O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 
15.4 Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 179-bet 
1. 
B.A.Ashmedov «Izbekiston tarixi manbalari».-T.: I=ituvchi, 2001. 
2. 
Ñîáðàíèå âîñòî÷íıõ ðóêîïèñåé ÀÍÐÓZ. Èñòîðèÿ. 
Ñîñòàâèòåëè Ä.Yu.Þñóïîâà, Ð.Ï.Äæàëèëîâà-Ò.: Fan. 1998.  
3. 
Rukopisnaya  kniga  v  kulture  narodov  Vostoka.  Ocherki  Red. 
O.F.Akimushkin  i  dr.  Kniga  pervaya.-Moskva.: «Nauka», 1987; 
Kniga vtoraya.-Moskva: 1988. 
4. 
Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè 
(èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: 
A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. 
 
15.5.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar. 
1. 
Biografiya ёki biografik asar deganda nimani tushunasiz?  
2. 
Qanday biografik xarakterga ega bwlgan asarlarni bilasiz?  
 
16-mavzu. Agiografik asarlar, manoqiblar ёki h’olotlar.  
 Darsning  mazmuni:  Jamiyat h’aёtidagi din va diniy arboblarning roli, 
ular twg’risidagi adabiёtlar h’aqida talabalarga tushuncha berish.  
 
Reja: 
16.1. Agiografik asarlar xususiyalari.  
16.2. Agiografik asarlar tavsifi.  
16.3. Adabiёtlar rwyxati. 
16.4. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
 
 Asosiy 
tushunchalar: 
Tazkira, monokib, h’olot, risola, shayx, imom, 
tasavuf, murid, murshid, eshon, said, xwja, silsila, tariqot, Rashah’ot, maqolat.  
 
16.1. Agiografik asarlarning umumiy xususiyatlari. 
Manoqiblar  ёki h’olotlar yirik din va jamoat arboblari va tariqat 
peshvolarining h’aёti va faoliyati, ularning karomatlari h’aqidagi biografik 
asarlardir. Manoqiblar ustida ishlash shuni kwrsatadiki, ularda wta qimmatli 
ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy va madaniy h’aёtga oid dalillar va malumotlar kwp 

 
189
uchratish mumkin
104
. Shunga qaramay, bu xildagi manbalardan foydalanish 
ishini yaxshi deb bwlmaydi. 
Mutaxassislar, umuman tarixshunos-manbashunoslar etiboriga manoqiblar 
va h’olotlarning bazilari twg’risida malumotlar keltirildi. 
 
16.2. Agiografik asarlar tavsifi. 
16.2.1. «Tazkirayi Bug’roxoniy» 
«Tazkirayi Bug’roxoniy» («Bug’roxonning h’aёt ywli va aytganlari») 
Ah’mad ibn Sadulla al-Wzgandiy qalamiga mansub asardir. Kitob mashh’ur 
Qoraxoniylardan Sotuq Bug’roxon (vafoti 955 y.)ga bag’ishlangan. Asarda 
Uvaysiya tariqati va unga ergashgan toliblarning, shular qatori Sotuq 
Bug’roxonning h’am tarjimai h’oli berilgan. Asar «Uvaysiya» 
(mashoyixlari)ning tarjimai h’oli» deb h’am ataladi.  
«Tazkirayi Bug’roxoniy» ilk tariqatlardan bwlmish Uvaysiya tariqati tarixi 
va Wrta Osiёda islom dini tarqalishi tarixini wrganishda muh’im manbalardan 
biri bwlib h’izmat qiladi. 
Asar matni chop etilmagan. Qwlёzma nusxalari WzR FA Sharqshunoslik 
instituti xazinasida mavjud. 
 
16.2.2. «Manoqibi xoja Yusuf Hamadoniy» 
«Manoqibi xoja Yusuf Hamadoniy» («Xoja Yusuf Hamadoniyning h’aёt 
ywli») nomli asar muallifi Xojagon tariqatining asoschisi va nazariyachilaridan 
biri Abduxoliq ibn Abduljamil G’ijduvoniy (vaf.1179 y.) bwlib, u ushbu asarini 
ustozi xoja Yusuf Hamadoniyning h’aёt ywli va talimotiga bag’ishlagan. 
Asarning yana bir boshqa nomi «Risolayi shayx ash-shuyux h’azrat xoja 
Abu Yusuf Hamadlniy» («Mashoyixlar shayxi h’azrat xoja Yusuf Hamadoniy 
h’aqida risola») deb h’am ataladi. 
Asarning yaxshi bir qwlёzma nusxasi WzR FA Sharqshunoslik  institutida 
mavjud. 
 
16.2.3. «Risolayi shayx Najmiddin Kubro» 
«Risolayi shayx Najmiddin Kubro» («Shayx Najmiddin Kubro risolasi») 
kubroviya tariqatining asoschisi shayx va shoir Najmiddin Kubro (1221 y. 
Gurganjni mwg’ullardan mudofaa qilish vaqtida jangda h’alok bwlgan) qalamiga 
mansub asar. 
Hajm jih’atidan uncha katta bwlmagan, h’ammasi bwlib 9 varaq, bu 
asarda tasavvuf h’aqida fikr yuritiladi, muallif wzining shaxsiy kechinmalari va 
ruxiy iztiroblarini baёn qiladi. 
Asarning yaxshi bir qwlёzma nusxasi WzR FA Sharqshunoslik  instituti 
xazinasida saqlanadi. 
 
16.2.4. «Manoqibi Amir Kulol» 
                                                 
104
  Аҳмедов  Б.А.  Жития  мусульманских  святых,  как  исторический  источник// «Источниковедческие  
изыскания», Т. 11,- Тбилиси, 1988.-стр. 207-214.
 

 
190
«Manoqibi Amir Kulol» («Amir Kulolning h’aёt ywli») asari 
naqshbandiya tariqatining kwzga kwringan namoёndalaridan biri, h’azrati 
soh’ibqiron Amir Temurning pirlaridan Amir Kulolning xaёt ywliga 
bag’ishlangan. Amir Kulol asli Buxoroyi sharifning Suxori qishlog’idan bwlib, 
ota-bobolaridan tortib kulolchilik bilan tirikchilik wtkazganlar, tariqatda xoja 
Muh’ammad Boboyi Somosiy (vaf.1354 y.)ning xalfasidir. 
Asarning muallifi Amir Kulolning nabirasi Shih’obiddindir.   
Asarning XVII asrda kwchirilgan yaxshi bir qwlёzma nusxasi WzR FA 
Sharqshunoslik  instituti xazinasida saqlanmoqda. «Manoqibi Amir Kulol»ning 
toshbosma nashrlari h’am bor. 
 
16.2.5-7. Xoja Muh’ammad Porsoning «Maqomati xoja Alouddin 
Attor», «Fasl ul-xitob», «Risolayi qudsiya» va boshqa asarlari 
 Xoja Muh’ammad Porsoning h’aqiqiy ismi Muh’ammad ibn Muh’ammad 
al-Hofiz al-Buxoriy bwlib, 1419 yili Makkada vafot etgan. Naqshbandiya 
tariqatining nazariёtchi olimlaridan, ushbu tariqat va uning kwzga kwringan 
namoёndalariga atab bir necha asar ёzib qoldirgan.  
Ulardan biri «Maqomati xoja Alouddin Attor» («Xoja Alouddin Attorning 
h’aёt ywli») bwlib, muallif unda Naqshbandiya tariqatining yirik vakillaridan 
biri Xoja Buzurg – Xoja Bah’ouddin Naqshbandning xalifalaridan biri asli 
xlrazmlik xoja Alouddin (vaf.1400 y.)ning aytganlari jamlangan. 
«Maqomati xoja Alouddin Attor» asari nashr etilmagan. Qwlёzma nusxasi 
WzR FA Sharqshunoslik instituti kutubxonasida mavjud. 
Xoja Muh’ammad Porsoning yana bir asari «Fasl ul-xitob» («Ravshan 
fikrlar») bwlib, unda etiqod, diniy marosimlar, aqidaparastlik va falsafiy oqimlar 
h’aqida mutasavvufona fikr yuritiladi. «Fasl ul-xitob» tasavvuf bwyicha qomusiy 
asar h’isoblanadi. 
Asarning qwlёzma nusxalari Wzbekiston, shuningdek, Germaniya, 
Frantsiya va boshqa xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida mavjud. 1913 yili 
amalga oshirilgan toshbosma nashri h’am bor. 
Xoja Muh’ammad Porsoning piri murshidi xoja Bah’ouddin Naqshbandga 
atab ёzgan «Risolayi qudsiya» («Qudsiy kalimalar h’aqida risola») asari bwlib, 
olim bu asarida ustozining aytganlarini zwr etibor bilan jamlagan. Xoja 
Muh’ammad Porso bu asarini ustozi xoja Alouddin Attorning iltimosi bilan 
ёzgan. 
Olimning bulardan boshqa tasavvufning nazariy va amaliy masalalariga 
bag’ishlangan «Mah’aq al-orifin» («Marifatli kishilarni ajratuvchi mah’aq 
toshi»
105
), «Tah’qiqot» («Haqiqat izlash») va «Risola» degan asarlari h’am 
mavjud. 
 
16.2.8. «Manoqibi Xoja Bah’ouddin Naqshband» 
                                                 
105
 Маҳақ тоши – кумуш ва олтинларга суртиб, уларнинг соф ёки қалбакилигини аниқлаб берувчи сирли 
тош.
 

 
191
Xoja Bah’ouddin Naqshband, uning h’aёti, aytganlari, karomatlari h’aqida 
h’ikoya qiluvchi yana bir muh’im asar Abulmuh’sin Muh’ammad Bokir ibn 
Muh’ammad Alining «Manoqibi xoja Bah’ouddin Naqshband» («Xoja 
Bah’ouddin Naqshbandning h’aёt ywli») nomli kitobidir. Abulmuh’sin 
Muh’ammad Bokir bu asarini ёzishda Xojoyi buzurgning yaqin kishidari bilan 
suh’batlari chog’ida yiqqan malumotlardan va xoja Muh’ammad Porsoning 
kitoblaridan olingan malumotlardan foydalangan. 
«Manoqibi xoja Bah’ouddin Naqshband» muqaddima, xotima va uch 
qismdan (maqsad) iborat. 
Muqaddimada Xojoyi buzurgning tavallud topishi va kelib chiqishi, 
birinchi qismda h’azrat eshon faoliyatining boshlanishi, ikkinchi qismda h’azrat 
eshonning suluklari va aytganlari, va nih’oyat, uchinchi qismda h’azrat 
Bah’ouddin  Naqshbandning kashfu karomatlari baёn etilgan. 
Xotimada h’azrati buzurgning vafoti xususidadir. 
Asar Mah’mud Hasanov tarafidan wzbek tiliga tarjima qilingan va zarur 
izoh’lar bilan 1993 yili nashr etilgan. 
 
16.2.9. «Maqomoti xoja Ah’ror» 
«Maqomoti xoja Ah’ror» («Xoja Ah’rorning h’aёti») nomli asar 
naqshbandiya tariqatining yana bir yirik namoёndasi, marifatparvar va 
raiyatparvar inson xoja Ubaydulla Ah’ror Valining h’aёti, ijtimoiy-siёsiy 
faoliyatiga bag’ishlangan. Bu kitob eshon buvaning nabirasi xoja Abdullo 
tomonidan XVI asrda ёzilgan. Xoja Abdullo ёshligidan bobosining xizmatida 
bwlgan va mazkur asarida h’azrat eshondan wzi eshitgan, uning yaqinlari va 
mulozimlari, beklar va amirlarning og’zidan eshitgan, shuningdek 
Temuriyzodalar Sulton Ah’mad (1469-1494 yy.) va Umarshayxdan 
eshitganlarini qunt bilan twplab kitob h’oliga keltirgan. 
Asarda Wzbekiston va u bilan qwshni mamlakatlarning XV asrdagi 
ijtimoiy-iqtisodiy, siёsiy va madaniy h’aёtiga oid wta qimmatli malumotlar bor. 
Kitob nashr etilmagan, uning qwlёzma nusxalari WzR FA Sharqshunoslik 
institutining xazinasida saqlanmoqda. 
 
16.2.10. «Rashah’otu ayn ul-h’aёt» 
«Rashah’otu ayn ul-h’aёt» («Haёt chashmasidan tomchilar», 1503 yili 
ёzib tamomlangan) xoja Ubaydulla Ah’ror h’aqida ёzilgan muh’im bir asardir. 
Asar muallifi kwpincha as-Safiy (1453-1513 yy.) taxallusi bilan mashh’ur 
bwlgan iloh’iёt, h’adis, tafsir va adabiёt fanlarini chuqur bilgan olimdir. Uning 
twla ismi Faxruddin Ali ibn Ali al-voiz al-Koshifiy al-Bayh’aqiydir. Asarlaridan 
malum bwlishicha, u Bayh’aq (Eron)ning wqimishli xonadonlaridan biriga 
mansub bwlib, otasi iloh’iёt, tafsir va h’adis ilmiga oid asarlar ёzgan va 
Naqshbandiya tariqatining etakchilaridan xoja Ubaydulla Ah’ror (1404-1490 
yy.), xoja Yah’ё va boshqalarning diqqat etiborini qozongan kishidir. As-
Safiyning wzi xoja Ubaydulla Ah’rorning muridlari jumlasidan bwlib, uning 
kotibi lavozimida ishlagan. Xoja Ah’ror vafot etgandan keyin, temuriy Sulton 
Husayn xizmatiga kirgan va uning voizi bwlib xizmat qilgan. 

 
192
As-Safiy turli soh’alarga oid 10 ga yaqin asar ёzib qoldirgan. Turli latifa 
va badialarni wz ichiga olgan «Latoif az-zaroif» («Zarofatli kishilarning 
latifalari»), «Mah’mud va Oёz» dostoni, al-kimёga bag’ishlangan «Tuxfat ul-
xoniy» («Xonning tuxfasi»), «Hirz al-omon min fatan az-zamon» («Zamonning 
ziyrakligi bilan joduni qaytaradigan tumor»), «Axloqi Muh’siniy», 
Naqshbandiya tariqatining talimoti va uning yirik namoёndalari h’aёti va 
faoliyatiga bag’ishlangan «Usuli Naqshbandiya» kabi asarlar shular 
jumlasidandir. Bundan tashqari, as-Safiy tarjimonlik bilan shug’ullangan. 
Masalan, u shayx Shih’obuddin Suh’ravardiyning (vaf.1234 y.) «Uyun al-
h’aqoiq va ixoh’ al-taroiq» («Haqiqatlar bulog’i va tariqatlar izoh’i») kitobini 
arabchadan fors tiliga tarjima qilgan. Bu tarjima «Kitob kashf ul-asrori Qosimiy» 
(«Qosimiy sirlarining kashf etilishi h’aqida kitob») nomi bilan malum. As-Safiy 
Sharqda mashh’ur bwlgan «Kalila va Dimna» asarini h’am qayta ishlagan va 
unga «Anvori Suh’ayliy» («Suh’ayl yulduzining nurlari») deb nom bergan.  
Wzbekistonning XV asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini 
wrganishda as-Safiyning ayniqsa «Rashah’ot» asari muh’im wrin tutadi. Asar 
Naqshbandiya tariqati mashoilarining qisqacha tarjimai h’oli h’amda tariqatning 
yirik namoёndalaridan xoja Ubaydulla Ah’rorning h’aёti va maqomotlarini wz 
ichiga oladi. 
As-Safiy wz asarini ёzishda xoja Muh’ammad Porsoning «Fasl ul-xitob», 
Shih’obuddin ibn Amir Hamza (vaf.1405 y.)ning «Maqoqoti Amir Kulol», 
Muh’ammad al-Buxoriyning (XII asr) «Maslak ul-orifin», Mavlono Muh’ammad 
qozining (vaf.1516 y.)ning «Silsilat ul-orifin va tazkirat as-siddiqin» asarlaridan 
foydalangan. Lekin asarning katta qismi, yani xoja Ubaydulla Ah’rorning h’aёti 
va faoliyati h’aqidagi qismi, muallifning shaxsiy kuzatuvlari va swrab-surishtirib 
twplagan malumotlari asosida ёzilgan. 
«Rashah’ot» qisqacha swz boshi-debocha, kirish-maqola va uch qismdan 
iborat. 
Swz boshida mazkur asarning ёzilish sabablari, muallifning ismi sharifi, 
asarning  ёzilib tamomlangan vaqti, shuningdek, xoja Ubaydulla Ah’rorning 
Naqshbandiya tariqatiga munosabati h’aqida swz boradi. 
Kirish qismida Naqshbandiya tariqati mashoyixlarining, xoja Yusuf 
Hamadoniydan to mavlono Shamsuddin Ruh’iygacha qisqacha tarjimai h’oli 
baёn qilingan. 
Asarning I-III qismlarida xoja Ubaydulla Ah’ror va uning farzandlari, xoja 
Zikriё, xoja Yah’ё, shuningdek, zoja Ah’rorning yaqin muridlarining h’aёti va 
maqomotlari h’aqida h’ikoya qilinadi. 
«Rashah’ot»ning biz uchun qimmatli tomoni shundaki, unda, ayniqsa 
asarning uchinchi qismida, Wzbekistonning XV asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va 
siёsiy avoliga oid qimmatli malumotlar mavjud. Xoja Ubaydulla Ah’rorning er-
suvlari va boshqa mulki, tamg’a solig’i, xorijiy mamlakatlar bilan bwlgan savdo-
sotiq aloqalari va mamlakatda kuchayib ketgan wzaro kurash va bunda 
musulmon ruh’oniylari, xususan xoja Ah’rorning ishtiroki h’aqidagi malumot va 
xabarlar shular jumlasidandir. 

 
193
«Rashah’ot» Hindistonda 1890, 1897 va 1906 yillari h’amda Toshkentda 
1911 yili chop etilgan. Asar arab, 1852, 1889 yillari h’amda turk tiliga 1888 yili 
tarjima qilingan. 
XVI-XVIII asrlarda ёzilgan maqomotlar h’am bir talay. Ular h’am 
biografik asarlar sirasiga kiradi. Ularning kwplari XVI asrga oiddir. Mah’dumi 
Azam Kosoniyning nabirasi xoja Abulbaqoning qaoamiga mansub bwlgan «Jomi 
ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» («Mah’dumi Azam Kosoniy 
maqomotlari majmui»). Muh’ammad Rah’im tarafidan ёzilgan «Siroj us-salokin 
va latoif ul-orifin» («Twg’ri ywldan boruvchilar uchun chirog’ va donolarning 
lutf swzlari»). Dwstmuh’ammad al-Buxoriyning «Juybor ul-asror» («Kwp 
irmoqli manzilning siru asrorlari»). Husayn ibn Mir Husayn Saraxsiyning 
«Manoqibi sadiya» («Xoja)Sadning maqomotlari»), Muh’ammad Tolib ibn xoja 
Tojiddinning «Matlab ut-tolibin» («Toliblar matlabi») kitobi, Badriddin 
Kashmiriyning «Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» («Jannat bog’i va 
changalzor mah’ramlari»), XVII-XIX asrlarda ёzilgan asarlardan Muh’ammad 
Qosimning «Nasimot ul-quds» («Qudsiylikning mayin shabadasi»), Muh’ammad 
Avazning «Ziё al-qulub» («Qalblar ziёsi»), xoja Hoshim Kishmiyning «Zubdat 
ul-maqomot» («Maqomotlar zubdasi»), Sayid Ali Zindaning «Samarot ul-
mashoyix» («Mashoyixlar natijasi»), Muh’ammad Toh’ir ibn Muh’ammad 
Tayyib Xorazmiyning «Silsilati xojagoni Naqshbandiya» («Naqshbandiya 
xojalarining silsilasi») shular jumlasidandir. 
XVI-XVII asrlarda yaratilgan uch-twrt asarga aloh’ida twxtalamiz.  
 
16.2.11. «Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» 
«Ravzat ur-rizvon va h’adiqat ul-g’ilmon» («Jannat bog’i va changalzor 
mah’ramlari») asari Badriddin Kashmiriy qalamiga mansub bwlib, unda XVI-
XVII asrlarda Wzbekistonda va qwshni mamlakatlar, Xuroson, Shimoliy 
Hindiston va Koshg’arning ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta nufuzga ega bwlgan 
Juybor xojalari, xususan xoja Muh’ammad İslom (1493-1563 yy.), xoja Sad 
(1531/32- 1589 yy.) va xoja Tojiddin Hasan (1574-1646 yy.)larning h’aёti va 
faoliyati h’aqida h’ikoya qilinadi. Kitob XVII asrning birinchi yarmida ёzib 
tamomlangan. 
Asar muallifining twla nomi Badruddin ibn Abdussalom ibn sayyid 
İbroh’im al-Husayniy al-Kashmiriydir. Asar muqaddimasida wzi keltirgan  
malumotlarga qaraganda, asli kashmirlik bwlib, 1554 yili Buxoroyi sharifga 
kwchib kelgan va xoja Muh’ammad İslomning shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga 
kirgan. Uning vafotidan keyin wg’illari xoja Sad va xoja Tojiddin Hasanlarning 
xizmatida (uning faoliyatining boshida) bwlgan. 
Asar mazmuni, uslubi va unda turli mavzu bwyicha twplangan 
maoumotlardan kwrinishicha, Badriddin Kashmiriy keng malumotli, tarix, 
sheriyat, insho ilmlarini chuqur egallagan kishi bwlgan. U «Ravzat ar-
rizvon»dan boshqa «Shami dilafrwz» («Dilni ravshan qiluvchi chirog’», 1568/69 
yili  ёzilgan), “Meroj ul-komilin” (“Komil kishilarning merojga kwtarilishi”, 
1573/74 yili ёzib tamomlangan), “Ravzat ul-jamol” (“Gwzal bog’”, 1575/76 y. 
ёzib tamomlangan), “Bah’r ul-avzon” (“Vaznlar wlchovi”, 1583 y.) va 

 
194
“Rasulnoma” (1593 y.) kabi nazmiy va nasriy asarlar ёzib qoldirgan. Swnggi 
asarining twrtinchi qismi “Zafarnoma” sheriy doston bwlib, unda Shayboniy 
Abdullaxon soniyning tarixi baёn qilingan. 
“Ravzat ur-rizvon” – katta 552 varaqdan iborat asar bwlib, muqaddima, 
xotima va etti bobdan tashkil topgan. 
Muqaddimada xoja Muh’ammad İslomning avlod-ajdodi, h’azrat 
eshonning xulq-atvori, xoriq odatlari va olijanob fazilatlari h’aqida malumotlar 
keltiriladi, Badriddin Kashmiriyning Buxoroga kwchib kelish sabablari, mazkur 
asarning twrt yil ichida ёzib tamomlanganligi va buning evaziga h’azrat 
eshondan 2.500 Abdullaxoniy kumush tanga va boshqa inomlar olgani h’aqida 
gap boradi. 
Birinchi bobda Movarounnah’rning XVI asrning birinchi yarmidagi 
ijtimoiy-siёsiy h’aёti, 1556 yili Buxoroning Abdullaxon soniy tarafidan ishg’ol 
etilishi, Abdullaxonning g’alabalari va bunda xoja Muh’ammad İslomning 
ishtiroki va wrni h’aqida qimmatli, kwp wrinlarda tarixiy asarlarda uchratish 
qiyin bwlgan malumotlar mavjud. 
Asarning ikkinchi bobi wta qimmatli. Unda Shayboniy sultonlar – 
Muh’ammad Amin sulton, Dinmuh’ammad sulton, Xisrav sulton, Abduquddus 
sultonlarning xoja Muh’ammad İslom va xoja Sad nomiga ywllagan arznomalari 
va Buxoro, Samarqand, Marv va Badaxshon shoirlari Mushfiqiy, Mah’ramiy, 
Shuuriy, Vosifiy, Sabriy va boshqalarning h’azrat eshon – xoja Muh’ammad 
İslom va xoja Sadlar sharafiga bitgan sherlaridan namunalar keltirilgan. Bu erda 
keltirilgan arznomalar, shuningdek xon va sultonlarning farmonlari asosan uch 
masala; 1) Buxoro xonligining XVI asrdagi ichki ah’voli, yani markaziy 
h’ukumat bilan ulus, viloyat, wlka h’okimlari wrtasidagi munosabat, 
2)xonliklarning ijtimoiy-iqtisodiy ah’voli, 3) Buxoro xonligi bilan Eron, 
Shimoliy Hindiston va Koshg’ar wrtasidagi munosabatlari masalasiga 
twxtalingan. Arznomalar va sherlar Wzbekistonning XVI asrdagi ijtimoiy-
iqtisodiy h’aёti va madaniyatini wrganishda katta ah’amiyatga ega. 
Asarning uchinchi va twrtinchi boblarida xoja Muh’ammad İslomning 
XVI asr 60-yillari boshidagi h’aёti va faoliyati bilan bog’liq malumotlar 
keltiriladi, shuningdek, Juybor xojalarining mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy 
h’aёtidagi ishlari h’aqidagi malumotlar wrin olgan. Bu malumotlarning 
kwpchiligi h’atto shu masalalarni maxsus wrgangan tadqiqotchilarga h’am 
malum bwlmasa kerak
106
. 
“Ravzat ur-rizvon”ning beshinchi bobi h’am ёzishmalarga bag’ishlangan. 
Bu bobda Abdullaxonning xoja Muh’ammad İslom va xoja Sadga ywllagan 100 
dan ortiq maktubining nusxalari, Shayboniy sultonlar, yirik olimlar va viloyat 
h’okimlari, shuningdek, Hindiston, Eron va Koshg’ar h’ukmdorlarining Juybor 
xojalariga ywllagan maktublarining nusxalari keltirilgan. Bular orasida h’azrat 
xojalarga inom etilgan mulklar, h’azrat eshonning erlarini obod qilish yumushiga 
                                                 
106
 Из архива шейхов Джуйбари. Материалы по земельным и торговым отношениям Средней Азии ХVI века. 
Под редакцией Е.Э.Бертельса.-М.-Л.; 1938; Иванов П.П. Хозяйства Джуйбарских шейхов. К истории 
землевладения Средней Азии ХVI-ХVII вв.,-М.-Л.; 1945.
 

 
195
ah’olini majburiy safarbar qilish va deh’qonlarni erga biriktirish h’aqidagi 
farmonlarning nusxalari keltirilgan. 
Juyboriy xojalarga sher, qasidalar, masnaviylar, tarixlar bag’ishlagan 
shoirlar Meh’riy Buxoriy, Rah’imiy Samarqandiy, Masih’o, Foniy, Hofiz 
Husayn, Meh’riy, Hofiz İbroh’im va boshqalarga asarning oltinchi bobi 
bag’ishlangan. Tarixda Abdullaxon va Juyboriy shayxlar qurdirgan binolar 
h’aqida muh’im dalil va malumotlar keltirilgan.  
Asarning swnggi, ettinchi bobida Buxoro xonligining xoja Sad va 
Abdullaxon davridagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli h’aqida muh’im, diqqat etiborga 
sazovor malumotlar keltiriladi. 
“Ravzat ur-rizvon”ning yaxshi va yagona qwlёzmasi WzR FA 
Sharqshunoslik insititutining xazinasida 2094 raqami ostida saqlanmoqda. Asar 
h’ali biron xorijiy tilgan tarjima qilinmagan. Uning twg’risida B.Ah’medov va 
İ.Saidah’medov maqolalari elon qilingan. 
 
16.2.12. «Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» 
«Jomi ul-maqomoti Mah’dumi Azam Kosoniy» («Mah’dumi Azam 
Kosoniy maqomotlari majmui») asari Naqshbandiya tariqatining yirik 
namoёndalaridan biri xoja Ah’mad ibn Mavlono Jaloliddin Kosoniy (1461/62-
1542 yy.)ning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan. 
Mah’dumi Azam Kosoniy yirik tariqat etakchisi bwlishi bilan bir qatorda, 
sermaxsul olim edi. U axloq, siёsat va iloh’iёtga oid «Tanbeh’ us-salotin» 
(«Sultonlarga nasih’at»), «Asror ul-nikoh’» («Nikoh’ sirlari»), «Rsolayi 
samoiya» («Darveshlar uchun ixtiro etilgan musiqalar»), «Risolayi vujudiya» 
(«Chin h’aqiqat h’aqida risola»), «Odob us-solikin» («Darveshlar odobi 
h’aqida»), «Odob us-siddiqin» («Sodiq kishilar odobi»), «Ganjnoma», «Risolayi 
bakoiya» («Kwz ёshi twkib tavba qilish h’aqida risola»), «Nasih’at ul-solikin» 
(«Swfiylik ywlidan boruvchilar uchun nasih’at»), «Risolayi zikr» («Zikr h’aqida 
risola»), «Risolayi baёni silsila» («Naqshbandiya tariqati boshliqlari silsilasi»), 
«Risolayi chah’or kalima» («Abduxoliq G’ijduvoniy aytgan twrt kalima h’aqida 
risola»), «Risolayi botixiya» («Wzini narigi dunёdagi h’aёtga h’ozirlash h’aqida 
risola»), «Mirot us-safo» («Poklik kwzgusi»), «Zubdat us-solikin va tanbeh’ us-
salotin» («Swfiylik ywlidan boruvchilar uchun zubda va sultonlar uchun 
tanbeh’»), «Risolayi Boburiya» kabi 30ga yaqin asar ёzib qoldirganlar. 
Mah’dumi Azam Kosoniyning ilmiy merosi yashi wrganilmagan. 
Bu ulug’ zotning h’aёti va faoliyatiga bag’ishlangan «Jomi ul-maqomot» 
asarini olimning nabirasi xoja Abulbaqo ibn Bah’ouddin ёzgan. Asar Mah’dumi 
Azam Kosoniyning yaqin xalifalaridan Ali Axsikatiy, mavlono Dwst sah’h’of, 
mavlono Boboyi h’ujrador, Hofiz İbroh’im va boshqalarning bergan 
malumotlar«Jomi ul-maqomotiga asoslanib ёzilgan. 
Asarda keltirilgan bazi malumotlarga qaraganda, xoja Abulbaqo keng 
malumotli va wziga twq odam bwlib, savdo-sotiq bilan h’am mashg’ul bwlgan. 
Uning karvonlari Movarounnah’r bilan Balx, Hindiston va Koshg’ar wrtasida 
qatnab turgan. Wzi Shayboniy Abdulazizxon (1540-1549 yy.)ning qwlida masul, 
h’ukmgar lavozimida turgan. Keyincha Farg’ona h’ukmdori Muh’ammadshoh’ 

 
196
nomidan Qozoq sultoni h’uzuriga elchi bwlib borgan, swng 1556 yili, 
Abdullaxon soniy Buxoroni qamal qilib turganida Buxoro h’okimi Burxon 
sulton va nomi yuqorida zikr etilgan, xoja Muh’ammad İslomning iltimoisi bilan 
uning wrdasiga elchi bwlib borgan va sulx tuzish xususida xon bilan muzokara 
olib borgan.  
«Jomi ul-maqomot» qisqacha ananaviy swz boshi, xotima va uch bobdan 
iborat. 
Birinchi bobda Mah’dumi Azam Kosoniyning Muh’ammad payg’ambarga 
ulangan shajarasi va ulug’ bobolari h’aqida qisqacha malumot keltirilgan. 
İkkinchi va uchinchi boblar twlig’icha Mah’dumi Azam Kosoniyning h’aёti, 
faoliyati va karomatlari h’aqida h’ikoya qiladi. 
Xotimada h’azrat eshonning h’aёti oxiri va uning 1542 yil 7 may kuni yuz 
bergan vafoti tafsiloti baёn etilgan. 
Asarda quyidagi tarixiy malumotlar wrin olgan. XVI asrning birinchi 
yarmi Shayboniy sultonlarning wz uluslarida h’ukmronligini twla wrnatish 
ywlida olib borgan kurashlari, masalan, Kwchkinchixon, Jonibek sulton, 
Dwstmuh’ammad sulton va Kepak sultonlarning Farg’ona ustiga yurishi, 
Toshkent h’okimi Navrwz Ah’mad-Baroqxonning, Samarqand h’okimi 
Abdullatif sulton bilan birgalikda Buxoro ustiga qilgan yurishi, 
Suyunchxojaxonning Toshkentga yurishi va Toshkentning qamal qilinishi, 
Suyunchxojaxon bilan Koshg’ar xoni Sulton Saidxon wrtasida Toshkent uchun 
bwlgan kurash, yuqorida nomi tilga olingan Sulton Saidxonning Axsi, Andijon 
va Koson ustiga qilgan xuruji, Suyunchxojaxon, Kwchkinchixon va 
Ubaydullaxonning Kog’ar xoni Sulton Saidxon bilan olib borgan urushi va 
Sulton Saidzonning Koshg’ardan qochib ketishi, Toshkent va Qarshi Kosonda 
XVI asrning 40-yillarida bwlib wtgan xalq qwzg’olonlari h’aqida malumotlarni 
bu kitobda uchratamiz. 
Kitobdagi ijtimoiy-iqtisodiy h’aёt h’aqida h’am muh’im malumotlar 
mavjud. Unda Kwh’ak darёsining bazi yillari twlib-toshib oqishi, ayrim yillarda 
sath’i pasayishi, ёki wzanining wzgarishi oqibatida qurg’oqchilik sodir bwlishi 
va uning tevarak-atrofidagi qishloqlarga suv chiqmay qolib, ah’olining iqtisodiy 
qiyinchiliklar iskanjasida qolishi, qurg’oqchilik yillari Movarounnah’rning ayrim 
h’ududlarini chigirtka va qora quzg’un bosib ketganligi, shuningbek, 
Shayboniylar davrida h’am tarxonlik tizimi, bu tizim Amir Temur va Temuriylar 
davrida keng tarqalgan edi, h’aqida h’am wta muh’im malumotlar usratamiz.  
«Jomi ul-maqomot»da biografik va geografik malumotlar h’am juda kwp 
uchraydi. Biografik malumotlardan, xususan Mah’dumi Azam, uning xotinlari 
va farzandlari h’aqidagi malumotlar diqqat-etiborga sazovordir. Hazrat 
eshonning bolalari wz vaqtida Movarounnah’r, Koshg’ar va Badaxshonning 
XKII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtida katta ishlar qilganlar. 
Masalan, koshg’arlik xotini Bibicha Koshg’ariydan tug’ilgan wg’li xoja İsh’oq 
(vaf.1599 y.) Koshg’ar xojalari Ofoqxoja va Qoraxojalarning ajdodi bwlgan. 
Asarda toshkentlik mashh’ur diniy arbob shayx Xovand Tah’ur (taxm.1350 yili 
vafot etgan)ning avlodlari xoja Muh’ammad Ali, Xoja Xurd, xoja İso va xoja 
Toh’ir h’aqida h’am etiborga molik malumotlar uchratamiz. Bazi malumotlar 

 
197
orasida XVI asrda wtgan yirik shoir va adabiёtshunos olim Podshoh’xoja va 
«Abdullanoma» asarining muallifi, Hofizi Tanish Buxoriyning otasi, mavlono 
Mir Muh’ammad h’aqida keltirilgan malumotlar h’am muh’im ah’amiyat kasb 
etadi. Asarda keltirilgan geografik malumotlardan Toshkentning Parkent 
tumanidagi  İssiq chashma, Miёnqoldagi Garmakwz, Toshkent-Axsi ywlidagi 
Qizil qwrg’on, Karmana tumanidagi Xushikiёn va Anuz qishloqlari, Samarqand 
bilan Toshkent oralig’idagi chwlda joylashgan Ёg’ochlik, Buxoro va Karmana 
oralig’idagi Jomrabot manzillari h’aqida keltirilgan malumotlar wta muh’imdir. 
Farg’onaning sharqiy tarafidagi istiqomat qiluvchi qirg’iz qavmlari, 
ularning h’aёt tarzi va wzaro munosabatlari h’aqidagi malumotlar h’am 
muh’imdir. 
«Jomi ul-maqomot» nashr etilmagan, lekin uning qwlёzma nusxalari 
kutubxonalarda mavjud. WzR Fa Sharqshunoslik instituti xazinasida oltita 
qwlёzma nusxasi saqlanib turibti.