiz usullarining yaratilishi. Kolorimetriya va adsorbsion spektroskopiya. pH-ni o`lchash tarixi. Potensiometriya, konduktometriya, kulonometriya, polyarografiya va amperometrik analiz usullarining rivojlanish tarixi.
2. Tayanch iboralar: Galvanik element, elektr toki, elektrlanish tushunchalarining paydo bo`lishi, L. Galvani, A. Volta, A. Karlayl, U. Kruykshenk, G. Devi, Faradeylarning ishlari; elektoliz (A. Bekkerel), metallarning katodda qaytarilish hodisasi, elektrogravimetriya. Optik analiz, spektroskopiya usullari, I. Nyuton, A. Marggraf, Y. Fraungofer, J. Gershel, Y. Plyuker, A. Angstrem, G. Kirxgof, R. Bunzenlarning kashfiyotlari; Kolorimetriya, fotoelementlar yaratilishi; pH-ni o`lchash, potensiometriya, konduktometriya, amperometriya usullarining yaratilish tarixi.
3. Maqsadi: Talabalarni fizik-kimyoviy analiz usillarining yaratilish tarixi bilan tanishtirish.
4. Dars o’tish vositalari: Ko’rgazmali suratli materiallar, labaratoriya asbob- uskunalari, zamonaviy asboblar.
5. Dars o’tish usuli: Dars hamkorlikda o’qish usulida tashkil etiladi.
6. Darsning mazmuni:
Elektrogravimetriya. Moddalarning yoki tirik organizmlarning elektrlanishi xususiyati anchadan beri ma`lum. 1780 yilda Luidji Galvani o`zining “Tirik elektrlanishga oid qurbaqa misolida” tadqiqotlarini e`lon qildi.
1800 yilda Aleksandr Volta (1745-1827) birinchi galvanik elementni kashf etdi, keyinchalik buni Volta batareyalari deb atadilar. Bu bilan qulay tok manbai olindi.
1800 yilda angliyalik kimyogar olimlar A. Karlayl va J. Nikolsonlar suvning tok ta`sirida parchalanishini aniqladilar. U. Kpuykshenk metallarning manfiy elektrodda ajralishini isbotladi. Bu usuldan sifat analizini amalga oshirishda foydalanishni tavsiya etib, misni aniqlash usulini yozdi.
1808 yilda G. Devi o`zining ishqorlarning Volta batareyalari yordamida elektrolitik parchalanishiga oid qiziqarli tajribalari natijalarini e`lon qildi.
Gemfri Devi (1778-1829) mashhur kimyogarlardan biri bo`lib, Pnevmatik institutda ishlab yurgan paytlarda a`zot ikki oksidini kashf etdi. Keyin Qirollik institutiga maruzachi sifatida taklif etilgach, ko`plab yangiliklar ijodkori bo`ldi.
Devi birinchi bo`lib xlorning element ekanligini qayd etdi. Elektr yoyi va xavfsiz ruda lampalarini yaratib, mashhur bo`lib tanildi. Baribir undan qaysi kashfiyoti eng muhim ekanligini so`rashganida, u “Faradey” deb javob beradi. Chunki Maykl Faradey o`z faoliyatini Deviga shogirdlikdan boshlagan.
Ingliz olimi Maykl Faradey (1791-1867) miqdoriy elektrokimyoning asoschilaridan biridir. 1815-1818 yillarda ohakning kimyoviy analizi, po`latning sifatini oshirish maqsadida temir qotishmalarining tadqiqi, turli qo`shimchalarning po`latning sifatiga ta`siri kabi ishlar bilan shug`ullangan. 1823 yilda birinchi bo`lib suyuq holda xlorni, keyinchalik vodorod sulfid, uglerod (II) oksidi, ammiak va azot ikki oksidi kabilarni ham oldi. Suyuq holda bundan tashqari etilenni, vodorodning mishyak, yod, brom va fosfor bilan birikmalarini ham ajratdi. 1825 yilda benzolni ochdi va uning fizikaviy hamda ba`zi kimyoviy xossalarini o`rgandi. 1826 yilda naftalinning α-ß sulfokislotalarini oldi va ularning 15 ta tuzini tayyorladi. Tabiiy kauchukning tadqiqotlarini boshlab berdi. 1833-1836 yillarda elektirolizning miqdoriy qonunlarini ishlab chiqdi. Elektromagnetizm bo`yicha ham tadqiqotlar olib bordi. Elektromagnit maydoni to`g`risidagi ta`limotning ham yaratuvchisi Maykl Faradeydir. U dielektrik o`tkazuvchanlik tushunchasini ham kiritdi.
Elektrolizdan sifat analizida foydalanish A. Fisherning 1812 yilda shu usul bilan mishyakni aniqlashidan boshlandi. 1830 yilda A. Bekkerel elektroliz jarayonida qo`rg`oshin va marganets musbat elektrodda cho`kishini aniqladi. A. Kossi bu hodisadan tuz eritmalaridagi metallarni ochishda foydalandi. 1815 yida Golte de Klobri elektr tokini zaharli metallarni aniqlash uchun qo’llashni tavsiya etadi. U platinada nitrat kislota bilan qayta ishlagan metallarni cho`ktirdi. Sh. Depres elektrolitik yo`l bilan qo`rg`oshinni misdan ajratdi. Mis anodda, qo`rg`oshin esa katodda cho`ktirildi.
1864 yilda Uolkot Gibbs (1822-1908) metallarni elektrolitik qaytarishni ularni miqdoriy aniqlash uchun foydalandi. U qaytarilgan metall cho`ktirilgan elektrodni tortib ko`rdi. Shu usul bilan Gibbs ammiakli muhitda nikelni aniqladi.
K. Lukov ham Gibbsdan bexabar holda 1860 yildan beri mis va kumushni kaliy sianid ertmasidan elektrolitik yo`l bilan aniqlayotganligini 1865 yilda yozadi. 1880 yilda A. Iver elektrolizni avval ishqoriy, keyin esa sirka kislota muhitida olib borib, kadmiyni ruxdan ajratadi.
Aleksandr Klassen birinchi bo`lib elektrolizga tok kuchining ta`sirini va berilgan kuchlanish qiymatining ta`sirini o`rgandi. Bundan tashqari elektrik tuzimga o`lchovchi qurilmalar ham kiritdi. Klassen “Elektrolitik usul bilan miqdoriy analiz” (Quantitative Analysis auf Electrolytischen Wege) nomli elektrogravimetriya bo`yicha birinchi kitobini chop etdi. Ko`p yillar davomida elektrod vazifasini platina tigellar bajarib keldi. Keyin G. Pavek latun to`r tipidagi elektrodlarni, K. Vinkler to`r silindr shaklidagi elektrodlarni taklif etdilar. N. Klobuxov esa elektrolitni aralashtirib turuvchi aylanuvchi anodni ishlatishni qulay deb hisobladi.
Nazariy elektrokimyoning rivojlanishi elektroliz paytida kuzatiladigan ko`plab murakkab hodisalarni asoslab berishga yordamlashdi. M. Le Blan ko`pgina metall tuzlari eritmalaridan metallar ajralishi uchun zarur bo`lgan kuchlanishni tanlashni o`rgandi.
U. Gibbs birinchi bo`lib metallarni simob katodda cho`ktirib, amalgama holida aniqlashga urinib ko`rdi. K. Lukov esa simob katod yordamida rux va kumush amalgama hosil qilmaydigan temir, nikel, kobalt va marganetsdan ajratish usulini yaratdi.
Analitik amaliyotga kulonometrik analizni 1938 yilda L. Sebelledi va Z. Shomodilar kiritdi. Ular kumushli kulonometr bilan ishlab, gidroksilamin, natriy gidroksid, gidrazin, rodanidlar, sulfat va xlorid kislotalar standart eritmalarining titrini aniqladilar.
Elektrografiya–elektrogravimetriyaning yo`nalishlaridan biri bo`lib, tekshiriladigan namunada biror bir o`zgarish sodir bo`lmaydigan yuqori sezgirlikka ega bo`lgan sifat analiz usullaridan biridir.
Unga asosan, analiz qilinadigan birikma anod vazifasini bajaradi. Anod katoddan neytral tuz eritmasi (elektr o`tkazuvchanlikni oshirish uchun) va reagent bilan ho`llangan filtr qog`ozi yordamida ajratiladi va uning yordamida qidirilayotgan qism aniqlanadi. Bu usulni 1929 yilda bir–biridan bexabar holda A. Glazunov va G. Fritslar yaratgan.