O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a’zam xoliqov

MULOQOT MADANIYaTI INDIVIDUAL USLUBLARINI 
ShAKLLANTIRISh METODIKASI 
1. 
 
O‘quvchilar bilan muloqot qilish madaniyatining individual 
shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishi: 
 o‘quvchilar shaxsiy xususiyatlarini mustaqil tahlil qilish; 
 o‘quvchilar ichki imkoniyatlariga har tomonlama tavsif berish; 
 o‘qituvchining muloqot madaniyatini to‘g‘ri tashkil etishi. 
2. 
 
Shaxsiy muloqotda ro‘y beradigan kamchiliklarni darhol 
bartaraf etishi: 
 kamchiliklarga barham berish choralarini darhol izlab topish; 
 har qanday vaziyatda o‘quvchilarga qo‘pollik qilmaslik; 
 o‘quvchi shaxsini mensimaslik kabi salbiy holatlarni bartaraf 
etish. 
3. 
 
O‘qituvchi o‘zi uchun muloqot madaniyatining eng qulay 
bo‘lgan uslublarini tanlab olishi: 
 pedagogik faoliyatiga monand muloqot madaniyati modelini 
ishlab chiqishi; 
 o‘z-o‘zini kuzatish bilan muloqotdagi yutuq va kamchiliklarini 
muntazam taqqoslab borishi; 
 muloqotda milliy ma’naviyatimiz, urf-odat va an’analarimiz 
imkoniyatlaridan doimiy foydalanish. 
4. 
 
Muloqot madaniyatida pedagogik faoliyat qonuniyatlaridan 
chetga chiqmaslik: 
 har bir o‘quvchining individual xususiyatlariga mos muloqot 
tizimini ishlab chiqishi; 
 muloqotning tarbiyaviy ta’sirini va samarasini e’tirof etish; 
 muloqot madaniyati asosida pedagogik mahoratni namoyish etish. 
10- chizma. 

---

100 
Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh o‘qituvchilar o‘z 
kasbiy mahoratlarini oshirish maqsadida o‘quvchilar bilan muloqot 
madaniyatini shakllantirish ustida muntazam ish olib borishlari zarur. 
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda pedagogik muloqot ma-
daniyati o‘qituvchi va o‘quvchilarning bevosita o‘zaro munosabatini 
ma’lum bir maqsad sari hamjihatlikka yo‘naltiruvchi kuchdir. Bu o‘rinda 
o‘qituvchi quyidagi vaziyatlarni e’tiborga olishni alohida ta’kidlash 
lozim:
- o‘qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot mada-
niyatiga rioya qilishi, bu jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi 
bilan har kungi muomalani vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir 
harakat, so‘z ohangiga e’tibor, an’anaviy muloqotning eng yaxshi xusu-
siyatlarini o‘zlashtirishi;
- muloqot asosida sinf jamoasidagi turli vaziyatlarni qayd etish, 
o‘quvchilar xatti-harakatining oldingi holati bilan, tarbiyaviy faoliyatdan 
keyingi holatini qiyoslab chiqib baho berish;
- o‘z muloqot uslubi natijalarini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilib, 
kamchiliklarni uzluksiz bartaraf etib borish. Zarur so‘z, ovozdagi yoqimli 
ohang, hulq-atvorni vujudga keltirish; 
- pedagogik muloqot madaniyatining samarali kechishi uchun uning 
shart-sharoitlarini bilib olishning o‘zi kifoya qilmaydi, o‘quvchilar bilan 
o‘zaro muomalaning “ustoz-shogird” an’analariga xos boshlanishi va 
o‘zaro fikr almashish asosida muhim vazifalarni hal qilish bilan muomala 
obyektining diqqatini o‘ziga jalb qilish;
- muloqot obyekti, ya’ni o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb qilish 
deganda nimani anglash kerak? Buning ma’nosi o‘qituvchi o‘zining 
xushmuomalaligi, madaniyati, go‘zal xulqi, muloqotda o‘quvchilar qalbi-
ga yo‘l topa olishi bilan o‘z mahoratini namoyish qilib, muloqot 
madaniyatining tashkiliy shakllariga ijtimoiy-psixologik negizni asos 
qilib olishidir.
Ko‘rsatib o‘tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta’sir ko‘rsatish 
uchun, o‘qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va odob-
axloqiga, dilkashligiga, muosharat odobiga alohida talablar qo‘yiladi. 
Ushbu fazilatlar o‘qituvchining sinf jamoasida, ota-onalar bilan muloqot 
qila bilishida, o‘quvchilar bilan aniq maqsadni ko‘zlagan holda 
tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishida va ularni boshqara olishida muvaf-
faqiyatlar garovidir.

---

101 
Kasbiy faoliyatning noyob fazilati bo‘lmish pedagogik muloqot 
madaniyatiga amal qiladigan yosh o‘qituvchi quyidagi xususiyatlarni 
o‘zida mujassamlashtirishi lozim: 
- mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablari va ehtiyojlariga mos 
bo‘lgan yuksak ma’naviyat darajasidagi qarashlar, kuchli va barqaror 
e’tiqod, davlatimiz ideallari, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasiga sodiqlik, 
vatanparvarlik, fidoyilik tuyg‘ulari shakllangan ijtimoiy-siyosiy faol shaxs; 
- o‘quvchilarga samimiy mehr–muhabbat, ularning har qanday ehti-
yojlari, qiziqishlari, xatti-harakatlari motivlarini, xulq-atvorlarini 
tushunish ko‘nikmasi va malakasining shakllanganligi; 
- jamiyatda ro‘y berayotgan hodisalar, jahonda ro‘y berayotgan vo-
qealar, tabiatga, borliqqa, shaxslararo, guruhlararo, millatlararo muno-
sabatlarga nisbatan pedagogik kuzatuvchanlik, yangilikka, ijodiy izla-
nishga nisbatan intilish qobiliyatining mavjudligi; 
- pedagogik faoliyatning barcha jabhalarida odamlarning xatti-hara-
katlari, munosabatlaridagi xususiyatlarni oqilona tushunish, o‘z faoli-
yatiga nisbatan refleksiv munosabatni tarkib toptirish; 
- har qanday favqulotda vaziyatlarga, jamiyatda ro‘y berayotgan 
yangiliklarga nisbatan hamda ijtimoiy – iqtisodiy o‘zgarishlarga omil-
korlik va aql-idrok bilan munosabatda bo‘lish, o‘z oldiga to‘g‘ri maqsad 
qo‘ya olish, reja tuzish, bevosita nazorat qilish, boshqarish va o‘z 
imkoniyatlarini namoyon eta olish; 
- pedagogik faoliyatlarda, jamoatchilik tizimida muvaqqat guruhiy 
munosabatlarda ommaviy harakatlarda tashkilotchilik va boshqaruv-
chanlik qobiliyatini namoyish etishi; 
- dunyoqarashi va tafakkur ko‘lamining kengligi, dunyoviy bilim-
larni bilishga nisbatan qiziqishining serqirraligi, ilmiy izlanishlarga mo-
yilligi, muayyan ilmiy salohiyat va pedagogik mahorat darajasini 
muntazam oshirib borishi; 
- o‘quvchilar bilan muloqotda layoqatliligi, nutq madaniyatining 
mantiqan ixcham, ma’noli, ta’sirchan kuchga egaligi, psixologik ta’sir 
o‘tkazish uslublari bilan qurollanganligi. 
Har bir o‘qituvchi uchun o‘quvchilarga to‘g‘ri, omilkor axborot uza-
tish va unga suhbatdoshini ishontira olishi kasbiy zaruriyat hisoblanadi. 
Bunda o‘qituvchining muloqot madaniyati, ma’naviy olamining kengligi 
muhim 
ahamiyatga 
ega. 
O‘qituvchilarning pedagogik faoliyati 
uzluksizdir, u pedagogik muloqot madaniyatini muntazam shakllantirib 
borishida quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor berishi lozim: 

---

102 
1. Yuksak pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan o‘z-o‘zini anglashi, 
(muomalada o‘zining o‘zaro fikr almashishga doir sifatlarini, ijobiy va 
zaif tomonlarini bilishi) va shu asosda o‘zaro fikr almashish yo‘li bilan 
o‘z-o‘zini tarbiyalashi.
2. Kishilar bilan o‘zaro munosabatda kommunikativ iqtidorini shakl-
lantirib borishi, muloqot asosida to‘g‘ri bashorat qilish sezgilarini mashq 
qildirishi, muloqotda o‘zining ideal tasavvurlarini, imkoniyatlarini 
boshqalar (o‘qituvchilar jamoasi, o‘quvchilar, ota-onalar) qanday 
baholashi haqidagi refleksiv tasavvurlarini tahlil qilishi. 
3. O‘zida muosharat odobining muhim xususiyatlarini rivojlantirish 
yuzasidan ixtisoslashtirilgan mashqlar asosida ishlashi. 
4. O‘quvchilar va ota-onalar bilan tarbiyaviy maqsadlarga qaratilgan 
turli jamoat ishlarini olib borishi, bunda o‘zaro fikr almashish asosida 
pedagogik tashkilotchilik qobiliyatini takomillashtirib borishi. 
5. Muloqot jarayonida paydo bo‘ladigan salbiy holatlarni engish 
ko‘nikmalarini shakllantirishi, dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlan-
tiradigan vaziyatlar tizimini yaratishi. 
O‘qituvchi muloqot madaniyati asosida faoliyat olib borgan taqdirda 
ham, o‘quvchilar jamoasi orasida turli tushunmovchiliklar, ziddiyatlar 
paydo bo‘lishi tabiiy hol. Har qanday tajribali o‘qituvchining pedagogik 
muloqoti jarayonida o‘ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi. O‘quvchilar 
jamoasida sodir bo‘ladigan har qanday pedagogik vaziyatga javobgar 
shaxs o‘qituvchidir. Bu barcha davrlar pedagogik faoliyatida namoyon 
bo‘ladigan tipik hodisa.
Ayniqsa, ushbu holat endigina o‘z faoliyatini boshlagan yosh o‘qi-
tuvchilarning pedagogik faoliyatida muammoli vaziyatlarni paydo qiladi. 
Yosh o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan olib boradigan ta’lim-tarbiyaviy 
faoliyatini doimiy nazorat qilish, ularga to‘g‘ri yo‘nalish berish, barcha 
o‘quv muassasalari pedagogik jamoatchiligiga, ustoz o‘qituvchilar 
zimmasiga 
yuklatilishi 
lozim. 
Pedagogik 
faoliyatda 
xato 
va 
kamchiliklarga yo‘l qo‘yadigan o‘qituvchining yoshiga va ish tajribasi 
ko‘lamiga odatda o‘quvchilar hech qachon e’tibor bermaydilar. Chunki, 
o‘quvchilar yoshidan va tajribasidan qat’iy nazar barcha o‘qituvchilarni 
ustoz deb ataydilar. O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya va pedagogik mulo-
qotning o‘ziga xos an’analari, milliyligimizga mos shakl va metodlari 
mavjud.
Zero, I.A.Karimov asarlarida ta’kidlanganidek, “Mamlakatimizning