O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti “Buxgalteriya hisobi va audit ”kafedrasi
Qo‘yidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
asadbek ilhomov
|
Qo‘yidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi: • Kutubxona fondiga. • Ko‘p yillik o‘simliklarga. • Ishchi va nasldor hayvonlarga. Konservatsiya qilingan asosiy vositalarga.
• Asosiy vositalar hisobini yuritishga mo‘ljallangan schyotlar tizimi. Schyotlar rejasida asosiy vositalar hisobini yuritish uchun aktiv bo‘lgan № 0100 «Asosiy vositalar hisobi schyotlari» va kontraktiv bo‘lgan № 0200 «Asosiy vositalarning eskirishi hisobi schyotlari» tizimlari ko‘zda tutilgan. Asosiy vositalarning summoviy analitik hisobi korrespondensiyalanadigan schyotlar bo‘yicha 13-jurnal-orderda, soniy- summoviy analitik hisobi esa moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha har bir inventar ob’ektning kodi (tartib nomeri) bo‘yicha kartochkalarda yoki kitobda (OS-7 shakl «Asosiy vositalarni hisobga olish inventar kartochkasi», OS-9 «Asosiy vositalarning inventar ro‘yxati») yuritiladi. Ushbu kartochka va kitoblar asosiy vosita kelib tushganda ochiladi va ularning butun foydali xizmat muddati davri davomida saqlanadi.
xarajatlar tarkibi
5-BHMSning 9-bandiga muvofiq asosiy vositalar dastlabki qiymati bo’yicha baholanadi va buxgalteriya hisobiga kiritilali. Asosiy vositalarni barpo qilish yoki sotib olish uchun ketgan barcha sarfharajatlar qiymati, deganda, jumladan, to’langan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivlarni ishchi holatga keltirishga bevosita bog’liq bo’lgan boshqa har qanday sarfharajatlar tushuniladi. Yana shuni hisobga olish kerakki, boshqa shart-sharoitlarda qo’shimcha qiymat soligi va aksiya solig’i kabi soliqlar undiriladigan soliqlar hisoblanadi, yani umumiy tartibda soliq to’laydigan korxona tomonidan mazkur soliqlar to’langanda hisobga olinadi, biroq asosiy vositalarni sotib olish ishga tushirishda yuqorida ko’rsatilgan soliqlar ham ularning dastlabki qiymatga qo’shiladi. Xo’jalik yurituvchi subektlar amaliyetida asosiy vositalarning dastlabki qiymati, odatda, ularning korxonaga kelib tushishi sabablaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishining asosiy manbalari quyidagilar: obyektni oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha sotib olish; kapital kiritmalar yakunlangandan keyin ishga tushirilgan obyektning oldi-berdisi; tasischi tomonidan ustav kapitaliga qo’shilgan ulush; tekin tushum yoki davlat subsidiyasi; ayirboshlash; uzoq mudlatli ijara shartnomasi moddiy-tovar zaxirasi tarkibidan o’tkazish; qiymati avval belgilangan asosiy vositalarsa kapital kiritmalar; Inventarizatsiya paytida asosiy vositalarning ortiqcha obyektlarini aniqlash. 5-BHMSning 11-bandi haq evaziga olingan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga kiritilgan quyidagi sarflarni belgilaydi: shartnoma bo’yicha qurilish- montaj ishlari uchun pudratchilarga va aktivlarni yetkazib beruvchilarga to’langan summa; asosiy vositalarga egalik huquqini olish bilan bog’liq ro’yxatga olish yig’imi, davlat bojlari va shunga kabi boshqa to’lovlar; bojxona bojlari va yig’imlari; asosiy vositalar obektlarini sotib olish bilan bog’liq soliqlar va yig’imlar summasi; asosiy vositalar obektlarini sotib olish (yaratish) bilan bog’liq
axborot va maslahat xizmatlari uchun to’lanadigan summa; asosiy vositalarning obektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug’urta qilish bo’yicha harajatlar; asosiy vositalarning sotib olishdagi vositachilarga to’lanadigan haq; asosiy vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash, ishga tushirishga to’lanadigan harajatlar; aktivni maqsadli foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa harajatlar; 5-BHMSning 12-bandiga muvofiq qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq muddatli kredit bo’yicha o’tkazilgan foizlar ishga tushirilgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga qo’shiladi.Agar xo’jalik yurituvchi subekt asosiy vosita bilan bog’liq sarflarni to’lash uchun moliya-kredit tashkilotlaridan maqsadli kredit olish bo’lsa, mazkur maqsadli kredit bo’yicha o’tkazilgan foizlar obyektning ishga tushirilishi xo’jalik yoki pudrat usullari bilan amalga oshirilganidan qatiy nazar, ishga tushirilish jarayoni davomida asosiy vositalarning ishga tushirilayotgan obyekti qiymatiga kiritilishi kerak. Asosiy vositani ishga tushirish yakunlangan, ya’ni u foydalanishga topshirilgan bo’lsa, foiz xarajatlarini kapitallashtirish to’xtatiladi, asosiy vositalar obyekti foydalanishga berilgandan keyin o’tkazilgan foizli xarajatlaresa xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar (9610 - «Foiz ko’rinishidagi xarajatlar" hisobvarag’i)ga kiritiladi. Korxonaning o’z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati sotib olingan aktiv qiymati kabi tamoyil asosida belgilanadi, yani asosiy vositalarning ushbu obyektlarini ishga tushirish bo’yicha aniq sarflar summasidan tashkil topadi. Agar asosiy vositalarning obektlari chet el valutasiga sotib olinsa, u holda ularning dastlabki qiymati barcha to’lanadigan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivni yetkazib berish va montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish bo’yicha sarflar va undan maqsadli foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq har qanday boshqa xarajatlar yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanaladi O’zbekiston Respublikasya Markaziy banki belgilagan kurs bo’yicha summani chet el valutasining qiymatiga hisoblash yo’li bilan milliy
valuta (so’mlar)da belgilanadi va buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, asosiy vositalarning sotib olingan obyektlari to’lovlari, moddiy- tovar zaxiralarini sotib olish bo’yicha kontraktlarni tayyorlash, ro’yxatdan o’tkazish va yopish bilan bog’liq xarajatlar va bevosita sotib olish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa xarajatlar moddiy-tovar zaxiralarining tannarxiga kiritilmaydi, balki ular hisobot davrida yuzaga kelgan xarajatlar deb etirof etiladi. Yuqorida bayon qilinganidek, asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati odatda ularning korxonaga kelib tushish sabablaridan kelib chiqib aniqlanadi.Quyida asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab, ularning boshlang’ich qiymati shakllanishi, yani uni tan olish uchun maqbul asoslar keltirilgan. Asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab ularning boshlang’ich qiymatini tan olish. ( 1-jadval) № Asosiy vositalariing kelib tushish manbai Boshlang’nch kiymatni baxolash uchun asos 1 Tekin (sovg’a qilish shartnomasi buyicha) Joriy kiymat, to’langan va qoplanib berilmaydigan soliqlar (yigimlar) xamda aktivni yetkazib kelib, montaj kilish, o’rnatish, ishga tushirish bo’yicha xarajatlar va uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan har qanday boshqa xarajatlarni hisobga olgan xolda 2 Tayyor maxsulotlar tarkibidan o’tkazish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Malkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54 sonli qarori bilan tasdiqlangan **Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to’g’risida"gi Nizomga muvofik aniqlanadigan ishlab chnkarish tannarxi 3 Tovar-moddiy zaxiralari (tayyor
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirliga tomonidan 1998 yil 27 avgustdagi 44son bilan
maxsulotlardan tashqari) tarkibidan o’tkazish tasdiqlangan va O’zbeknston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 28 avgustda 486raqam bilan ro’yxatdan o’tkazilgan 4son BHMS "Tovar- moddiy zaxiralar"ga muvofiq aniqlanadngan balans kiymati
4 Qonun
xujjatlarida belgnlangan tartibda ayirboshlash bo’yicha olish
Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalar obyektinnng qoldik kiymati 5 Qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qo’shimcha pul to’lash yuli bilan ayirboshlash bo’yicha olish Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalarning obyektini qoldik kiymatini ayirboshlash paytida berilgan (olingan) pul mablaglari yoki uning ekvivalentlariga ko’paygan (kamaygan) summasi 6 Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda majburiyatlarni pulsiz vositalar bilan bajarish (to’lash)ni nazarda tutadigan shartmomalar buyicha olish
Korxona tomonidan bsrilgan yoki berilishi lozim bo’lgan boyliklar qiymatn yoxud shunga o’xshash asosiy vositalar obyektini tesh holatlarda sotib olinadigan qiymati
• yangidan qurilishi, • ta’minotchilardan sotib olinishi, • ta’sischilardan ta’sis badali sifatida olinishi, • moliyaviy yordam sifatida olinishi, • qiymatini qayta baholash natijasida ko‘payishi mumkin: Asosiy vositalar korxonaning o‘zi tomonidan qurilganda, qurilishga
qalingan harajatlarga quyidagi buxgalteriya yozuvi beriladi: Debet: 0810 «Kapital qurilish»; Kredit: 1050, 6710, 6520, 2310, 2510, 0200 va boshq. Qurib bitkazilgan asosiy vositalarga qabul-topshirish dalolatnomalari asosida quyidagi buxgalteriya yozuvlari beriladi:
qilingan barcha harajatlar dastlab kapital investitsiya sifatida jamlanadi (schyot- faktura, dalolatnomalar, turli hisob-kitoblar asosida):
Ishchi holatga keltirilgan asosiy vosita foydalanishga qabul qilinadi (qabul- topshirish dalolatnomasi asosida):
qilish-topshirish dalolatnomalari asosida qabul qilinadi. Ushbu hujjatlar asosida bepul olingan asosiy vositalarga qo‘yidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi:
Bepul berilgan asosiy vositalarni tashib keltirish harajatlari ularning boshlang‘ich qiymatiga kiritiladi va bu hisobda qo‘yidagi yozuvlar bilan aks ettiriladi: Debet 0890 «Boshqa kapital qo‘yilmalar» Kredit 6990 «Boshqa majburiyatlar» Debet 0111-0190 «Asosiy vositalar hisobi schetlari» Kredit 0890 «Boshqa kapital qo‘yilmalar»
qabul qilish-topshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjatlar asosida qo‘yidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi: Debet 0111-0190 «Asosiy vositalar hisobi schetlari» Kredit 4610 «Ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari» Asosiy vositalarga O'zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy andozalarida kursatilgan talablarga tula javob beradigan mexnat vositalari kiradi. O'zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi-ning milliy andozalarida kursatilgan talablarga javob bermaydigan mexnat vositalari kam baxoli va tez eskiruvchi buyumlar tarkibida hisobga olinadi. Asosiy vositalar tarkibiga kiritiladigan mexnat vositalari keyinchalik oylik minimum ish haqining uzgarishidan kat’iy nazar asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi. Bundan tashkari asosiy vositalar tarkibini aniklashda va ularni hisobga olishda kuyidagilarni hisobga olish zarur: - agar ilgari asosiy vositalar tarkibida hisobga olingan, ammo kiymati kayta kurib chikilgandan sung kam baxoli va tez eskiruvchi buyumlar tarkibiga olib borilishi lozim bulgan mexnat vositalari, texnik harakteri buyicha (Masalan: traktorlar, stanoklar, telivizorlar va boshkalar) asosiy vositalar bulgan va xalk xujaligi tarmoklaridagi yagona amortizsiya ajratmalari kurinishida amortizatsiya hisoblash kuzda tutilgan bulsa bunday mexnat vositalari ham asosiy vositalar tarkibida hisobga olinishi zarur. - agar ilgari asosiy vositalar tarkibida hisobga olingan lekin ish haqining uzgargandan sung kam baxoli va tez eskiruvchi buyumlar katorida hisobga olinishi zarur bulsada ular asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi. Kuyidagilar asosiy vositalar buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari hisoblanadi: - asosiy vositalarning kirimini, korxonadagi harakati va hisobdan uchirish, uz vaktida tegishli hujjatlarga asosan rasmiylashtirish va hisob registrlarida aks ettirish; - asosiy vositalarning eskirishini to'g'ri hisoblash va buxgalteriya hisobi
registrlarida aks ettirish; - asosiy vositalar junatilganda moliyaviy natijalar to'g'risida anik ma’lumotlar olishni ta’minlash; - solik tulovlarni hisoblash uchun zarur bulgan ma’lumotlarni anik hisoblash imkonini ta’minlash; - asosiy vositalarni ta’mirlash harajatlari va ularning samarali foydalanishni nazorat kilish; - asosiy vositalar nakdligi va ularning harakatini to'g'risidagi statistik va buxgaleriya hisoblarida talab kilingan ma’lumotlarni berish imkoniyatini yaratish va x.k. Yuqoridagi buxgalteriya hisobining vazifalarini bajarish uchun asosiy vositalarni ilmiy asoslangan turkumlash shuningdek buxgalteriya hisobida baxolash uchun esa koidalar zarur. Korxonalarning asosiy vositalari tarkibiga kura har xil bulib va ma’lum belgilari asosida turkumlanadi. Korxonalarda asosiy vositalarning yagona namunaviy turkumlash kullaniladi. Unga kura ular tarmok belgilariga, tayinlanishiga, turlariga, kaysi soxaga tegishli ekanligi va foydalanishiga kura turkumlanadi. Asosiy vositalarni tarmoq belgilariga qarab guruhlash (sanoat, kurilish, savdo, kishlok xujaligi va boshqalar) har bir tarmoqqa tegishli asosiy vositalarlarning kiymati to'g'risida ma’lumot olish imkonini beradi. Tayinlanishiga kura korxonalarning asosiy vositalari asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar, boshka tarmoklardagi asosiy ishlab chikarish vositalar va noishlab chikarishdagi asosiy vositalar. Korxonalarning asosiy vositalari turlari buyicha kuyidagicha guruxlanadi: - inshootlar; -uzatuvchi moslamalar; -mashina va asbob uskunalar; -transport vositalari; -asbob uskunalar; - ishlab chikarish inventarlari va buyumlar; -xujalik inventarlari; -ish va mahsuldor xayvonlar; -kup yillik daraxtlar; -yerlarni yaxshilashga sarflangan kapital sarflar va boshka asosiy vositalar. Shuningdek ijaraga olingan asosiy vositalarga sarflangan kapital kuyilmalar ham asosiy
vositalar tarkibida hisobga olinadi. Asosiy vositalarni turlari buyicha turkumlashdan kuzlangan asosiy maksad ularning analitik hisobini tashkil qilishdir. Kimga tegishliligiga qarab asosiy vositalar uziga tegishli va ijaraga olingan asosiy vositalarga bulinadi. Foydalanish belgilariga qarab esa asosiy vositalar ekspluatatsiyadagi, rekonstruksiyadagi va kayta kurollantirishdagi asosiy vositalarga bulinadi. Asosiy vositalarning daslabki kiymati xukumatning maxsus karori buyicha kayta baxolanganda uzgarishi mumkin. Shuningdek ularni dastlab kiymati texnik jixatdan rekonstruksiya kilish va kayta kurish okibatida foydalanish, xizmat kursatish muddati uzaysa ob’ektlarning ishlab chikarish kuvvati oshsa, ishlab chikarishgan mahsulotlarning soni kupaysa yoki ishlab chikarish tannarxi pasaysa ularning dastlabki kiymati kupayishi mumkin. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati ularning dastlabki kiymatidan eskirish kiymatini ayirish yuli bilan aniklanadi. Vakt utishi natijasida asosiy vositalarning dastlabki kiymati xuddi shunga uxshash zamonaviy asosiy vositalarning kiymatidan farq kila boshlaydi. Ushbu farqni tugatish uchun asosiy vositalarni ma’lum davrlarda kayta baxolash amalga oshiriladi va ularning tiklash kiymati aniklanadi. Tiklash kiymati deb asosiy vositalarni xozirgi sharoitda amal kilayotgan baxoni hisobga olish, zamonaviy texnika va texenologiya bilan kurish yoki ishlab chikarish tushuniladi. Respublikamizda asosiy vositalar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining maxsus qaroriga kura 1995 yil 1 yanvarga oxirgi marta kayta baxolandi. Ushbu karorga kura korxonalarning balansidagi imoratlar, inshootlar, uzatuvchi moslamalar, asbob uskunalar, transport vositalari va boshqa asosiy fondlarning texnik xolatidan qat’iy nazar qayta baxolandi. Asosiy vositalarning qayta baxolash ularning balans kiymatlarini belgilangan koeffitsentlarga kupaytirish buyicha indeksatsiya kilish orkali amalga
oshirildi. Asosiy vositalarning hisob birligi bulib aloxida inventar ob’ektlari hisoblanadi. Inventar ob’ektlari deganda bitta funksiyani bajarishga muljallangan, tula kurib bulingan yoki ishlab chikarilgan aloxida predmet yoki predmetlar kompleksi tushiniladi. Har bir inventar ob’ektiga aloxida inventar nomerlari belgilanadi va foydalanish jarayonida, tugatish va kayta ta’mirlash jarayonida inventar nomerlari saklanadi. Inventar nomerlari hisobga olinadigan predmetga biriktirib kuyiladi vategishli hujjatlarda aks ettiriladi. Murakkab inventar ob’ektlari u yoki bu inshootlar, aloxida elementlari birligida bitta inventar ob’ektni tashkil kiluvchi har biriga ushbu inventar ob’ektning nomeri yozib kuyiladi. Tashkilotdan chikib ketayotgan asosiy vositalarning inventar nomerlari yangi kelib tushgan asosiy vositalarga berilishi mumkin. Ijaraga olingan asosiy vositalar ijaraga beruvchi inventar nomerlar buyicha hisobga olinadi. Asosiy vositalarning harakati ulaning kelib tushishi, chikib ketishi va korxona ichidagi harakati bilan boglik bulgan xujalik jarayonlari ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Ushbu xujalik jarayonlari tegishli hisob hujjatlariga asosan rasmiylashtiriladi. Korxonaga kelib tushgan asosiy vositani korxona raxbari tomonidan tayinlangan komissiya kabul kiladi. Komissiya kabul kilgan har bir ob’ekt uchun aloxida bir nusxada asosiy vositalarni kabul kilish-topshirish dalolatnomasi (OS-1 shakl) tuziladi va uni korxona raxbari tasdiklaydi. Bir nechta ob’ekt uchun umumiy dalolatnoma fakat ushbu ob’ektlarning hammasi yagona tipda bulsa va ularning kiymati bir xil bulsa, shuningdek bir kunda bitta javobgar shaxs tomonidan kabul kilinganda tuzish mumkin. Dalolatnomalarda ob’ektlarning nomi, kuril-gan yoki zavoddan chikarilgan vakti, dastlabki kiymati, berilgan inventar nomeri, foydalanish joyi va boshka zarur ma’lumotlar kursatiladi. Kabul kilingan ob’ektni tavsiflovchi texnik hujjatlar dalolatnomaga ilova kilinadi. Asosiy vositalarning
kabul qilish-topshirish dalolatnomasi rasmiylashtirilgandan sung korxona buxgalteriyasiga topshiriladi va ularga asosan buxgalteriyada asosiy vositalarning inventar kartochkalarida tegishli yozuvlar amalga oshiriladi. Undan sung texnik hujjatlar doimiy saklash uchun tegishli bulimlarga beriladi. Asosiy vositalarning korxona ichidagi harakati yuk xatiga asosan (OS-2 shakl) rasmiylashtiriladi. Unda topshiruvchi va kabul kiluvchinig nasabi, ismi, sharifi, lavozimi, asosiy vositalarning birinchisi ikkinchisiga berish sabablari va asosi, ob’ektning kiskacha tavsifi, texnik xolati kursatiladi. Yuk xati ikki nusxada tuziladi va topshiruvchi hamda qabul kiluvchi imzo chekadi. Yuk xatining bir nusxasi korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ikkinchi nusxasi topshiruvchida qoladi va u asosiy vositalarning inventar ruyxatidan chikishi to'g'risida belgini quyish uchun asos bo‘ladi. Kapital kuyilmalar hisobidan kurib bitkaziladigan ob’ektlarni kurish va asbob uskunalar bilan jixozlash bilan boglik bulgan tugallangan ishlarni kabul kilish, ta’mirlangan, rekonstruksiyalangan va kayta modernizatsiyalangan ob’ektni kabul kilish topshirish dalolatnomasiga asosan (OS-3 shakli) rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada ob’ektning dastlabki kiymati va sodir bulgan texnik uzgarishlardan sungi kiymati va boshka zarur texnik kursatkichlar aks ettiriladi. Ushbu ishlarni korxonaning uzi amalga oshirsa akt bir nusxada agar boshka tashkilot amalga oshirsa ikki nusxada tuziladi va dalolatnomani ob’ektni kabul kiluvchi va topshiruvchilar uz imzolari bilan tasdiklaydi. Asosiy vositalarlarning soni unchalik kup bulmagan korxonalarda ob’ektlar buyicha hisob asosiy vositalarning inventar daftarida (№OS-11 shakl) yuritilishi mumkin. Daftarga asosiy vositalar ularning turkumlari buyicha va foydalanilayotgan joylari buyicha yoziladi. Buxgalteriyada ijaraga olingan asosiy vositalar buyicha inventar kartochkalari ochilmaydi.Analitik hisobni tashkil kilish uchun esa ijaraga beruvchi tamonidan berilgan asosiy vositalarning inventar kartochkasining kuchirmasidan foydalaniladi. Inventar kartochkalar tulgazilgandan sung maxsus ruyxatda kayd etiladi.
Kartochkalar ruyxatda turkumdagi guruxlari buyicha joylashtiriladi. Inventar kartochkalardan tashkari asosiy vositalarning harakatini hisobga olish kartochkasi ham yuritiladi. Unda korxona va uning bulimlari buyicha asosiy vositalarning harakati mikdori va kiymati buyicha aks ettiriladi. Asosiy vositalarning sintetik hisobi buxgalteriya hisobi schyotlar rejasidagi kuyidagi schetlarda hisobga olinadi: 01 asosiy vositalar (aktiv schyot ) 02 asosiy vositalarning eskirishi (passiv schyot ) Barcha turdagi asosiy vositalarning korxonadan chikib ketishi asosiy vositalarning tugatilishi to'g'risidagi dalalotnoma bilan rasmiylashtiriladi. Fakatgina bundan yuk va yengil avtomobillar istesno. Ular avtotransport vositalarini tugatish haqidagi dalolatnomaga binoan hisobdan chikariladi. (№ OS-4a). Asosiy vositalarni tugatilishi to'g'risidagi dalolatnomalarda ularni tugatishdan olingan materiallar ehtiyot kismlar va boshkalar, shuningdek tugatish uchun kilingan harajatlar, boshlankgishlab chikarish kiymati, eskirish kiymati va tugatish natijasi kursatiladi. Shuni aytib o‘tish joizki, 5-sonli BHMSning 53 moddasiga binoan asosy vositalar ob’ektlarining chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani (foyda yoki zararni) aniqlashda ilgari qayta baholangan asosiy vositalar ob’ektlarini qo‘shimcha baholash summasi, mazkur asosiy vositalar ob’ektini ilgarigi qo‘shimcha baholashlar summasining ilgarigi arzonlashtirishlar summasidan oshib ketishi «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» hisobvarag‘i bo‘yicha zahira sar-moyasini bir yo‘la kamaytirish bilan asosiy vositalarning chiqib ketishidan olingan daromad tarkibiga kiritiladi.
II-BOB ASOSIY VOSITALAR KIRIMINING HISOBI 2.1 «O’ZBEKISTON MUDODAASIGA KUMAKLASHUVCHI “VATANPARVAR”»TASHKILOTI FOALIYATINING UMUMIY TAVSIFI O‘zbekiston mudofasiga kumaklashuvchi “vatanparvar ” tashkiloti 1990- yilning 18-mayda tashkil topgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining Vatanni himoya qilish haqidagi g‘oyalarini targ‘ib qilishni “Vatanparvar” tashkiloti o‘zining asosiy burchi, deb hisoblaydi. O‘zbekiston mudofaasiga ko‘maklashuvchi “Vatanparvar” tashkiloti o‘z faoliyatini quyidagi tamoyillar asosida tashkil etadi va amalga oshiradi: a)barcha tashkilotlarning ishida jamoaviylik,qarorlar qabul qilishda ko‘pchilik fikriga tayanish va topshirilgan ish uchun har bir a’zosining shaxsiy javobgarligi; b)hamma rahbar bo‘g‘inlarning quyidan yuqorigacha saylanishi; v)yuqori tashkilotlar qarorlarining,agar bu qarorlar ularning huquqlari doirasida qabul qilingan bo‘lsa,quyi tashkilotlar uchun majburiyligi; g)saylab qo‘yiladigan barcha bosqich boshqaruvlari ishida to‘la oshkoralik,o‘z tashkilotlari oldida davriy ravishda hisobot berish va o‘z faoliyati haqida yuqori tashkilotlarga axborot berish; d)tashkilot har bir tashkilot a’zosining shaxsiy fikrini inobatga olish, uning qadr- qimmati, shuningdek, ko‘pchilik va ozchilik huquqlarini hurmat qilish, zarurat tug‘ilganda erkin munozaralar olib borish. Tashkilot zimmasiga olgan asosiy vazifalarni bajarish uchun o‘z faoliyatini quyidagi ustuvor yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiradi: a) Teran milliy ma’naviyat hamda umuminsoniy qadriyatlar vositasida yoshlar ongida yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish, ularni har tomonlama
barkamol va vatanparvar inson sifatida tarbiyalash bo‘yicha keng ko‘lamli tadbirlar majmuasini amalga oshiradi; b)manfaatdor davlat va jamoat tashkilotlari bilan birgalikda keng xalq ommasi, xususan yoshlarni vatanparvarlik va baynalmillalchilik,shuningdek, diniy aqidaparastlikka,ekstremizmga va terorizmga qarshi kurash ruhida tarbiyalashda ishtirok etadi; v) Tashkilotning o‘quv muassasalarida Davlat buyurtmasi sifatida Qurolli Kuchlar ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan miqdorda texnik mutaxasislar tayyorlashni yo‘lga qo‘yadi; g)favqulotda holatlar va harbiy harakatlar oqibatida jabr ko‘rganlarga yordam berishda ishtirok etadi; d)aholiga pulli yohud manfaatli xizmatlar ko‘rsatsatadi va harbiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ommaviy kasbdagi hodimlarni tayyorlashni tashkil etadi; e)amaldagi qonunlarda ko‘zda tutilgan tartibda o‘quv,o‘quv-uslubiy, sport-texnik hamda sport tashkilotlari (majmualar, markazlar, maktablar, klublar, xonalar, kurslar) tuzadi; ishlab chiqarish, transport, qurilish-ta’mirlash korxonalari, ma’naviyat maskanlari, nashriyot va bosmaxonalar, latareyalar,xayriya konsertlari tashil etadi; ta’minot tashkilotlari, “Vatanparvar” saroylari, kommunal korxonalar, mehmonxonalar, yotoqxonalar,xo‘jalik hisobidagi muassasalar, shuningdek,yoshlar va voyaga yetmaganlarning vatanparvarlik klublari, havaskorlik birlashmalari, aholining qiziquviga qarab klublar,sport inshootlari (tirlar, otish joylari,minoralar,o‘yingohlar,suv havzalari, markazlar, majmualar, omborxonalar,mashq yo‘nalishlari, avtodromlar, motodromlar,kordodromlar,kartodromlar va xokazolar) barpo etadi (ochadi), qayta tashkil etadi, lozim bo‘lganda belgilangan tartibda ularning faoliyatini to‘xtatadi. Mazkur muassasalarning ish tartibi va o‘zaro bo‘ysunuvini belgilaydi.Yangi ish joylarini barpo etish va nizomda tutilgan vazifalarni bajarish maqsadida tashkilot qaramog‘ida kichik, qo‘shma korxonalar, hissadorlik jamiyatlari, firmalar hamda boshqa korxonalar tuzish uchun imkoniyat yaratib beradi, respublika qonunlariga zid bo‘lmagan faoliyat turlarini amalga oshiradi, olingan foydani
tashkilotning asosiy maqsadini bajarilishiga yo‘naltiradi, ularning amliy faoliyati uchun zarur yordamni beradi; j)tashkilot tuzilmasining xodimlar shtat jadvalidagi ish joylariga xodimlarni tanlab oladi,o‘qitadi,malakasini oshiradi va tarbiyalaydi,lozim bo‘lgan taqdirda bu ishga jamoatchilik faollarini ham jalb etadi. Mehnatda o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarni moddiy rag‘batlantiradi, Davlat mukofotlari,faxriy unvonlar va yorliqlarga taqdim etadi; z)sportning texnik va amaliy turlarini rivojlantirishni muvofiqlashtiradi, unga rahbarlik qiladi, mazkur turlar bo‘yicha xalqaro musobaqalarda va Olimpiada O‘yinlarida qatnashadi.O‘ziga bo‘ysungan sport federatsiyalari, sport klublari, sho‘’balari, sportning mazkur turlari bo‘yicha jamoalar ishini tashkil etadi; sport musobaqalari, ko‘rgazmalar, tanlovlar hamda boshqa ommaviy-vatanparvarlik tadbirlarini o‘tkazadi, sportning shu turlari bo‘yicha o‘rnatilgan sport rekordlari hamda yutuqlarini qayd etadi va tasdiqlaydi; jaxon rekordlarini qayd etilishi uchun Jahon sport federatsiyalariga nomzodlar bo‘yicha tegishli ma’lumotlar va hujjatlar taqdim etadi; i)ommaviy-vatanparvarlik ishlarini yaxshilashga qaratilgan konstruktorlik, ixtirochilik, takomillashtiruvchilik faoliyatini rivojlantiradi, uning a’zolari orasida ilmiy-texnikaviy yaratuvchilik ishlarini rivojlanishiga yordam beradi; k)tashkiliy va ommaviy-vatanparvarlik ishlarining saviyasini yuqori ko‘tarish maqsadida hokimliklar,davlat idoralari hamda jamoat birlashmalari bilan aloqa o‘rnatadi,hamkorlikni mustahkamlaydi; l)tashlilotning sport sohasidagi yutuqlari va vatanparvarlik tarbiyasi borasidagi faoliyati haqida joylardagi va respublika ommaviy axborot vositalari orqali targ‘ibot ishlarini olib boradi; m)kengashlar va boshlang‘ich tashkilotlar bo‘yicha aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish maqsadida pasportlashtirish tizimini joriy etadi; n)harbiy-vatanparvarlik, texnik mutaxasislar tayyorlash, sport va tadbirkorlik ishlarini yanada yuqori saviyaga ko‘tarish, bu sohada jonbozlik ko‘rsatganlarini rag‘batlantirish maqsadida, o‘zi hamda manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda
turli tanlovlar o‘tkazadi, mukofotlar va sovrinlar ta’sis etadi;homiylik va xayriya yordamlari ko‘rsatadi; o)o‘quv muassasalari, sport-texnika tashkilotlari, korxonalar, inshootlar va muassasalarni qayd etadi, ularga faoliyatning u yoki bu turi bilan shug‘ullanish huquqini beradi; p)xodimlarning malakasini oshirish va o‘quv-uslubiy faoliyatini yo‘lga qo‘yadi, tinglovchilarga malaka oshirganliklari haqida tegishli hujjatlar beradi; r)faoliyat manfaatlari nuqtai nazaridan huquqiy va jismoniy shaxslar bilan mol ayriboshlashi shlarini amalga oshiradi, qimmatli qog‘ozlar bozorini tashkil etishda, ishlab chiqarish masalalari bo‘yicha hissadorlik jamiyatlari tuzadi yoki tuzishda qatnashadi. 3.Tashkilot tarkibiga ommaviy-vatanparvarlik va sport-texnik maqsadlarga ega bo‘lgan boshqa jamoat birlashmalari va tashkilotlari ixtiyoriy ravishda kirishlari mumkin.Mazkur tuzilmalarning faoliyati shartnomalar asosida amalga oshiriladi va u mavjud qonunchilikka hamda mazkur nizomga zid bo‘lmasligi lozim. Qo‘shilish tashkilotning nomini o‘zgarishiga olib kelsa, yohud uning maqsad mazmuniga putur yetkazilsa, bunday birlashishga yo‘l qo‘yilmaydi. 4.Tashkilotning asosini o‘quv, o‘quv-uslubiy, sport-texnik, sport, boshlang‘ich va boshqa tashkilotlar tashkil etadi.Boshlang‘ich tashkilotlar a’zolarning ish joyi, o‘qish yoki yashash joylari bo‘yicha tashkil etiladi va hudud bo‘yicha kengashlarga birlashtiriladi.Mazkur hududdagi tashkilot a’zolarini birlashtiruvchi kengash, uning tarkibiga kiruvchi barcha bo‘g‘inlarga nisbatan yuqori raxbar tashkilot hisoblanadi. Bir ma’muriy hududda tuzilgan kengashning boshqa bir hududdagi tashkilotlar ustidan rahbarlik qilish yohud boshqa shakldagi tashqi raxbarlikka yo‘l qo‘ymaydi. O‘quv muassasalari, o‘quv-uslubiy,sport-texnika,sport va
boshqa tashkilotlarning ish tartibi Markaziy kengash tomonidan tasdiqlangan tegishli
me’yoriy hujjatlar (nizom,qo‘llanma,yo‘riqnoma, tavsiyanoma,qoida va xokazo)billan belgilanadi. TASHKILOTNING MULKI VA MABLAG‘LARI. Tashkilot o‘z a’zolarining mafaatlarini hisobga olgan holda mazkur nizomda ko‘zda tutilgan vazifalarni amalga oshirish uchun binolar, inshootlar, turar-joy maskanlariga, o‘quv-tarbiya va ish jarayonining samaradorligini keskin ko‘tarishga hizmat etuvchi avto ulov jixoz va qurilmalarga pul mablag‘lari turli qimmatli qog‘ozlarga va boshqa mulkka ega bo‘lishi mumkin. Korxonalar xo‘jalik tashkilotlari nashriyot va bosmaxonalar o‘quv sport inshootlari “Vatanparvar” saroylari loyiha-texnologik va boshqa tashkilotlar ham uning mulki bo‘lishi mumkin. Tashkilotning mulki yagona va bo‘linmasdir. Unga egalik qilish sotish va sotib olish foydalanish va tasarruf etish tartibi Markaziy kengash tomonidan belgilanadi. Tashkilot o‘zining markaziy kengashi timsolida amaldagi qonunlarga muvofiq tashkilotning mablag‘lari barcha turdagi faoliyatlaridan olinadigan tushum davlat va jamoat tashkilotlaridan shuningdek chet el sarmoyadorlaridan tushgan hamda fuqarolar tomonidan ixtiyoriy ravishda hadya etilgan mablag‘lar hisobiga yaratilgan mulkning tegishli qismiga egalik qilish foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega. Tashkilot mablag‘lari kirish va a’zolik badallari mazkur Nizomni tegishli bandlariga belgilangan hamda qonunlarda man etilmagan boshqa faoliyatlar va shuningdek qimmatli qog‘ozlarni latareya va hayriya kansertlarini tashkil etish turli xil boshqa tadbirlar evaziga tushgan mablag‘lar hisobiga shakllantiradi. Korxonalar shu jumladan hissadorlik asosida tuzilgan korxonalar va tashkilotlarning ishlab chiqarish–moliyaviy faoliyati natijasida olinadigan foyda tashkilot a’zolari o‘rtasida taqsimlanishi mumkin emas. Foyda Nizomda ko‘zga tutilgan vazifalar manfaati uchungina sarflanadi. Tashkilot a’zolari quyidagi miqdorda a’zolik badallarini to‘laydilar:
-a’zo bo‘lib kirish badali-eng kam ish haqqining bir foizi va a’zolik guvoxnomasining narxi miqdorida; -yillik badal-eng kam ish haqqining bir foizi miqdorida Boshlang‘ich tashkilotlar umumiy majlisning qarori bilan a’zolik badallari miqdorini mustaqil ravishda belgilashlari mumkin.Lekin bu miqdor mazkur Nizomda ko‘zda tutilganidan kam bo‘lmasligi kerak. Jamoaviy a’zolik badali miqdorini va undan tuman kengashiga o‘tkaziladigan qismini tegishli kengash bilan kelishilgan holda jamoaviy a’zolik boshlang‘ich tashkiloti belgilaydi. Badallar Nizomda belgilangan maqsad va vazifalarni bajarishga yo‘naltiriladi. Tashkilot klublari a’zolarining kirish va a’zolik badallari miqdori klubning umumiy majlisida hal qilinadi. Tashkilot mablag‘lari belgilangan tartibda tasdiqlanadigan moliyaviy rejalar (smetalar) asosida ommaviy-vatanparvarlik tadbirlariga binolar vam inshootlar qurilishi ularni jixozlash zarur texnik buyumlarni sotib olish ulardan foydalanish va tamirlash ishlariga kengashlar va tashkilotlar xodimlarini mehnat haqlari bilan ta’minlashga shuningdek tashkilot xodimlarining ijtimoiy maishiy sharoitlarini yaxshilash tashkilot faollari va vatanparvarlik tarbiyasiga ulkan hissa qo‘shgan turli soxa ijodkorlarini mukofotlash hamda mazkur Nizom va amaldagi qonunlarda ko‘zda tutilgan boshqa tadbirlarga sarflanadi. Tashkilotning rivojlantirishning maqsadli dasturlarini mablag‘ bilan taminlash imkoniyatlarini vujudga keltirish mazkur mablag‘larini oqilona sarflash maqsadida tegishli kengashlarning qarorlari asosida maxsus markazlashtirilgan jamg‘armalar va zaxiralar yaratilishi mumkin dasturlar harajatlari smetasini kengashlar tasdiqlaydi. Tashkilot turli davlat jamovt va nodavlat tashkilotlari tomonidan ajratilgan mulkga ega bo‘lishi mumkin mazkur mulkdan foydalanish idora qilish va qaytarib olish tartibi uning egalari bilan kelishilgan tartibda tuzilgan shartnomalarda belgilanadi.
Tashkilot Markazi kengashi mazkur mulkning tasarruf etish asrash va aniq maqsadlar bo‘yicha istefoda etishni o‘z zimmasiga oladi hamda mulk egalari oldida shartnoma asosida hisobot beriladi. Tashkilot tarkibidan chiqish bo‘linish yohud tashkilotning o‘zini tarqatib yuborish vaqtidagi mulki va moliyaviy muammolarni tartibga solish shartlari amaldagi qonunchilik asosida Markaziy kengash tomonidan belgilanadi. 1-ilovaga qaraymiz
2.2. Asosiy vositalar kirimining xususiyatlari va hisobi Korxonalarga asosiy vositalar turli manbalardan kirim qilinadi. Asosiy vositalarni kirim qilish jarayonida turli xarajatlar sarflanadi va ularning boshlang’ich qiymati buxgalteriya hisobi schyotlarida hisobga olinadi. Ushbu muomalalarning buxgalteriya hisobida aks ettirilish jarayonini misollarda ko’rib o’tamiz. Misol. "Vatanparvar" 2010 yil 10 martda Rossiyalik xorijiy kompaniya bilan umumiy qiymati 38 000 dollor bo’lgan asosiy vosita sotib olish bo’yicha shartnoma tuzdi. Yetkazib berish shartnomasiga muvofiq, sotib oluvchi uskuna qiy matining 50 foizni yetkazib beruvchining akkreditiv hisob varag’iga oldindan o’tkazishi kerak. 2010 yil 15 martda yetkazib beruvchining bankida akkreditiv hisob varag’ini ochdi. Akkreditiv hisobvarag’i ochilgan sanada dollorning O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan so’mga nisbatan belgilangan kursi bo’yicha (keyinchalik so’mga nisbatan 1 dollorning kursi deb yuritiladi) 1 dollor 1440 so’mni tashkil etdi. Akkreditiv hisob varag’ini ochish bilan bog’liq xarajatlar o’tkaziladigan valuta summasining 0,2 foizini, akkreditiv o’tkazish uchun bank haqi o’tkazilgan summaning 1,2 foizini, kontraktni tayyorlash uchun yuridik firma 200 dollorni, kontraktni ro’yxatdan o’tkazish va yopish bilan bog’liq garflar kontrakt summasining 0,05 foizini tashkil etdi. Bundan tashqari, milliy valutani dollorga konvertatsiya qilishda konvertatsiya qilingan chet el valutasi summasining 0,2 foiz miqdorida komission haq to’landi. 2010 yil 18 martda uskuna k o’llandi. Uskunani tashish (transportda tashish, jo’natish, ortishtushirish ishlari, yetkazib berish) da xavfsizlikni taminlash, fransport uchun to’lov va boshqalar bo’yicha sarflar 250.000 dollorni tashkil etdi. 2010 yil 25 martda invoysda ko’rsatilgan qiymatdan 5 foizni tashkil etadigan bojxona to’loviga muvofiq yuk bojxona deklaratsiyasi taqdim etildi. Yuk bojxona deklaratsiyasi taqdim etilgan sanada O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan
so’mga nisbatan o’rnatilgan dollor kursi 1 dollor uchun 1470 so’mni tashkil etli. Xorijiy mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan uskunani o’rnatish. Bu xususda ular 2010 yil 10 aprelda hisob-kitob taqdim etishdi (bu sanada kurs bo’yicha 1 dollor 1472 so’mni tashkil etdi). Kompyuter 2010 yil 12 aprelda ishga tushiriddi. Sotib olingan asosiy vositalarning to’lovi bilan bog’liq sarflar summasiga: Dt 9430 - «Boshqa operaiion xarajatlar" - 34200 m.so’m; Kt 5210 - «Mamlakatlar o’rtasidagi valuta hisoblari" schyoti - 34200 m.so’m. (23750 dollor x 1440 so’m = 34200 m. so’m). Sarflar summasining hisob-kitobi quyidagi ko’rinishga ega: Akkreditiv hisobvarag’ini ochish
bilanbogliq xarajatlar 1 250 dollor x 02 foiz dollor; Akkreditiv o’tkazishuchun bank haqi 1 250 dollor x 1,2 foiz - 150 dollor; Kotraktni tayyorlash uchun to’lov 200 dollor; Kontraktni ro’yxatdan o’tkazish va yopish bo’yichasarflar 3 550 dollor x 0,05 foiz - 125 dollor; Chet
el valutasiningkonvertatsiyasi bo’yichaxarajatlar 18 000 dollor x 0,5 foiz - 900 dollor; Jami 23750 dollor. 2010 yil 18 mart buxgalteriya o’tkazish talab etilmaydi; 2010 yil 25 martda a) uskuna xarid qiymati summasiga: Dt 0820 -"Asosiy vositalarni sotib olish" - 3675000 m.so’m; Kt 6010 -"Yetkazib beruvchi va vositachilarga to’lov hisobi" schyoti - 3675 000 m. so’m. 2500 dollor x 1470 so’m = 3675 000 m. so’m; b)uskunani tashish bo’yicha sarflar summasiga: Dt 0820 -"Asosiy vositalarni sotib olish" - 367 500m.so’m; Kt 6990 - "Boshqa majburiyatlar" schyoti - 367500 m. so’m. (2500 dollor x 1470 = 367 500 m.so’m). v)uskuna bo’yicha bojxona to’lovlari summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" - 183750 m.so’m; Kt 6990 - "Boshqa majburiyatlar" schyoti - 183750 m.so’m (2500 dollor x 5 foiz - 125 dollor x 1470 so’m =183750 m. so’m)
2010 yil 10 aprel o’rnatish, montaj qilish, sinov va ishgatushirish-sozlash ishlari xarajati summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" - 147 200 m.so’m, Kt 6990 - "Boshqa majburiyatlar" schyoti - 147 200 m.so’m. (100 dollor x 1472 so’m =147200 m.so’m). 2010 yil 2 aprel uskunani foydalanishga topshirishni aks ettirish: Dt 0130 - "Mashina va uskunalar” - 4373 450 m.so’m, Kt 0820 -"Asosiy vositalarni sotib olish" schyoti - 4373 450 m.so’m. Korxona ustav kapitaliga kiritiladigan ulush hisobiga olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati bo’lib, korxona ta’sischilari tomonidan kelishilgan ularning pul bahosi hisoblanadi, agar O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqalar nazarda tutilmagan bo’lsa. Masalan, "Xususiy korxona to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 12-moddasiga muvofiq, mulkdor xususiy korxonaning ustav fondiga o’zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi. Shuningdek "Mas’uliyati cheklangan hamda qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 15-moddasiga muvofiq, jamiyatning ishtirokchilari va jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav kapitaliga qo’shiladigan pulsiz hissalarning puldagi bahosi jamiyat ishtirokchilari umumiy yig’ilishining jamiyatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi. Korxonaning o’z kuchi bilan qurilgan, shuningdek pulrat shartnomasi bo’yicha qurilgan asosiy vositalar 0100 -"Asosiy vosigalarni hisobga oluvchi schyotlar"larning tegishli schyotlari debetiga, 0810 -"Tugallanmagan qurilish" schyotining krediti bo’yicha kirim qilib olinadi. Tasischilar tomonidan korxonaning ustav kapitalidagi ulushlari hisobiga kiritilgan asosiy vositalarning kirim qilib olinishi asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyogning (0100) debeti va 4610- "Tasischilarning ustav kapitaliga ulushlari buyicha qarzi" schyotining krediti bo’yicha aks ettiriladi. Boshqa korxonalar yoki shaxslardan tekinga olingan asosiy vositalarning kirimi, 8530 - "Tekinga olingan mulk" schyot bilan bog’lanishida, asosiy
vositalarni hisobga oluvchi schyotning (0100) debeti bo’yicha aks ettiriladi. Asosiy vositalarni hisobga olish (0100) schyoti bo’yicha aks ettiriladi. Biroq soliqqa tortish maqsadida tekinga olingan asosiy vositalarning summasi daromad (foyda) solig’ini hisoblaganda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Shu bilan birga "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 33-moddasi, jamiyatni ta’sis etish chog’ida aksiyaga to’lanadigan haq sifatida topshirilayotgan mol-mulkning puldagi bahosi muassislar o’rtasidagi kelishuvga muvofiq chiqarilishini belgilab beradi. Agar jamiyatning shu yo’sinda sotib olinayotgan aksiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlarining nominal qiymati qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdordagi ish haqining ikki yuz baravaridan ko’pni tashkil etsa, jamiyat aksiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlarining haqi sifatida topshirilayotgan mol- mulkning puldagi bahosini mustaqil baholovchi chiqarishi kerak.
Biz o’rganayotgan Vatanparva tashkilotining asosiy vositalarni quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin. Bu jadvalda asosiy vositalarning soni ,qachon kirim qilinganligi va uning summasi tulliq yoritilgan. Vatanparvar tashkilotida 2013 yildagi qiymati uning eskirish va 01.01.2014 yildagi holati ask ettirilgan. Vatanparvar tashkiliotida 01.01.2014 yil holatiga kura 31 ta asosiy vositalari bor bo’lib, kiyingi yillarda ularning soni oshirish rejalashtirilgan. 2-Jadval № Asosiy vositaning nomi
Yili So ni
Summa 01.01.
2013 31.12.
2013 Eskiris
hi 01.01.2014 1 Imorat
1996 1 4151490 4151490 4151490 207575 3 943 916 2 Zil-130
1981 1 344250
344250 344250
51638 292613
3 Gaz-53
1983 1 244980
244980 244980
36747 208233
4 Gaz-53
1983 1 241650
241650 241650
36248 205403
5 Gaz-52
1984 1 889250
889250 889250
133388 755863
6 m-412
1990 1 753750
753750 753750
150750 603000
7 m-412
1991 1 594000
594000 594000
188800 475200
8 Tiko sup 1999 1 3550000 3550000 3550000 710000 2840000 9 Dnepr-11 1988 1 45900
45900 45900
9180 36720
10 Minsk-3112 1983 1 15300
15300 15300
3060 12240
11 Ij-250
1986 1 53550
53550 53550
10710 42840
12 Korting
sogoz-125 1985 1
11430 11430
11430 2286
9144 13
Korting sogoz-125 1989 1 26730
26730 26730
5346 21384
14 Korting
1989 1 26730
26730 26730
5346 21384
sogoz-125 15 Avto prisip gkb-817 1987 1
170100 170100
170100 25515
144585 16
Vagon tir 1983 1
121500 121500
121500 18225
103275 17 Dvegitel zil- 130 1981 1
16200 16200
16200 3240
12960 18
Yoqilg’I yonkos
1991 1 22680
22680 22680
4536 18144
19 Ij-2161
1988 1 22950
22950 22950
4590 18360
20 Matiz best 2008 1 1087521 0 10875210 10875210 217504 2 8700168
21 Velosafet 2007 1 1530000 1530000 153000 306000
1224000 22
Spark 2011 1 1891978 0 18919780 18919780 378395 6 15135824 23 Matiz super 2011 1 1500994 0 15009940 15009940 300198 8 12007952 24 Neksiya dons 2013 1 3203730 0 32037300 32037300 25 Kondetsioner 1981 1 24300
24300 24300
4860 19440
26 Sef
1985 4 126000
126000 126000.00 25200 100800 27
Kompyuter 2001 1
900900 900900
900900 180180 720720 28 Kompyuter prenter 2012 1 2375000 2375000 2375000 475000 1900000 29
Kompyuter prenter
2013 1 1500000 1500000 1500000 150000 1350000 30 Kondetsioner 2013 1 2000000 2000000 2000000 233333 1766667 31 Televizor 2013 1 1500000 1500000 1500000 150000 1350000
Bu avtomobillar vatanparvar tashkilotida o’quvchilar uchun amaliyot jarayonoda fodalaniladi.
Bu xodimlarning murojat qilinadigan markazi hisoblanadi.
Bu avtomobillar korxonaning asosiy vositalar qatorida turadi. Bu yuk mashenalar korxonaning harbiy zaxirasi.
Bu rasm korxona joylashgan joy. Bu rasm buxgalteriya xonasi.
Xulosa va takliflar Tadqiqot olib borilgan korxona buxgalteriyasida hisob yaxshi yo‘lga qo‘yilgan, ya’ni deyarli barcha ishlar kompyutirlashtirilgan. Xodimlar malakali va tajribali mutaxassislardan iborat ekan. Korxonalarga asosiy vositalar turli manbalardan kirim qilinadi. Ularga quydagilar kitadi: Sotib olishi mumkin, O’zi qurishi mumkin, Moddiy yordam sifatida berilishi mumkin, Tasis badali sifatida berilishi mumkin, Bepul berilishi mumkin, Asosiy vositalarni kirim qilish jarayonida turli xarajatlar sarflanadi va ularning boshlang’ich qiymati buxgalteriya hisobi schyotlarida hisobga olinadi. Asosiy vositalarni turlari buyicha turkumlashdan kuzlangan asosiy maksad ularning analitik hisobini tashkil qilishdir. Kimga tegishliligiga qarab asosiy vositalar uziga tegishli va ijaraga olingan asosiy vositalarga bulinadi. Foydalanish belgilariga qarab esa asosiy vositalar ekspluatatsiyadagi, rekonstruksiyadagi va kayta kurollantirishdagi asosiy vositalarga bulinadi. Asosiy vositalarning daslabki kiymati xukumatning maxsus karori buyicha kayta baxolanganda uzgarishi mumkin. Shuningdek ularni dastlab kiymati texnik jixatdan rekonstruksiya kilish va kayta kurish okibatida foydalanish, xizmat kursatish muddati uzaysa ob’ektlarning ishlab chikarish kuvvati oshsa, ishlab chikarishgan mahsulotlarning soni kupaysa yoki ishlab chikarish tannarxi pasaysa ularning dastlabki kiymati kupayishi mumkin. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati ularning dastlabki kiymatidan eskirish kiymatini ayirish yuli bilan aniklanadi.
Korxonada buxgalteriya hisobini o‘rganib chiqqan holda quyidagi takliflarni berib o‘tamiz: - 21-son BHMS talablarini to‘liq bajarilishini ta’minlash; - Asosiy vosita va inventar, materiallardan foydalanish va ular bo‘yicha hisobotlarni belgilangan tartibda tuzish va rasmiylashtirish; - Jamiyatda ichki nazorat tizimi to‘liq shakllantirish va ularni mas’uliyatini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha aniq chora-tadbirlar ko‘rish; - Harajat va daromadlarni rasmiylashtirishda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot ishlab chiqarish va sotishdagi harajatlar tarkibi hamda Moliyaviy natijalarni shakllantirish to‘g‘risidagi Nizom» talablariga to‘la amal qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.–T: O‘zbekiston, 2010.-10 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi–Toshkent. 2007 yil 25 dekabr 3. «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» qonun. 1996 yil 30 avgust. 4. «Mahsulot (ish,xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to‘g‘risida Nizom» 54-son qarori 5.02.1999y 5. 21 – son BHMS «Asosiy vositalar hisobi ». 6. I.A. Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. – T.: O‘zbekiston, 2009. 7. I.A. Karimov. 2013 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlari. “Xalk suzi” 2014 yil 22 yanvar. 8. M.B. Annayev Savdo korxonalarida daromadlar hisobi va auditining dolzarb masalalari. Monografiya. - T. Navro‘z, 2011. 9. A.Karimov, F.Islomov, A.Avlokulov. “Buxgalteriya hisobi”, “SHARQ” nashriyoti-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh taxririyati T-2004. 10.
O.Bobojonov, K.Jumaniyozov “Moliyaviy hisob” T.:-“Moliya” 2002 11. K.B.Urazov “Buxgalteriya hisobi va audit”. O‘quv qo‘llanma. Toshket. “O‘qituvchi” 2004 y. 12. H.N.Musayev “AUDIT” Darslik. T.: “Moliya” 2003. – 220 b. 13. SH.Sh.Shodmonov., U.V.G‘afforov Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent - “Fan va texnologiya” 2005.
Internet saytlari 1.
http://www.soliq.uz/uz/regions/40/ Me’yoriy-huquqiy hujjatlar. 2.
3.
http://www.norma.uz
4. http://www.ziyonet.uz
Document Outline
Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|