O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ Berdoq nomidagi Qoraqalpoq davlat
Download 407.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA O’RTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ Berdoq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti Tabiatshunoslik fakulteti GEOGRAFİYА KAFEDRASİ
fani bo’yicha maruza matni
O’qituvchi:
J.Uzaqbaev
Nukus
Geografiyaning asosi xarita. Geografik tadqiqotlar xarita bilan boshlanadi va xarita bilan yakunlanadi...... Xarita- geografiyaning «ikkinchi tili». N.N.Baranskiy Ko’rar ko’zlarni nuri ilmdandur» («Ming bir h’adis» dan). Kirish Ushbu maruzalar matni oliy o’quv yurtlari talabalariga mo’ljallab rus tilida уоzilgan asosiy «Kartografiya» darsliklariga уоrdamchi o’quv qo’llanma sifatida tayуоrlangan. U ikki qismdan iborat. B i r i n ch i qismda kartografiya va geografik xaritalar; xaritalarning matematik asosi; kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullari; kartografik generalizatsiya: moh’iyati va omillari, generalizatsiya turlari; geografik xarita va atlaslarni tarifi, klassifikatsiyasi, turlari va tiplari baуоn qilingan. İ k k i n ch i q i s m d a esa asosiy kartografik manbalar; kartografik informatika va bibliografiya; xaritalarni loyixalashtirish va tuzish; xaritalardan foydalanish; geografik xarita va kartografiyani shajarasi tah’lil etilgan. Shuningdek, unda O’zbekistonda kartografiyani rivojlanishi. h’ozirgi h’olati. istiqbollari, uning ilmiy-amaliy vazifalari h’amda muammolari kabi asosiy mavzularning maruza matnlari berilgan. Qo’llanma Respublikamiz oliy o’quv yurtlarining V-540100 «Geodeziya va kartografiya» yo’nalishi bo’yicha talim olaуоtgan talabalari uchun mo’ljallangan bo’lib, undan umumiy o’rta talim muassasalari o’qituvchilari h’amda «Topografiya asoslari va kartografiya» o’qitiladigan barcha oliy va o’rta maxsus talim yurtlarining talabalari h’am foydalanishlari mumkin. Biroq, h’ozirgi paytgacha mazkur fandan o’zbek tilida maxsus darslik yaratilmagan. Bu esa talabalarni mazkur fanni pishiq-puxta o’zlashtirishlariga salbiy tasir ko’rsatmoqda. Yuqoridagilarni nazarda tutib, rus tilida уоzilgan asosiy darsliklarga уоrdamchi o’quv qo’llanma sifatida ushbu maruzalar matnini tuzish lozim deb topildi. Qo’llanmaning asosiy maqsadi-talabalarni turli geografik xaritalarning mazmuni, moh’iyati, xususiyati va yaratilish tarixi bilan atroflicha tanishtirish; ularga xaritalarni loih’alashtirish va tuzish; ulardan ilmiy tadqiqot va xo’jalik ishlarida keng foydalanish yo’llarini o’rgatish; h’ozirgi dunуоda kartografiyani
ah’amiyatini ko’rsatish va kartografik bilimlarni puxta egallashlariga ko’maklashish va h’.k. Qo’llanmada yangi o’quv rejasi va dasturi asos qilib olindi. Maruza va amaliy mashg’ulotlarda O’zbekistonda va xorijda nashr etilgan kartografik asarlar (plan, xarita, atlas, globus va boshqalar) dan keng foydalanish, ular bilan mustaqil ishlash va amaliy topshiriqlarni o’z vaqtida bajarish bu bilimlarni puxta egallash uchun zamin bo’ladi. Maruzalarni mavzui dasturda ko’rsatilgan h’amma bilimlarni o’z ichiga qamrab oladi.o’ Maruza matnlarini tuzishda rus tilida chop etilgan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalaridan h’amda texnika adabiуоti va ilmiy adabiуоtlardan foydalanildi. Kursni o’rganishda asosiy adabiуоt sifatida K.A.Salishevning «Kartografiya» (M., Vo’sshaya shkola, 1982) va «Kartovedenie» (M., İzd-vo MGU, 1990) darsliklaridan foydalanish lozim.
Birinchi mavzu. KARTOGRAFIYA VA GEOGRAFIK XARITALAR. Maruza rejasi: Kirish. 1.1. Xaritalar va ularni tarifi, elementlari, xususiyatlari. 1.2. Kartografiyani tarifi, tarmoqlarga bo’linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari. 1.3. Xaritalarning ilmiy va amaliy ah’amiyati. Xulosa. Talim-tarbiyaviy vazifasi: talabalarni kartografiya fanini tarifi. tarmoqlarga bo’linishi, boshqa fanlar bilan aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari bilan tanishtirish. Mamlakat xo’jalik h’auotida xaritalarni tutgan o’rnini va ularni insonni amaliy faoliyatiga tasirini ko’rsatish va boshqalar. Jih’ozlar: globus, dunuo, yarim sharlar, materiklar va O’zbekiston h’ududi tasvirlangan xaritalar, atlaslar, topografik xaritalar komplekti, aerofoto- va kosmik suratlar va boshqalar.
X a r i t a-Er yuzasini, boshqa osmon jismlarini uoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri bo’lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obektlarni ko’rsatadi.
h’odisa uoki jarauon tushuniladi. G e o g r a f i k x a r i t a -Erni uoki uni biror qismini Erning egriligini h’isobga olib, malum matematik qoidalar asosida biroz o’zgartirib, kichraytirib. umumlashtirib qog’ozga (tekislikka) tushirilgan tasviri (proektsiyasi) bo’lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan obektlarni geografik o’rnini, joylanishini, h’olatini, vaqt mobaynida o’zgarishini, shuningdek ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ko’rsatadi. Kartografik tasvir, matematik asos, uordamchi jih’ozlar va boshqa qo’shimcha malumotlarga xaritani (umumgeografik) elementlari deyiladi. Xarita mazmunini qabul qilingan kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullari orqali ifoda etadigan k a r t o g r a f i k t a s v i r h’ar qanday xaritani asosiy elementi bo’lib h’isoblanadi. U muayyan xaritada ko’rsatilishi lozim bo’lgan obektlar to’g’risidagi malumotlar majmuidan tashkil topadi. Masalan, umumgeografik xaritalarda tasvirlanadigan landshaftning asosiy elementlari-relef, gidrografiya obektlari, o’simlik va tuproq-grunt ko’rsatkichlari. ah’oli yashaydigan punktlar, siuosiy-mamuriy chegaralar h’amda bazi bir xo’jalik obektlari uning kartografik tasvir elementlari bo’lib, bu elementlar xaritada bir xil aniqlikda va mukammallikda ko’rsatiladi. Mavzuli va maxsus xaritalarda (shartli ravishda) xaritaning mazmunini va geografik asosini bir biridan farqlash lozim. G e o g r a f i k a s o s - xarita mazmunini umumgeografik qismi bo’lib, u xaritaning mavzo’iy uoki maxsus mazmuni elementlarini xaritaga to’g’ri tushirish va fazoviy bog’lash, xarita bo’yicha orientirlashga xizmat qiladi. Har qanday xaritani muh’im elementi bo’lib legenda h’isoblanadi. Xarita mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izoh’lar tizimiga l e g e n d a deyiladi. Xaritani legendasi qo’llanilgan belgilarni tushuntirib (izoh’lab) berishni o’z ichiga olib, xaritaga olinauotgan obektni mantiqiy asosini aks ettiradi. Belgilarni ketma-ket joylashtirilishi, ularni o’zaro bir-biriga bo’ysinishi. shtrixli elementlar uchun ranglar gammasini to’g’ri tanlab olish xaritada tasvirlanauotgan h’odisa uoki jarauon tasnifiga mantiqan bo’ysindirilgan bo’ladi. Hamma kartografik tasvir m a t e m a t i k a s o s d a quriladi. Xaritada uni elementlari bo’lib - kartografik proektsiya, masshtab va geodezik asos h’isoblanadi. Xaritani komponovkasi h’am uning matematik asos elementiga kiradi. Xaritada tasvirlanadigan h’ududni chegarasini aniqlash va uni xarita ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkani ichida va undan tashqarida (asosiy xarita bilan uni ramkasi orasidagi bo’sh qolgan joylarda) xaritani nomini, masshtabini, legendasini, h’ar xil raqamli va matnli malumotlarni, jadvallarni, grafiklarni, qo’shimcha kesma xaritalarni va boshqa shunga o’xshash malumotlarni maqsadga muvofiq joylashtirishga k o m p o n o v k a deyiladi.
Xaritani o’qish va undan foydalanishni osonlashtirish maqsadida unda beriladigan legenda, turli xil kartometrik grafiklar, (masalan, topografik xaritada chiziqning nishabi va qiyalik burchagini aniqlash uchun, xaritaning janubiy ramkasi ostida beriladigan maxsus nomogramma), xududni qay darajada o’rganilganligini ko’rsatuvchi sxemalar, foydalanilgan materiallar (manbalar) shuningdek boshqa h’ar xil zarur spravochnik malumotlar xaritaning uo r d a m ch i e l e m e n t l a r i deb ataladi. Xarita mazmuni bilan bog’langan, uni to’latadigan, boyitadigan va tushuntiradigan kesma-xaritalar, diagrammalar, grafiklar, profillar, matnli uoki raqamli malumotlar xaritaning q o’ sh i m ch a e l
Yuqorida geografik xaritaga berilgan stilistik benuqson deb bo’lmagan tarifda xaritalarni tushunish uchun muh’im h’isoblangan uchta asosiy xususiyat- matematik aniq tuzish; aloh’ida belgilar-kartografik simvollar (shartli belgilar) sistemasini qo’llash; tasvirlanauotgan h’odisalar (obektlar) ni saralab olish va umumlashtirib ko’rsatish aloh’ida takidlangan. Lekin kartografiyani bugungi rivojlanish darajasi xarita to’g’risidagi tasavvurga yana ikkita birinchi darajali ah’amiyatga molik bo’lgan tamoyilni kiritishni taqozo etadi, yani -borliqni tizimli (sistemali) uondoshuv asosida tasvirlash va uni aniq bir maqsadni ko’zda tutib modellashtirish. Xaritalar h’aqidagi tasavvur, borliqni (voqelikni) obrazli-belgili modellari sifatida ilmiy kartografiyaning predmeti-bu tabiat va jamiyat obektlarini, ularni joylanishi, xususiyatlari, o’zaro aloqadorliklari va vaqt mobaynida o’zgarishlarni xaritalar va boshqa kartografik modellar vositasida aks ettirish va tadqiq qilishdan iborat deb h’isoblashga imkon beradi.
asosiy ilmiy-amaliy vazifalari. Kartografik asarlarni yaratish, o’rganish va foydalanish masalalari bilan shug’ullanadigan fan (bilim), texnika va ishlab chiqarish soh’asiga kartografiya deyiladi. O’quv fani sifatida kartografiya bo’lajak mutaxassislarni turli geografik xaritalarning mazmuni, moh’iyati, xususiyati va yaratilish tarixi bilan tanishtiradi. Shuningdek, xaritalarni taxlil qilish, tuzish, kartometrik ishlarni bajarish h’amda ulardan o’z faoliyatida amaliy foydalanish yo’llarini o’rgatadi. Kartografiya quyidagi asosiy soh’alarga bo’linadi: xaritashunoslik; matematik kartografiya; xaritalarni loixalashtirish va tuzish; xaritalarni taxt qilish (jih’ozlash, rasmiylashtirish); xaritalarni nashr qilish: xaritalardan foydalanish; kartografik ishlab chiqarishni iqtisodiuoti va uni tashkil qilish va boshqalar. Mazkur soh’alarni barchasi yagona kartografik fanlar tizimini tashkil etadi va ularni h’ar biri fan sifatida o’zining predmeti, obekti va metodiga egadir. Zero, ularni h’ar biri ushbu yo’nalish bo’yicha sof mutaxassis tayuorlaydigan universitet va boshqa oliy texnika o’quv yurtlarida aloh’ida o’rganiladi. Kartografiya falsafiy, tabiiy va texnik fanlar majmui (kompleksi) bilan bog’liq. Ayniqsa u geodeziya, topografiya va geografiya fanlari bilan uzviy bog’langan. Mazkur fanlar, xaritalarda real borliqni (voqelikni) aniq va ishonchli tasvirlash imkonini beradi. Kartografiyaning asosiy ilmiy va amaliy vazifalari quyidagilardan iborat: - kartografiyani XXI asr bo’sag’asidagi va bundan keyingi nazariy va uslubiy masalalarini echimini izlash, ayniqsa geografik bog’liqlik va qonuniyatlarni bilish vositasi sifatida xaritani yangi imkoniyatlarini aniqlash (ochish) bilan bog’liq tadqiqotlarni chuqurlashtirish; xaritalarni tah’lil qilish usullarini kengaytirish va ulardan ilmiy qidiruv ishlarini olib borishda, xalq xo’jaligini boshqarish va rejalashtirishda foydalanish; - xaritalarni tayuorlashni yangi, ancha takomillashgan usullarini ishlab chiqish. Davlat miquosida kartografik ishlab chiqarishga xaritalarni uncha katta bo’lmagan tirajlarda nashr qilishni tezlatadigan va uncha qimmat bo’lmagan texnologik sxemalarni va texnik vositalarni joriy etish; - xaritalarni ayrim turlarini qisqa fursatda yaratishni avtomatik usullarini izlash, yangi xaritalarni yaratish maqsadida malumotlarni olish, saqlash va qayta ishlash h’amda doimiy bo’ladigan jarauon-xaritalarni yangilab turish uchun bu malumotlardan foydalanish; - tabiiy, ah’oli va xo’jalik xaritalarini tuzish uchun xar xil uchuvchi apparatlarda bajarilgan suratlardan foydalanish. İnsonni kosmik fazoni jadal
o’zgartirauotganligini h’isobga olib Oy va boshqa sayuoralarni xaritalarini ishlab chiqish masalalarini echimini topish; - joriy maqsadlar uchun keng foydalaniladigan va h’odisalarni rivojlanishini aks ettiradigan, xaritalarni o’ziga xos (dinamik) turlarini yaratish va ko’paytirish metodlarini ishlab chiqish; - mamlakatda mavzuli va atlasli xaritaga olishni bundan keyin h’am takomillashtirish; davlat ilmiy-malumotnoma xaritalarining yagona tizimini (seriyasini) yaratish rejalarini ishlab chiqish va ularni izchil amalga oshirish; Butun mamlakatni, Qoraqalpog’iston Respublikasini, aloh’ida viloyatlarni kompleks atlaslarini yaratish, iqtisodiuotni va madaniyatni rivojlantirishni rejalashtirish uchun zarur bo’lgan tizim xaritalarini tayuorlash; o’rta umumtalim muassasalari va oliy o’quv yurtlari uchun yagona dastur asosida tizim xarita va atlaslarni yaratish va nashr qilish va boshqalar. Kartografik ishlarni yaxshilash, kartografik asarlarni yaratishni tezlatish va ularni ilmiy asosda qatiy reja asosida bosqichma-bosqich amalga oshirish uchun bu ishlarni amaliy koordinatsiya qilish lozim.
Shubh’asiz, kartografik asarlar (plan, geografik xarita, atlas, globus va boshqalar) insoniyatning buyuk ijod mah’s ul i qatoriga kiradi. Zero, ular tabiatni bilish va o’zgartirishning ajoyib vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ularga muxandislar va tadqiqotchilar, geologlar va agronomlar, olimlar va xarbiylar murojaat etadilar va ularning h’ar biri o’zining qiziqtirgan savollarga kerakli javoblarni undan topa oladilar. Geografik xarita va atlaslar bugun bizni h’auotimizdan mustah’kam o’rin olgan. Xaritalarni h’ar kuni gazetalarda, jurnallarda, oynai jah’on ekranlarida ko’ramiz. Chunonchi xorij xabarlari, h’aftaning muh’im voqealari, ob-h’avo bashorati, mamlakat ichidagi h’olat h’aqidagi xabarlar, dala ishlari va ulkan qurilishlarning borishi h’aqidagi yangiliklar, dam olish kunlariga mo’ljallangan turistik safarlar h’aqidagi maslah’atlar va boshqa shu kabi malumotlarni xaritasiz tushunish qiyin. Shu sababli bunday xabarlar xaritasiz berilmaydi. Tarix, ayniqsa geografiya fanini o’qitishda xaritaning ah’amiyati nih’oyatda katta. Bu o’quv predmetlarini xaritasiz o’rganishni h’atto tasavvur qila olmaymiz. Ular na faqat ko’rgazmali qurol, balki joy to’g’risidagi bilimlarning kitob kabi boy manbai h’amdir. Zero, xaritalar bilan ishlash o’quvchilarga ijodiy tasavvur qilishni, uodda saqlashni, mantiqan fikrlashni, tah’lil qilishni, taqqoslashni, o’zaro bog’liqlikni o’rganishni, xulosa qilish yo’llarini o’rgatadi. Kartografik asarlardan maktabda o’quvchilarning faolligini oshirishda, geografiyani kundalik h’auot bilan bog’lashda, ularni vatanparvarlik ruh’ida tarbiyalashda asosiy qurol sifatida foydalanish mumkin. Har qanday geografik tadqiqot xarita bilan boshlanib, xarita bilan tugallanadi. Xaritalar Ona sayuoramiz Er h’aqidagi juda boy malumotlarni qamrab olgan bo’ladi. Ular asosida quruqlik va okeanlarning o’zaro joylanishi, h’ududiy uyg’unligi, katta-kichikligi, balandligi, mamlakatlar orasidagi transport- iqtisodiy, madaniy va ilmiy aloqalarni, qushlarning bir joydan ikkinchi joyga uchib o’tishini va shuningdek boshqa shu kabi voqea va h’odisalarni o’rganish, tah’lil qilish va bilish mumkin. Binobarin, xaritalardan dunuo okeanining tagi, Er qobig’ining tuzulishini, jangovor yurishlarni, doimiy qor va muzliklar bilan qoplangan h’ududlarni ko’rish mumkin va h’atto kelajakka h’am nazar tashlasa bo’ladi. Adabiuotlar
2. Salih’ev K.A. Kartografiya.-M.: Vo’sshaya shkola, 1982. -1 bob. 4-16 betlar. 3. Salih’ev K.A. Kartovedenie.-M.: İzd-vo MGU. 1990. -1 bob. 4-12 betlar. 4. Spravochnik po kartografii.-M.: İzd-vo «Nedra», 1988. -1 bob. 4-39 betlar. İkkinchi mavzu. XARİTALARNİ MATEMATİK ASOSİ Maruza rejasi: Kirish. 2.1. Kartografik proektsiyalar h’aqida tushuncha. Kartografik proektsiyalarni xatoliklari xususiyati bo’yicha klassifikatsiyasi (tasnifi). 2.2. Teng burchakli, teng yuzli (maydonlari bir xil) va ixtiuoriy (teng oraliqli) proektsiyalar va ularni xususiyatlari. 2.3. Ёrdamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli bo’yicha proektsiyalarni tasnifi. Tslindrik, konusli va azimutal proektsiyalar, ularni xususiyatlari. 2.4. Proektsiyalarni tanlash to’g’risida. Dunuo, yarim sharlar, materiklar va ularni aloh’ida yirik qismlari uchun ko’proq ishlatiladigan proektsiyalar. Topografik xaritalarni proektsiyalari. 2.5. Koordinata to’rlari. Masshtablar. Ko’p varaqli xaritalarni razgrafkasi va nomenklaturasi. Komponovka. Xulosa.
mavzuida olgan bilimlarini kengaytirish va chuqurlatish; xaritalarni matematik asos elementlariga atroflicha tavsif berish; xaritalarni tuzishda ishlatiladigan bazi bir proektsiyalarni xususiyatlarini o’rganib chiqish asosida bu bilimlarni amalda qo’llash bo’yicha talabalarda zarur ko’nikma h’osil qilishga ko’maklashish. Jih’ozlar; o’quv globuslari, tsilindrik, konusli, azimutal proektsiyalardagi xatoliklarni tavsiflovchi jadvallar, h’ar xil ko’rgazmali qurollar, shuningdek, xarita va atlaslar, kodoskop va boshqalar.
proektsiyalarni xatoliklari xususiyati bo’yicha tasniflash. Xaritani matematik asosi-xaritani matematik elementlari majmuidan tarkib topib, ular tasvirlanauotgan yuza va xarita o’rtasidagi matematik aloqani belgilaydilar. Proektsiya, masshtab, geodezik asos, shuningdek komponovka va razgrafka sistemasi xaritaning matematik asos elementlari bo’lib h’isoblanadi. Yuqoridagi elementlar Er yuzasini tekislikda (qog’ozda) tasvirlashda karkas (qobirg’a) vazifasini bajaradilar. Boshqacha aytsak xaritani matematik asos elementlari-Er yuzasini tekislikda malum matematik qonun va qoida asosida to’g’ri va aniq tasvirlash imkonini beradi. Masshtab kartografik modelni (yani xaritani) fazoviy chegaralarini aniqlaydi. Xaritada o’lchash mumkin bo’lgan aniqlik, xarita mazmunini mukammalliligi, binobarin kartografik tasvirni aniqligi bevosita uning masshtabiga bog’liq bo’ladi. Xarita masshtabini yirik uoki maydaligi uni maqsadiga qarab belgilanadi. Ellipsoid uoki shar yuzasini tekislikda matematik to’g’ri aks ettirishga k a r t o g r a f i k p r o e k ts i ya deyiladi. Xarita tuzishda dastlab meridian va parallel chiziqlari chiziladi va ular bir-biri bilan kesishib kartografik to’r h’osil qiladi. So’ngra bu to’rga planli asos (tayanch) punktlari tushiriladi. Shundan keyin u boshqa geografik obektlar bilan to’ldiriladi. Har bir aloh’ida olingan xaritaning kartografik to’ri shu xaritaning oldiga qo’ygan maqsadi va vazifasidan kelib chiqqan h’olda malum bir proektsiyada chiziladi. Kartografik to’r chizilganda tasvirlanishi kerak bo’lgan xudud dastlab tuzilauotgan xarita masshtabidagi globus yuzasiga (sirtiga) tushirilgan deb faraz qilinadi. G l o b u s-Er sharining kichraytirilgan modeli bo’lib, Erning tashqi qiuofasini h’amda uning yirik qismlari (quruqliklar, okeanlar, ularning bo’laklari) nisbatini eng to’g’ri va ko’rgazmali qilib tasvirlaydi. Chunonchi, globus dunuo okeani va materiklar qiuofasi h’amda ularning bir-biriga nisbatan qanday joylashganligi to’g’risida aniq tasavvur beradi. Globusda kartografik tasvirning xatoliklari bo’lmaydi, shuning uchun undagi obektlarni bir-biriga taqqoslash mumkin. Globus yuzasining h’amma qismida masshtab bir xil, yani o’zgarmas bo’ladi. Xarita h’am globusni o’zi uoki uning bir qismidir. Ularni farqi shundaki xaritada Er yuzasi tekis qog’ozda tasvirlanadi. Biroq sferik (egri) yuzani tekislikka tushirganda bu yuzaning xaritadagp maydonida, shaklida, burchaklarida va uzunliklarida xar xil xatoliklar ro’y beradi. Har qanday h’olatda Er yuzasini tekislikda tasvirlaganda ikkita asosiy talab albatta bajarilgan bo’lishi lozim, chunonchi t a s v i r n i b i r x i l l i g i va u z
h’ar bir nuqtaga xaritada faqat bitta nuqta mos kelishi kerak va ikkinchidan kartografik tasvirda uzilgan joylar (erlar) bo’lishi kerak emas. Bu talabni bajarish uchun kartograf uzilgan joylarda teng cho’zish va aksincha bekilib (yani ustma-ust tushib, uopilib) qolgan joylarda esa-teng siqish ishlarini amalga oshiradi. Teng cho’zilish uoki teng siqilish natijasida kartografik tasvirda quyidagi xatoliklar vujudga (yuzaga) keladi: 1. Uzunliklar xatosi; 2. Burchaklar xatosi; 3. Maydonlar xatoligi; 4. Shakl xatoligi. Xaritada kartografik tasvirni xatoligi bo’lmagan chiziqlar uoki nuqtalarga nol xatolikdagi chiziqlar uoki nuqtalar deyiladi. Kartografik proektsiyadagi teng xatolikdagi chiziqlarga i z o k o l l a r deyiladi. Uzunliklar xatosi shundan iboratki, xaritadagi chiziqlarning masshtabi ularni h’olati (o’rni) h’amda yo’nalishi o’zgarishi bilan o’zgaradi. Masalan, ayrim xaritalarda parallellarning uzunligi bir xil va aynan o’sha meridianlarni orasida Er yuzasidagi kabi ekvatordan qutblarga tomon uzoqlashilgan sari qisqarib bormasdan, balki ekvatordagi uzunligi qanday bo’lsa xuddi shundayligicha saqlanib qoladi. Ёki Er yuzasidagi bir xil uzunlikdagi meridianlar xaritalarda xar xil qiymatga ega bo’lgan uoylar ko’rinishda tasvirlanadi. Xaritani masshtabi xaritadagi nih’oyatda kichik kesma uzunligining Er yuzasidagi shunga mos uzunlikka bo’lgan nisbatini ifoda etadi. U proektsiyani malum joylarida (nuqta uoki chiziqda) saqlanib qoladi va xaritaning bunday joylaridagi masshtabga bosh masshtab (uoki umumiy masshtab) deyiladi. Xaritalarda h’ar doim aynan ana shu bosh masshtab ko’rsatiladi. Proektsiyalarni qolgan boshqa h’amma joylarida masshtablar bosh masshtabdan farq qiladi va ular x u s u s i y m a s sh t a b deb yuritiladi. Burchaklar xatosi shundan iboratki, xaritadagi burchaklar Er yuzasidagi shunga mos burchaklarga teng bo’lmaydi. Burchaklar xatoligi konturlarning shaklidagi xatolikni keltirib chiqaradi. Xaritadagi figuralar er yuzasidagi shunga mos figuralar shakliga o’xshamaydi, shuning uchun xarita bo’yicha u uoki bu geografik obektni xaqiqiy shakli tug’risida fikr yuritish mumkin emas.
Maydonlar xatoligi shundan iboratki. xaritadagi maydonlar masshtabi joy o’zgarishi bilan o’zgaradi. Masalan, ayrim xaritalarda ekvatordan qutblarga tomon uzoqlashauotgan paytda kartografik to’r trapetsiyalarining maydoni aslidagiga o’xshab nafaqat kichrayadi xatto kattalashadi. Bu esa xaritani h’ar xil joyida joylashgan h’ar xil figuralarni maydonini o’lchashni h’amda ularni maydoni bo’yicha bir biriga taqqoslashni qiyinlashtiradi. Shakl xatoligi shundan iboratki, obektlarni xaritadagi shakli (figurasi) joydagi o’ziga mos geografik obektlarni shakliga (figurasiga) o’xshamaydi. Kartografik proektsiyalar nazariyasida Er ellipsoidi yuzasidagi cheksiz kichik doirachalar tekislikda ellips bilan tasvirlanadi va x a t o l i k l a r e l l i p s i deb yuritiladi. Xaritadagi xatoliklarni h’amma turlari bir-biri bilan bog’langan va ulardan bittasini o’zgarishi ayni paytda boshqasini o’zgarishga olib keladi. Xaritada ular xuddi bir-biriga qarama-qarshi turgandek va ulardan bittasini kamayishi o’sha paytni o’zida boshqasini kattalashishiga olib keladi. Bir paytni o’zida h’am maydonlar tengligini h’am shakllar (figuralar) o’xshashligini va chiziqlar uzunligini saqlab qoladigan kartografik proektsiya yo’q. Kartografik proektsiyalarni tasniflash ikkita bir-biriga bog’liq bo’lmagan asosiy belgilar bo’yicha amalga oshiriladi: 1) Xatoliklar xarakteri (xususiyati) bo’yicha va 2) uordamchi geometrik yuzadan foydalanish usuli (kartografik to’rni tuzish) bo’yicha. Kartografik proektsiyalar xatoliklar xarakteriga ko’ra teng burchakli, teng maydonli va ixtiuoriy proektsiyalarga bo’linadi.
Download 407.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|