O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon iqtisodiyot va qurilish instituti

Moliyaviy direktor - Bosh menejer faoliyati nuqtai-nazaridan sinonimdir

Qachonki investitsiya imkoniyati yoki loyihasi aniqlansa, moliyaviy menejer birinchi bo‘lib, ushbu loyiha unga sarflanadigan mablag‘lardan ko‘ra qimmatliroqmi degan savolni beradi.

• 
  Qachonki investitsiya imkoniyati yoki loyihasi aniqlansa, moliyaviy menejer birinchi bo‘lib, ushbu loyiha unga sarflanadigan mablag‘lardan ko‘ra qimmatliroqmi degan savolni beradi.
  
• 
  Agar javob “ha” (ijobiy) bo‘lsa, shundan so‘ng menejer loyihani qanday moliyalashtirish haqida o‘ylab ko‘radi.
  

Demak, Moliyaviy menejer - Yirik miqdordagi investitsiya loyihalarini ishlab chiqish (kapital budjet tuzish) va uni moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar qabul qilishga mas’ul bo‘lgan shaxsdir

Demak, Moliyaviy menejer - Yirik miqdordagi investitsiya loyihalarini ishlab chiqish (kapital budjet tuzish) va uni moliyalashtirish to‘g‘risidagi qarorlar qabul qilishga mas’ul bo‘lgan shaxsdir .
Pоrtfеlli invеstоrlаr o’z pоrtfеllаrini shаkllаntirishdа оldindаn ehtimоliy rаvishdа mа’lum risklаr dаrаjаsidа rеjаlаshtirilgаn dаrоmаd miqdоrini оlish mаqsаdini ko’zlаydilаr. Bundа ulаr o’z mаblаg’lаrini jоylаshtirish chоg’idа quyidаgi ishlаrni аmаlgа оshirаdilаr:

- invеstitsiyalаr pоrtfеlini shаkllаntirish uchun kеrаkli invеstitsiоn аktivlаrni (оb’еktlаrni) tаnlаsh;

- hаr bir mоliyaviy instrumеntgа (qimmаtli qоg’оzgа) yo’nаltirilаdigаn pul mаblаg’lаri hаjmini аniqlаsh;

- mоliya bоzоrini tаhlil qilish vа pоrtfеlni shаkllаntirish strаtеgiyasini bеlgilаsh.

Pоrtfеlni shаkllаntirish – qimmаtli qоg’оzlаr bоzоri hоlаtigа hоlis tа’sirchаn bo’lgаn аktivlаr guruhini tаnlаsh jаrаyoni. Bundа pоrtfеl invеstоrlаr quyidаgi аsоsiy tаmоyillаrgа riоya qilаdilаr:

- qimmаtli qоg’оzlаr bоzоrining hоzirgi (jоriy vаqtdаgi) hоlаtini аniq bеlgilаshdаn qоchib, pоrtfеl hаjmini аniqlаshdа uzоq muddаtli istiqbоlni ko’zlаsh;

- аktivlаrning yirik pаkеtlаrini shаkllаntirishdа (pоrtfеlgа to’plаshdа) pоrtfеlli invеstоrning fаоliyatini qimmаtli qоg’оzlаr bоzоrigа tа’sir ko’rsаtishini nаzаrdа tutish;

- siyosiy, iqtisоdiy vа mоliyaviy infоrmаtsiyagа egа bo’lishlik muvаffаqiyatning аsоsiy оmili.

Invеstitsiоn tаhlil nаzаriyasi tа’kidlаydiki, оddiy divеrsifikаtsiyalаshning аsоsi bo’lgаn “tuhumlаrni bir sаvаtgа qo’ymаng” tаmоyili invеstitsiоn mаblаg’lаrni tаrmоqlаr vа kоmpаniyalаr o’rаsidа sаmаrаli tаqsimlаnishi tаmоyilidаn hеch qаnchа yomоn emаs.

Pоrfеlni shаklаntirishdа quyidаgi ishlаr kеtmа-kеtligi bаjаrilаdi:

1. Quyidаgilаr tаhlil qilinib dаstlаbki mоnitоringi o’tkаzilаdi ( qimmаtli qоg’оzlаr bоzоri, uning sеgmеntlаri vа indikаtоrlаri;

- emitеntlаrning mоliyaviy-iqtisоdiy ko’rsаtkichlаri;

- qimmаtli qоg’оzlаrning invеstitsiоn sifаt ko’rsаtkichlаri.

2. Dаstlаbki mоnitоring (tаhliliy kuzаtish) nаtijаlаri аsоsidа qo’yilgаn invеstitsiоn mаqsаdgа (mаsаlаn, yuqоri dаrоmаd оlish) mоs kеluvchi pоrtfеlning bоshlаng’ich tаrkibi uchun kаm dеgаndа аktsiyalаr vа оbligаtsiya-lаrning ikki pаkеtini bеlgilаb оlish.

3. Rеjаlаshtirilgаn invеstitsiоn mаblаg’lаrni tаnlаb оlingаn pаkеtlаrgа invеstitsiоn mаqsаdgа erishishni tа’minlоvchi divеrsifikаtsiya tаmоyili аsоsidа tаqsimlаsh.

Hаrаjаtlаrni hisоbgа оlgаn hоldа pоrtfеl uchun аktsiyalаr vа оbligаtsiyalаrni tаnlаsh bo’yichа quyidаgi ishlаrni bаjаrish lоzim.

Qimmаtli qоg’оzlаrni tаnlаshdа bitishuvlаr (оpеrаtsiyalаr) tuzilmаsini tаklif vа uni o’zgаrishi nisbаti bilаn sоlishtirish, bitishuvlаr vа tаkliflаr tuzilmаlаri o’rtаsidаgi nisbаtning o’zgаrishini аniqlаsh lоzim.

Bitishuvlаr tuzilmаsi vа tаkliflаr tuzilmаsi qimmаtli qоg’оzlаrning quyidаgi guruhlаri bo’yichа tаdqiq qilinаdi: аktsiyalаr, оbligаtsiyalаr, sеrtifikаtlаr, dеrivаtivlаr (ko’pinchа оptsiоnlаr).

Аktsiyalаr vа оbligаtsiyalаr guruhidа emitеntlаrning tаrmоq guruhlаri аjrаtib оlinаdi: birjаlа, sаvdо uylаri vа sаvdо kоmpаniyalаri, invеstitsiya kоmpаniyalаri vа fоndlаri, bаnklаr, ishlаb chiqаrish kоmpаniyalаri vа h.k.
Zamonaviy dunyodagi 90% odamlar uchun muhim va muhim omil – bu bepul moliyaviy resurslarni saqlash yoki ko’paytirish. Foydali investitsiyalarni amalga oshirishning turli usullari mavjud, ammo eng ommabop usullardan faqat biri investitsiya portfelini yaratishdir. Uning shakllanishini boshlashdan oldin, protseduraning xususiyatlarini bilish kerak. Eng yaxshi variant moliyaviy jihatdan eng foydali qimmatli qog’ozlarni tanlashdir. Shuningdek, uni yaratishning qanday sxemalari, usullari va usullari mavjudligini bilishingiz kerak.
Investitsiyalar mavzusidagi tadqiqotlar natijalariga ko’ra, zamonaviy nazariya 1952 yilda paydo bo’lgan va o’sha vaqtdan beri talablar va iqtisodiy vaziyatga moslashgan holda rivojlanib, takomillashgani ko’pchilikka ma’lum. Tanlovni boshlashdan oldin, investitsiya portfelining nima ekanligini, uning xususiyatlari qanday ekanligini barcha tafsilotlarini tushunish kerak. Investitsion portfel o’z egasiga barqaror va kafolatlangan daromad keltiradigan qulay va sifatli moliyaviy vositalar to’plami sifatida qaralishi kerak. Tegishli variantni tanlashda bitta muhim xususiyatni hisobga olish tavsiya etiladi: investitsiya portfellari xavf darajasi bo’yicha farq qilishi mumkin. Shuningdek, ular qanday foyda prognozlari borligini, qanday investitsiya shartlarini taklif qilishlarini ko’rib chiqishingiz kerak. To’g’ri aktivlar to’plamini tanlab, investor (oddiy jismoniy shaxs bo’lishi mumkin) ma’lum miqdordagi pulni olish uchun ishlab chiqilgan portfel strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi.

Birinchi investitsiya portfeli investordan yig’ish jarayonida turli tafsilotlarga e’tibor berishni talab qiladi. Eng yuqori daromadli sarmoya kiritmoqchi bo’lgan yangi boshlanuvchilar investitsiya portfelini qanday yaratishni va qaysi jihatlarga alohida e’tibor berish kerakligini bilishlari kerak. Investitsiyalar va moliya sohasidagi mutaxassislar birinchi investitsiya portfelini shakllantirishda quyidagi yondashuvni tanlashni tavsiya qiladilar.

Investitsion portfelga ikkinchi darajali aktsiyalarni qo’shish

“Ikkinchi darajadagi” kompaniyalarning aktsiyalari – ular mavjud qimmatli qog’ozlar to’plamini to’ldirishi mumkin. Xususiyat: ular sizga ko’proq pul ishlashga imkon beradi, ammo bu holda moliyaviy xavflar ortadi. Yangi boshlanuvchilar uchun investitsiya portfelini qanday yig’ish kerak, qanday aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlardan iborat: Yangi boshlanuvchilar fond bozorida “tavakkal uchun ish haqi” tushunchasi mavjudligini bilishlari kerak. Hodisaning mohiyati quyidagicha: masalan, 10% rentabellikni ko’rsatadigan obligatsiyani sotib olishda, foyda olish ehtimoli taxminan 90% ni tashkil qiladi. Brokerlar sizning investitsiya portfelingiz daromadini hisoblashda yordam beradi. Eng maqbul variantni to’plash uchun siz birinchi navbatda xavf testidan o’tishingiz kerak. Brokerlar shuningdek, yuqori sifatli tahlil va kurslarni taqdim etadilar. Yana bir tavsiya – yil uchun portfelni ko’rib chiqish. Bugungi kunda investitsiya portfelini to’g’ri yaratish, bir muncha vaqt o’tgach, u kamroq foydali bo’lib qolmasligining kafolati emas. O’z vaqtida tekshirish muammolarni oldini olishga yordam beradi. Misol: tuzilgan portfel 20% obligatsiyalar, 20% fondlar va 60% aktsiyalardan iborat. Yil davomida aktsiyalar o’sish sur’atlarini ko’rsatdi – ular narxi ko’tarildi va ularning portfeldagi ulushi mos ravishda oshdi. Daromadlilikni saqlab qolish uchun birinchi navbatda aktsiyalarning bir qismini sotish, so’ngra olingan mablag’lar bilan qo’shimcha aktivlarni sotib olish talab qilinadi. Shunday qilib, investitsiya portfelining balansini tiklash mumkin bo’ladi. Yil davomida aktsiyalar o’sish sur’atlarini ko’rsatdi – ular narxi ko’tarildi va ularning portfeldagi ulushi mos ravishda oshdi. Daromadlilikni saqlab qolish uchun birinchi navbatda aktsiyalarning bir qismini sotish, so’ngra olingan mablag’lar bilan qo’shimcha aktivlarni sotib olish talab qilinadi. Shunday qilib, investitsiya portfelining balansini tiklash mumkin bo’ladi. Yil davomida aktsiyalar o’sish sur’atlarini ko’rsatdi – ular narxi ko’tarildi va ularning portfeldagi ulushi mos ravishda oshdi. Daromadlilikni saqlab qolish uchun birinchi navbatda aktsiyalarning bir qismini sotish, so’ngra olingan mablag’lar bilan qo’shimcha aktivlarni sotib olish talab qilinadi. Shunday qilib, investitsiya portfelining balansini tiklash mumkin bo’ladi.

Yangi boshlanuvchilar uchun yana bir tavsiya: erishish mumkin bo’lgan moliyaviy maqsadlarni belgilash. Shuning uchun turli xil portfel variantlari mazmuni farq qilishi mumkin. Siz bir vaqtning o’zida bir nechta turli hisoblarni ochishingiz va ularni shakllantirishingiz mumkin. Misollar:

1. 
   Pensiya hisobi . U pensiyaga chiqqandan keyin qo’shimcha daromad olish maqsadida ochiladi. Bunday holda, uni 15-20 yildan keyin ham yuqori daromad ko’rsatishga qodir bo’lgan yirik kompaniyalarning aktsiyalari va obligatsiyalari asosida shakllantirish tavsiya etiladi. Misol: VTB yoki Sberbankning investitsion portfeli.
   
2. 
   Bolalar hisobi – bu erda siz o’zingiz uchun aniq maqsadni belgilashingiz kerak: ta’lim, 10-15 yil ichida ko’chmas mulk sotib olish. Xususiyat: shakllantirish yuqori xavfli aktsiyalardan foydalangan holda sodir bo’ladi (texnologik kompaniyalar).
   
3. 
   Favqulodda xarajatlar boshqa hisob variantidir. Ochilish maqsadlari: kichik yoki o’rta xaridlar, ta’mirlash, sayohat. Qisqa muddatga ega bo’lgan obligatsiyalarni tanlash yaxshidir. Ushbu qimmatli qog’ozlarning daromadi va qiymati oldindan ma’lum bo’lishi kerak.
   

Investitsion portfelni shakllantirish tamoyillari – investitsiya portfelini qanday qilish kerak?

Shuningdek, investitsiya portfelini shakllantirishning umumiy tamoyillarini hisobga olish kerak. Asosiy moliyaviy maqsadni to’g’ri belgilay olish muhimdir. Shakllanish printsipi bir necha bosqichlardan iborat:

1. 
   Jamg’arish miqdori va shartlarini belgilang. Masalan, qishloq uyini keyinchalik sotib olish uchun 2,5 yil davomida 4 500 000 rubl.
   
2. 
   Investitsiyalar uchun har oy qancha pul yechib olinishini hal qiling. Masalan, turmush o’rtoqlarning har birining ish haqining 5 foizi. Bu erda ko’p narsa avvalroq qo’yilgan maqsadga bog’liq. Eng yaxshi usul – umumiy miqdorni oylar soniga bo’lish orqali qancha tejash kerakligini hisoblash uchun kalkulyatordan foydalanish.
   
3. 
   Matnni xavf ostida o’tkazing. Bu ko’rsatkich qanchalik yuqori ekanligini aniqlashga yordam beradi. Natijada, optimal tuzilmani hisoblash mumkin bo’ladi. Portfelning tarkibi nafaqat olingan ma’lumotlarga, balki iqtisodiy vaziyatga va hisobga olinishi kerak bo’lgan bir qator boshqa omillarga ham bog’liq.
   

Investitsion portfelga nimalar kiritilishi mumkin?
Portfel investitsiyalari yaxshi tuzilgan investitsiya elementi bo’lganligi sababli, u egasiga ma’lum daromad keltirishi mumkin bo’lgan turli qismlardan iborat bo’lishi mumkin. Ularni shakllantirish mumkin bo’lgan variantlarga quyidagilar kiradi:

• 
  Har xil qimmatli qog’ozlar (aksiya, obligatsiyalar).
  
• 
  Investitsion fondlarning ulushlari.
  
• 
  Valyuta (AQSh dollari, funt, evro, shuningdek yuan).
  
• 
  Qimmatbaho metallar (oltin, kumush va platina).
  

Bundan tashqari, siz lotin moliyaviy vositalarga investitsiya qilishingiz mumkin. Bularga optsionlar yoki
fyucherslar kiradi . Agar mablag’lar imkon bersa, ko’chmas mulk, shuningdek, turli depozitlar investitsiya portfeliga kiritilishi mumkin. Brokerlar yana bir maxsus toifani – ekzotik aktivlarni ajratib ko’rsatishadi. Bularga antiqa buyumlar, kollektsiya vinolari kiradi. Xavfli – startaplarga va turli innovatsiyalarga sarmoya kiritish. Tanlangan strategiyaga qarab, portfelning tarkibi o’zgaradi.

1. 
   Daromadli yoki tajovuzkor portfel . Uning asosiy maqsadi yuqori potentsial rentabellikdir. Xususiyat: u juda o’zgaruvchan. Bunday holda, kompozitsiya kelajakda o’sish potentsialining katta ko’rsatkichiga ega bo’lgan zaxiralardan to’liq shakllanadi. Muammo Moskva birjasi indeksini ortda qoldirishdir.
   

2. 
   Universal yoki muvozanatli portfel . Uning tarkibi o’rtacha o’sish sur’atini ta’minlashga qaratilgan. Bozor o’zgaruvchanligiga yuqori qarshilikka ega. Bu aktivlar sinfi va ishlatiladigan valyuta bo’yicha keng diversifikatsiya bilan bog’liq.
   
3. 
   K onservativ portfel minimal daromad olishni maqsad qiladi, lekin minimal xavf bilan.
   

Investitsiya portfellarining turlari
Umumjahon o’rta muddatli va uzoq muddatli portfeldagi asosiy aktivlar sinflari bo’yicha taqsimlanishi har xil bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, investitsiya portfellarini o’sish ko’rsatkichlari bo’yicha ajratish mumkinligini hisobga olishingiz kerak (shakllanish uchun misol sifatida foydalanish mumkin):

• 
  Oddiy – kompozitsiyaga turli xil qimmatli qog’ozlar kiradi. Agar ular o’ssa, portfelning o’zi ham oshadi.
  
• 
  Yuqori o’sish – tez va barqaror o’sishni ko’rsatadigan kompaniyalarning qimmatli qog’ozlaridan iborat.
  
• 
  O’rtacha o’sish – tarkibga barqaror o’sish ko’rsatkichlari bo’lgan tashkilotlarning qimmatli qog’ozlari kiradi.
  
• 
  O’rtacha balandlik – turli qog’ozlardan iborat bo’lishi mumkin.
  

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga va Oʼzbekiston xalqiga Murojaatnomasida iqtisodiy islohotlarni izchil davom ettirish asosida 2021 yilda strategik maqsadlarga erishish yuzasidan amalga oshiriladigan ustuvor yoʼnalishlarni keng jamoatchilik orasida targʼib qilish boʼyicha ilmiy-ommabop risola. - T.: «Maʼnaviyat», 2021. - 248 bet.
   
2. 
   O`zbekiston respublikasi prezidenti Sh. Mirziyoyevning “2022 — 2026-yillarga mo`ljallangan yangi o`zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to`g`risida”gi 28.01.2022 yildagi PF-60-sonli farmoni.
   
3. 
   Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga ega boʼlgan nashrlarOʼzbekiston Respublikasininі Kanstitutsiyasi.-T.: "Oʼzbekiston", 2021. - 48 b.
   
4. 
   Oʼzbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi (yangi tahriri). -T.: NORMA, 2020, - 511 b.
   
5. 
   M.Yu.Raximov. Moliyaviy hisobot tahlili. (Darelik), - T.: «Nihol print» OK, 2021. - 326 b.
   
6. 
   Moliyaviy tahlil. Darslik,M.Y.Raximov, N.N.Kalandarova; - T.: "Iqtisod-Moliya", 2019. 736 bet.
   
7. 
   Iqtisodiy tahlil. O‟quv qo‟llanma. / M.Y.Raximov, N.N.Mavlanov N.N.Kalandarova; – T.: ―Iqtisod-Moliya‖, 2020. – 517 b.
   
8. 
   Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O`quv qo`llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b.
   
9. 
   Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo`llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -156 b.
   
10. 
    Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O`quv qo`llanma. T.: Print Line Group, 2017.-533 b.