O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 
8.3.14. “Jome ut-tavorix” 
“Jome ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashh’ur 
qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin 
Fazlulloh’ ibn İmoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari h’am 
wz zamonining wqimishli kishilaridan bwlgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik 
qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut 
qalasida
29
    İsmoiliylar xizmatida bwlgan, swng mwg’ullar tarafiga wtib ketgan. 
Otasi  İmoduddavla Abulxayr wrta h’ol kishi bwlib, Hamadonda tabibchilik bilan 
kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u erda h’am wz kasbi 
bilan shug’ullangan. 
Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug’ilgan. Ёshligidan yaxshi wqib, ota 
kasbidan tashqari, kwpgina ilmlarni – iloh’iёt, tabiiy fanlar, mumtoz adabiёt, tarix, 
geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan. 
Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi 
bwlib xizmat qilgan, keyincha G’ozonxon (1295-1304 yy.) va Wljoytuxon (1304-
1317 yy.)lar vaziri bwlgan. Ushbu xonlarning h’omiyligi, ayniqsa wzining 
tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qwlida 
edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) wz davrining eng badavlat va 
nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 
80 000 gektar h’osildor er-suvi, bog’lari, wnlab h’ammomlari, karvonsaroylari, 
h’unarmandchilik va savdo dwkonlari, yaylovlarda esa 250 000 qwyi, 30 000 
yilqisi, 10 000 tuyasi bwlgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy 
manbalarning guvoh’lik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bwlgan. Uning kwp 
sonli wg’illari, 16 nafar Bag’dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, İsfah’on, Fors, 
Xuziston, Kirmon va Domg’on vilochtlarining h’okimi edilar. 
Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bwlgan kwchmanchi 
turk-mwg’ul katta er egalaridan farqli wlaroq, wtroqlik h’amda markaziy davlat 
muassasini mustah’kamlash tarafdori edi. Uning G’ozonxon davrida wtkazgan 
mamuriy va moliyaviy isloh’otlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin 
elxoniylar saroyida h’ukm surgan fitna qurboni bwldi. Endigina taxtga wtqazilgan 
                                                 
29
  Аламут  қалъаси - Қазвиннинг  шимоли-ғарбий  тарафида,  Эльбурс  тоғида  жойлашган  мустаҳкам  қалъа, 
Исмоилийларнинг муҳим қароргоҳларидан.
 

 
84
Abu Saidxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir yil 
wtgach, u Wljoytuxonni zah’arlab wldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida 
qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. Wshanda uning Tabrizdagi 600 000 
jild kitobga ega boy kutubxonasi h’am talon-taroj qilindi. 
Rashiduddin tarixda wzining yirik asarlari bilan h’am nom qoldirdi. İloh’iёt 
ilmining ayrim masalalariga bag’ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya” 
(“Rashiduddinning majmualari”), tabiёtga oid “Al-osor va-l-ih’ya”(“Tirik 
narsalarning qoldiqlari”), “Baёn al-h’aqoiq” (“Haqiqatlar baёni”), qurilish 
masalalariga bag’ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib  va asil narsalar”) va nih’oyat, 
jah’on tarixini wx ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar 
jumlasidandir. 
Olimning bizning zamonamizgacha twla etib kelgan birdan-bir asari ana shu 
“Jome ut-tavorix” bwlib, u wrta asr tarixnavisligining wziga xos noёb asari 
h’isoblanadi. Bu kitob wrta asr Sharq tarixchiligida yangi ananani boshlab bergan 
asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G’arb 
mamlakatlari, Xitoy h’amda Hindiston tarixini h’am ёritishga intilgan, Sharq 
mamlakatlari tarixini umum jah’on tarixining bir qismi, deb h’isoblangan. 
“Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G’ozonxonning topshirig’i 
bilan ёzilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mwg’ullar va ular asos solgan davlatlar 
Ulug’ yurt yani Mwg’uliston, Elxoniylar davlati h’amda mwg’ullar asoratiga 
tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osiё va Yaqin h’amda Wrta 
Sharq mamlakatlari xalqlarining mwg’ul istolchisigacha bwlgan qisqacha tarixi; 2) 
Sharq mamlakatlari xalqlarining islomiёtdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va 
uning tarkibida tashkil topgan G’aznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, 
Xorazmshoh’lar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yah’udiylar, franklar, Rim 
imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Er kurrasi h’amda etti iqlim mamlakatlarining 
geografik h’olati. Afsuski, asarning swnggi, uchinchi qismi saqlanmagan. 
Qwlёzma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan 
vaqtlarda ywqolgan bwlishi mumkin. 
Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mwg’ul xalqlarining Chingizxonga 
qadar kechgan tarixi Mah’mud Koshg’ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy 
asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlanaёtgan   “Oltin daftar”, Chingizxon va 
uning ota-bobolari tarixi, shuningdek, turk-mwg’ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini 
yaxshi bilgan kishilar, Pwlod, Chjen-syan, G’ozonxon va boshqalarning og’zaki 
axborotlari, G’arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari 
wsha vaqtlarda Eronga kelib qolgan frantsiyalik ikki katolik roh’ib, ikki xitoylik 
olim va kashmirlik roh’ibning ishtirokida ёzilgan. Twplangan malumotlarni 
tartibga solish ishlarini muallifning ёrdamchilari Abdulla Koshoniy h’amda 
Ah’mad Buxoriylar bajarganlar.      
 
“Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mwg’ul xalqlari tarixini wz ichiga 
olgan qismi Markaziy Osiё xalqlari tarixini wrganishda katta ah’amiyatga ega. 
Kitobning Wrta Osiё, Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi 
ijtimoiy-siёsiy h’aёtiga oid qismlari h’am benih’oyatda qimmatlidir. 
 
Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan 
(1941 y.), İ.N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, frantsuz h’amda nemis 

 
85
tillariga tarjima qilingan va forscha matni, swz boshi bilan chop qilingan. Uning 
wzbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan 
Kwchkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig’i bilan Muh’ammad Ali ibn 
Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu 
tarjimaning noёb qwlёzmasi Wzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining 
Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami 
ostida saqlanmoqda. İkkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shah’rida Solur bob ibn 
Qul Ali tarafidan Urganch h’okimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug’i 
bilan bajarilgan bwlib, uning qwlёzma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar 
Akademiyasining Til va adabiёt institutida saqlanadi. 
 
“Jome ut-tavorix” asarining twla ruscha tarjimasi 7 nafar mwtabar 
qwlёzmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan. 
 
8.3.17. “Tarixi guzida” 
“Tarixi guzida” (“Saylangan tarix”) asari muallifi Hamdulloh’ Qazviniy 
bwlib, u XIII asr swnggi choragi va XIV asrning birinchi yarmida yashab wtgan 
yirik geograf va tarixshunos olimdir. Uning twla ismi Hamdulloh’ ibn Abubakr ibn 
Ah’mad ibn Nasr Mustavfiy Qazviniy bwlib, kelib chiqishi bwyicha arab va 1281 
yili Eron Ozarbayjonining Qazvin shah’rida tug’ilgan.  
Hamdulloh’ Qazviniy Rashiduddin davrida Qazvin, Abh’ar va Zanjon 
viloyatlarining moliya ishlarini boshqargan. Rashiduddin qatl etilgandan swng, 
uning wg’li G’iёsuddin Muh’ammad (1327-1336 yillari Elxoniy Abu Saidning 
vaziri bwlgan)ning xizmatida bwlgan. Tarixchi 1350 yili vafot etgan. 
Hamdulloh’ Qazviniy “Zafarnoma”, “Tarixi guzida” h’amda “Nuzh’at ul-
qulub” nomli asarlar muallifidir. 
“Tarixi guzida” umumiy tarix ywnalishida ёzilgan asar bwlib, unda qadim 
zamonlardan to 1330 yilgacha Eron va qisman, Urta Osiёda bwlib wtgan voqealar 
baёn etilgan. Hamdulloh’ Qazviniy vafotidan keyin wg’li Zaynuddin tomonidan 
asar davom ettirilgan va unga 1392 yilgacha Eronda bwlib wtgan voqealar 
qwshilgan. Kitobning asosiy qismi xoji G’iёsuddin Muh’ammadga bag’ishlangan. 
Asar muqaddima-fotih’a va olti bobdan iborat: 1) payg’ambarlar va avliёlar; 2) 
islomiyatdan avval wtgan Eron podshoh’lari; 3) Muh’ammad payg’ambar, xaoifayi 
Roshidin, Umaviylar va Abbosiylar tarixi; 4) Abbosiylar davrida Eron, 
Afg’oniston va Wrta Osiёda h’ukmronlik qilgan Safforiylar, Somoniylar, 
G’aznaviylar, G’uriylar, Daylamiylar, Saljuqiylar, Xorazmshoh’lar, mwg’ullar va 
boshqa sulolalar tarixi; 5) islomiyat davrida wtgan shayxlar, olimlar va shoirlar; 6) 
Qazvin shah’rining tarixi. 
“Tarixi guzida” Eron, Wrta Osiё h’amda Wzbekistonning XIII-XIV asrning 
birinchi yarmidagi tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
Kitob 1910 yili ingliz sharqshunosi E.Braun tarfidan matn va qisqartirilgan 
inglizcha tarjimasini h’amda 1960 yili Abdulh’usayn Navoiy asar matnini nashr 
qilgan. 
8.3.18. “Ravzat uli-l-albob” 
“Ravzat uli-l-albob” ёki “Ravzat uli-l-albob fi tavorih’al-akobir va-l-ansob” 
(“Akobir va asil (kishilar) tarixi xususida oqillar bog’i”) nomli asarning ijodkori 

 
86
Faxruddin Abu Sulaymon Dovud ibn Abulfazl Muh’ammad Banokatiy (1330 yili 
vafot etgan) bwlib, u XIII asrning II- yarmi va XIV asr I- yarmining birinchi 
choragida wtgan shoir va yirik tarixchi olimdir. U kwproq Banokatiy nomi bilan 
mashh’ur. 
Banokat eski Toshkent shah’ar nomlaridan biri bwlib, u İloq, yani 
Oh’angaron darёsining Sirdarё bilan qwshilish joyi yaqinida joylashgan qadimiy 
shah’ar, 1392 yilidan boshlab Shoh’ruh’iya nomi bilan atalgan. Tarixchi mana shu 
shah’arda tug’ilgan. Elxon G’ozonxon h’amda Wljoytuxon saroyida xizmat qilgan 
va 1301 yili malik ush-shuaro (shoirlar podshoh’i) unvoniga sazovor bwlgan. 
Lekin Banokatiy kwproq tarixchi olim sifatida va jah’on tarixini wz ichiga 
olgan “Ravzat uli-l-albob” nomli asari bilan mashh’ur bwldi. Asar 1317 yili ёzib 
tamomlangan va muqaddima h’amda twqqiz qismdan iborat: 1) Odam Atodan to 
Muso payg’ambargacha wtgan davrda yashagan patriarx va payg’ambardar; 2) 
qadimiy Eron podshoh’lari; 3) Muh’ammad payg’ambar, xalifayi Roshidin, 
imomlar, Umaviya va Abbosiya xalifalari davri; 4) Abbosiylar bilan h’amasr 
bwlgan Toh’iriylar, Safforiylar, Somoniylar, Xorazmshoh’lar va boshqa sulolalar; 
5) yah’uliylarning payg’ambarlari va podshoh’lari; 6) xristianlar va franklar tarixi, 
xristianlarning dini va etiqodi, Armaniston va frank mamlakatlarining geografik 
h’olati; 7) Hindiston tarixi, h’indlarning dini va etiqodi; 8) Xitoy tarixi va uning 
geografik h’olati, xitoylarning dini va urf odatlari; 9) mwg’ullarning tarixi va 
ularning istilochilik yurishlari. 
“Ravzat uli-l-albob” asari Rashiduddinning “Jome ut-tavorix” asari asosida 
ёzilgan bwlib, uning qisqartirilgan tah’riri deb aytish h’pm mumkin. Lekin 
Banokatiy asarida Rashiduddin kitobida uchramaydigan malumotlar h’am bor. 
Masalan, etti iqlim mamlakatlarining tavsifi, Eronning 1310-1317 yillar orasidagi 
tarixi shular jumlasidandir. 
Xullas, Banokatiyning mazkur asari Wrta Osiё va Wzbekistonning XIII-XIV 
asrning birinchi choragidagi tarixi, geografik h’olati va ah’olisining turmishini 
wrganishda muh’im manbalardan h’isobanadi. 
“Ravzat uli-l-albob” XVII asrdan buёn ilmiy jamoatchilikning diqqat-
etiborini wziga tortib kelmoqda. Uning ayrim qismlari lotin, turk, ingliz h’amda 
frantsuz tillariga tarjima qilinib chop etilgan. 
Asarning qwlёzma nusxalari Toshkent, Sankt-Peterburg, Qozon, Dushanbe 
va xorijiy mamlakatlar kutubxonalarida mavjud. Kitobdan Alisher Navoiy wzining 
tarixiy asarlarini yaratishda foydalangan. 
   
8.3.19. Shomiyning “Zafarnoma” asari 
Mavlono Nizomuddin Shomiy ёki mavlono Nizomuddin Shanbiy, Shanbi 
G’ozoniy asli Tabrizning shimoli-g’arbiy tarafida, undan ikki mil masofada 
joylashgan joyda tug’ilgan tarixchi “Zafarnoma” asari bilan mashh’ur bwlgan. U 
1393 yili Amir Temur xizmatiga qabul qilingan, 1404 yilgacha u bilan bwlib, 
soh’ibqironning h’arbiy yurishlarida voqeanavis va voiz mansabida ishtirok qilgan. 
1402 yili Amir Temur unga wzining tarixini aniq va sodda tilda ёzib berishni 
buyurgan. Nizomuddin Shomiy bu asarni 1402-1404 yillar orasida ёzib 
tamomlagan. Asar jah’ongirning h’okimiyat tepasiga kelishi (1370 yil.)dan to 1404 

 
87
yilgacha bwlgan voqealarni wz ichiga oladi. “Zafarnoma” asari h’aqiqatan h’am 
sodda tilda, ravon uslubda ёzilgan, daliliy malumotlarga boy. Lekin Amir Temur 
h’aёti mazkur asarda birmuncha, Sharafuddin Aliga nisbatan kam, idealashtirilgan. 
Asar Wzbekiston, Qozog’iston, Yaqin va Wrta Sharq mamlakatlarining XIV 
asr II- yarmi va XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda muh’im va 
ishonchli manbalardan biri h’isoblanadi. 
Nizomuddin Shomiy wz asarini ёzishda G’iёsidin Ali Yazdiyning 
“Rwznomayi g’azavoti Hinduston”, Amir Temurning uyg’ur kotiblari tomonidan 
yaratilgan “Tarixi xoniy” va boshqa saroyda bitilgan kundaliklardan foydalangan. 
“Zafarnoma”yi Nizomuddin Shomiyning ikkita tarh’riri mavjud: 1) 1404 yili 
Amir Temur Ozarbayjon yurishidan qaytganda unga taqdim etilgan nusxa. 2) 
Mironshoh’ning wg’li Mirzo Umarga (1404 yid 26 martda Amir Temur 
“Halokuxon taxti”ni , yani G’arbiy Eron h’amda Ozarbayjonni inom qilgan) 
paytida taqdim qilingan. U yuqorida qayd etib wtilgan birinchi nusxadan deyarli 
farq qilmaydi. Asar “Zafarnoma” deb ataladi. Unga ayrim uslubiy tuzatishlar 
kiritilgan va debocha h’amda Mirzo Umarga bag’ishlangan kichik bir ilova (zayl) 
qwshilgan. Shunga qaraganda, Nizomuddin Shomiy umrining swnggi yillarini 
Mirzo Umar xizmatida bwlgan va ona yurti Tabrizda istiqomat qilgan.  
“Zafarnoma”ning qwlёzma nusxalari Armaniston, Angliya, Frantsiya, İroq 
va Turkiya kutubxlnalarida saqlanmoqda. Asarning tanqidiy matni F.Tauer 
tomonidan 1937 va 1956 yillari Pragada chop etildi. 
1996 yili Nizomuddin Shomiy “Zafarnoma” asarini Yu. Hakimjonov 
tomonidan amalga oshirilgan forscha tarjimasi A.Wrinboev tomonidan tah’rir 
qilinib nashr etildi.  
 
8.3.20. “Muntah’ab ut-tavorixi Muiniy” 
“Muntah’ab ut-tavorixi Muiniy” nomli Temuriylar davriga oid asar muallifi 
Muniddin Natanziydir. U İsfah’on shah’riga qarashli, undan qariyb yigirma farsah’ 
masofada joylashgan Natanz shah’rida tug’ilgan. Ch.A.Storining malumotiga 
qaraganda asli seistonlik bwlgan
30
. Fors viloyatining h’okimi Temuriy İskandar 
Mirzo (Amir Temurning nabirasi, Umarshayxning wg’li, 1415 yili inisi Boyqaro 
Mirzo tomonidan wldirilgan) saroyida xizmat qilgan. Davlatshoh’ 
Samarqandiyning swzlariga qaraganda, “Muiniddin Natanziy Sulton İskandar 
davrida  İroqi Ajam va Forsda shuh’rat topgan olimlar va shoirlar jumlasidagn 
bwlib..., ilmda wz zamonasining etakchisi edi va Mirzo İskandarning maqoma va 
h’olati h’amda tarixini ёzgan”
31
. 
Muniddin Natanziy qalamiga mansub bwlgan va bizning zamonamizgacha 
etib kelgan bu asarning aniq nomi malum emas. U ilmiy jamoatchilik orasida 
“Anonim  İskandera” nomi bilan mashh’ur. Asar 1413 yili ёzib tamomlangan. 
Uning ikkinchi tah’riri h’am bwlib, “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” (“Muniniyning 
saylangan tarixi”) deb ataladi va Temurning wg’li Shoh’ruh’ Mirzoga 
bag’ishlanadi. 
                                                 
30
 Стори Ч.А. Персидская литература. 1 қисм. 339 бет.
 
31
 Давлатшоҳ Самарқандий. Тазкират уш-шуаро.Э.Браун нашри. Лейден-Лондон.: 1901. 371 бет.
 

 
88
 “Muntaxab ut-tavorix” umumiy tarix tipida ёzilgan asar bwlib, olamning 
yaratilishidan to Amir Temur vafotigacha, 1405 yil 18 fevralgacha musulmon 
mamlakatlarida yuz bergan voqealar h’aqida baxs yuritadi. asar muqaddima va uch 
bobdan iborat. 
Muqaddima diniy mazmunda bwlib, unda olamning yaratilishi, Odam Ato 
va uning farzandlari, Nuh’ payg’ambar va uning avlodi h’aqida umumiy gap 
boradi. 
Birinchi bobda qadimiy Eron va Yunoniston podshoh’lari, Rim va Vizantiya 
imperatorlari, Rim papalari, qadimiy arab h’amda Efiopiya podshoh’larining 
qisqacha tarixi baёn etilgan. 
İkkinchi bobda Muh’ammad payg’ambar va uning avlodi, xalifayi Roshidin, 
Umaviya va Abbosiya xalifalari, Arabiston h’amda Misrda podshoh’lik qilgan Ali 
va Fotima avlodi, shuningdek, Abbosiylar bilan zamondosh bwlgan Eron va 
Movarounnah’r h’ukmdorlari tarixi talqin etilgan. 
Asarning noёb va qimmatli qismi uning uchinchi bobi h’isoblanadi. U turk-
mwg’ul qabilalari va ularning kelib chiqishi, Chingizxon va uning avlodi, Shimoliy 
Xitoyda ukmronlik qilgan mwg’ul xonlari, Chig’atoy ulusi h’ukmdorlari, 
Elxoniylar, Jaloiriylar, Chwponiylar, Muzaffariylar, Oq Wrda xonlari, 1346-1370 
yillar orasida Movarounnah’rda h’ukmronlik qilgan amirlartarixini wz ichiga oladi. 
Asarning uchinchi qismini ёzishda muallif Tabariy, Juvayniy, Rashiduddin 
h’amda turkiy tilda ёzilgan ”Tarixi xoniy” kabi asarlardan keng foydalangan.     
“Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” asarining matni 1957 yili Eronda Jak Oben 
tarafidan chop etilgan. Uning kwlёzma nusxalari Sankt-Peterburg, Angliya, 
Frantsiya va Eron kutubxonalarida mavjud. Bu asar twg’risida va undagi ayrim 
lavh’alar G’.Karimov tomonidan “Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari 
xotirasida”(T.: 1996) va “Temuriylar bunёdkorligi davr manbalari”(T.: 1997) 
nomli twplamlarda chop etgan.  
 
8.3.21. “Majmu at-tavorix” 
“Majmu at-tavorix” ёki “Zubdat ut-tavorix” nomli asar muallifi Hofizi Abru 
nomi bilan mashh’ur bwlgan yirik geograf va tarixchi olimdir. Uning h’aqiqiy ismi 
Shah’obuddin Abdulloh’ ibn Lutfulloh’ ibn Abdurashid al-Havofiydir. Abdurazzoq 
Samarqandiyning swzlariga qaraganda Hofizi Abru Hirot h’ududidagi Havofda 
tug’ilgan, Hamadonda tah’sil kwrgan va 1430 yilda Zanjonda vafot etgan. Boshqa 
tarixiy manbalarning malumotlariga va uning swzlariga qaraganda, Hofizi Abru 
Amir Temur va Shoh’ruh’ saroyida istiqomat qilgan va h’ar ikkala h’ukmdor bilan 
yaqindan munosabatda bwlgan. Agar u Amir Temur bilan faqat saroydagina yaqin 
suh’batdosh bwlgan bwlsa, Shoh’ruh’ bilan uning yurishlarida birga bwlgan. 
Hofizi Abru Shoh’ruh’ning topshirig’i bilan ikkita yirik asar ёzgan. 
Bulardan biri tarixiy-geografik mazmunda bwlib, 1414-1420 yillar orasida 
ёzilgan. U X asrda arab tilida bitilgan nomaxlum bir kitob asosida ёzilgan. 
Yu.E.Borshevskiyning swzlariga qaraganda, bu “Kitob al-masolik va-l-mamolik” 
deb atalib, Hasan ibn Ah’mad Muh’allabiyning qalamiga mansub bwlgan. 
Shoh’ruh’ Mirzo 1414 yili Hofizi Abruga mazkur asarni fors tiliga tarjima qilish va 
boshqa manbalar asosida qayta ishlashni topshirgan. Demak, bu asar shunchaki 

 
89
kompilyatsiya va tarjima bwlib qolmay, balki yangi dalillar bilan boyitilgan, 
diqqatga sazovor asardir. Shuni aytish kifoyaki, unda h’ar bir viloyatning geografik 
h’olatini tavsiflashdan tashqari, uning qisqacha siёsiy tarixi h’am baёn qilingan. 
Biz uchun asarda Amudarёning Kaspiy dengiziga quyilishi h’aqidagi, shuningdek, 
Movarounnah’r va uning yirik shah’arlari Buxoro, Samarqand, Nasaf, Kesh, 
Termiz, Xwjand va boshqalar h’aqida keltirilgan malumotlar muh’im ah’amiyat 
kasb etadi. 
Asarning yaxshi qwlёzma nusxalari Angliya va Rossiyada, Sankt-Peterburg 
shah’rida saqlanmoqda. 
Hofizi Abru Shoh’ruh’ning kwrsatmasi bilan wzidan avval wtgan mazkur 
tarixchilar Tabariy, Rashiduddin h’amda Nizomuddin Shomiy asarlariga 
qwshimchalar (zayl) h’am ёzgan. 1412-1418 yillar orasida ёzilgan bu 
qwshimchalar “Majmua-yi Hofizi Abru” deb ataladi. 
Tabariy asarining Balamiy tah’ririga qilingan qwshimcha xalifa Muqtadir 
(908-932 yy.) zamonidan to Mwtasim (1242-1258 yy.) davrigacha xalifalikka 
kirgan mamlakatlarda bwlib wtgan voqealarni wz ichiga oladi. 
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”iga qilingan qwshimchaga Kurtlar 
(Kartlar) sulolasidan chiqqan podshoh’lar, Tug’a Temur, Amir Vali ibn Shayx Ali 
Hindu, sarbadorlar h’amda Amir Arg’unshoh’ tarizi, yani Eronda 1306-1393 yillar 
orsida bwlib wtgan voqealar kiritilgan. 
Nizomuddin Shomiyning “Zafarnoma”siga qilingan ilovada esa Amir Temur 
h’ukmronligining swnggi davri va Shoh’ruh’ tarixi 1416 yilga qadar baёn etiladi. 
“Majmua”ning ayrim qismlari matni va tarjimasini Xonbobo Baёniy 1938 
yilda, F.Tauer 1959 yili va K.M.Maitra 1934 yili nashr ettirganlar. 
Hofizi Abruning asosiy katta tarixiy asari  “Majmu at-tavorix” bwlib, uni 
muarrix Shoh’ruh’ning wg’li Boysung’ur Mirzo (1433 yili vafot etgan)ning 
topshirig’i bilan 1423-1425 yillari ёzilgan. Mazkur asar twrt qismga bwlingan: 1) 
islomiyatdan avval wtgan payg’ambarlar va Eron podshoh’lari; 2) Muh’ammad 
payg’ambar va arab xalifalari (al-Muh’tasimgacha); 3) Eronning Saljuqiylar 
h’amda mwg’ullar davridagi (Elxon Abu Said davrigacha) tarixi; 4) “Zubdat ut-
tavorixi Boysunquriy”. 
Asarning swnggi, twrtinchi qismi asli va mustaqil ah’amiyatga ega bwlib, 
unda Amir Temur tarixi, qayta ishlangan va birmuncha twlatilgan h’amda 
Xuroson, qisman Movarounnah’rning 1427 yilgacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy ah’voli 
baёn etilgan. 
“Majmu at-tavorix” asarining qwlёzmalari Toshkent h’amda xorijiy 
mamlakatlar Turkiya, Olmoniya, Angliya, Frantsiya, Eron va boshqa mamlakatlari 
kutubxonalarida saqlanmoqda.      
 
8.3.22. “Tarixnoma” 
“Tarixnoma”  ёki “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma”ga qwshimcha”) deb 
ataladigan muh’im tarixiy asar muallifi Xoja Tojuddin as-Salmoniydir. U etuk 

 
90
xattot bwlib Muzaffariylar
32
 saroyida, devoni inshoda xizmat qilgan. Amir Temur 
Sherozni egallab, Muzaffariylar sulolasi barh’am topgandan keyin 1393 yili 
boshqa ilm ah’li bilan Samarqandga olib kelingan va saroy xizmatiga tayinlangan. 
1409 yili mart oyida amirlar isёni bartaraf etilgach, oliy h’okimiyat Shoh’ruh’ 
Mirzo Xoja Tojuddin as-Salmoniy uning amri bilan Hirotga olib ketiladi va oliy 
h’ukmdorning topshirig’i bilan wzining mazkur asarini ёzishga kirishadi. Lekin uni 
tamomlay olmaydi. Lradan kwp vaqt wtmay saroyda vazir Faxruddinga qarshi 
uyushtirilgan fitnada qatnashganlikda ayblanib qamalib qoladi va jazoga tortiladi. 
 Xoja Tojuddin as-Salmoniy mazkur asarida Amir Temurning swnggi yillari 
va Shoh’ruh’ Mirzoning tarixini ёzishni niyat qilgan edi. Lekin, taqdir 
taqazosibilan maqsadiga erisha olmaydi. Faqat 1404-1409 yillar tarixini ёzib 
bitirishga ulguradi, xalos. Asarda 1404 yilda Xitoyga yurish oldidan Konigilda 
wtgan katta tantanalar, shah’zodalar Ulug’bek, İbroh’im Sulton, İjil Mirzo, Sidi 
Ah’mad, Pirmuh’ammad va Mirzo Boyqarolarning nikoh’ twylari, Xitoyga 
yurishning boshlanishi, h’azrat soh’ibqironning 18 fevral 1405 yilgi vafotidan 
keyingi og’ir ah’vol, Xalil Sultonning noqonuniy ywl oliy h’okimiyatni egallab 
olish voqealari batafsil baёn etiladi. Voqealar tafsiloti 1408 yil mart oyida Xalil 
Sultonning amir Xuloydod boshliq bir guruh’ fitnachi amirlar tarafidan asir olinishi 
h’aqidagi h’ikoya bilan tugaydi. 
Xoja Tojuddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” asari bizning zamonimizgacha 
uch nusxada etib kelgan. Ulardan biri suqutli va shu kunlarda Angliyaning 
muzeyida (İnv.№ 159) saqlanmoqda. Yana ikkitasi Turkiyada, İstanbuldagi 
Sulaymon Fotih’ (İnv.№ 4305) va Lala İsmoil afandi kutubxonalarida (İnv.№ 304) 
saqlanadi. Birinchi nusxa suqutli, ikkinchisi twla. 
Asar G.R.Rёmer tarafidan nemis tiliga 1956 yili, İsmoil aka tarafidan 1988 
yili turk tiliga va Z.M.Buniyatov tomonidan 1991 yili rus tiliga erkin tarjima 
qilingan.