Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаъlim vаzirligi buxoro dаvlаt universiteti

1. Investitsiyaning tushunchasi, iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Investitsiyalar deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati obʼektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha tasniflanishi:
•Birlamchi avaylangan kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik obʼektlariga joylashtirish;
•Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlari.
Investitsiyalar kapital qo‘yilmalar shaklida ham amalga oshiriladi, hamda o‘zidagi yangi qurilishlariga, kengaytirishga, rekonstruksiyaga va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni texnik qayta jihozlashga, uskunalar, inventarlar, loyihaviy mahsulotlar sotib olishga sarf-xarajatlarni mujassamlashtiradi. Iqtisodiy fanlar va amaliyot «investitsiya” va «kapital qo‘yilma” terminlarini bir xil tushuncha emasligini, yaʼni sinonim so‘zlar emasligini taʼkidlaydi. Investitsiyalar kapital qo‘yilmaga nisbatan keng mazmunli, qamrovli tushunchadir. G’arb adabiyotlarida investitsiyalar borasida so‘z yuritilganda asosiy eʼtibor fond bozoriga qaratiladi, chunki rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalar asosan qimmatli qog‘ozlar yordamida amalga oshiriladi.U.Sharp investitsiyalarga quyidagicha taʼrif beradi: «Real investitsiyalar asosan moddiy aktivlarga (yer, uskunalar, zavodlar) qilingan investitsiyalardir. Moliyaviy investitsiyalar bu qog‘ozda bitilgan shartnomalardir. Bularga oddiy aksiyalar va obligatsiyalar kiradi. Rivojlanayotgan iqtisodiyotda investitsiyalarning asosiy qismi real investitsiyalarga tegishlidir. Rivojlangan iqtisodiyotda esa investitsiyalarning asosiy qismi moliyaviy investitsiyalash institutlarining keng miqyosida rivojlanishi real investitsiyalarning o‘sishiga sababchi bo‘ladi. Investitsiyalarning bu ikki shakli bir-biri bilan raqobatlashuvchi emas, balki bir-birini to‘ldiruvchidir”.
Investitsiya tushunchasi yagona va to‘liq tushuncha berishlik uchun anchagina keng bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy fanning turli qismlarida va amaliy faoliyatning turli sohalarida investitsiya mazmuni o‘zining xususiyatlariga ega.Makroiqtisodiyotda investitsiyalar ishlab chiqarishda yangi vositalarga, turar-joylarga investitsiyalar va moddiy zaxiralarining o‘sishiga qilinadigan xarajatlardan tashkil topadigan yalpi xarajatlarning bir qismi hisoblanadi. Investitsiyalar – bu joriy davrda isteʼmol qilinmagan va iqtisodiyotda kapital o‘sishini taʼminlovchi YAIM ning bir qismidir.Oxirgi yillar davomida bozor islohotlarining zafarli yurishi natijasida «investitsiyalar” atamasi keng qo‘llaniladigan tushunchalardan biri bo‘lib qoldi.Har taraflama asoslangan, puxta o‘ylangan investitsiya qarorlarini investitsiyalarini moliyalashtirishning ishonchli manbalari bilan chambarchas bog‘liqlikda qabul qilish zarurligini va chet el kapitalini jalb qilishning kengayib borayotganligini hisobga oladigan bo‘lsak,hozirgi zamon moliya nazariyasi nuqtai nazaridan investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyatini ochib berish, ularning eng muhim sifat tafsiflarini aniqlash g‘oyat dolzarb masala hisoblanadi.
Moliya bozorlarining faoliyati qonuniyatlari va qimmatli qog‘ozlarni baholash to‘g‘risidagi fan sifatida shakllangan bu nazariya sof keltirilgan qiymatning fundamental konsepsiyalari, o‘zoq muddatli aktivlarni baholash modellari, kapitallarning samarali bozorlari, boyliklarning jamlanib borishi va qiymatning saqlanish qonuni, opsionlar nazariyasi va mohiyatini aniq ochib berish uchun pul oqimlarining zamonaviy va bo‘lajak qiymatlaridan kelib chiqqan holda tahlil olib borish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi davrda «investitsiyalar” tushunchasi aksariyat hollarda keng maʼnoda ishlatilmoqda. Iqtisod fanlarining turli tarmoqlarida, amaliy faoliyatning turli yo‘nalishlarida investitsiyalashning maqsadlari, harakatlar yo‘nalishi, sohalar xususiyatlari, safarbar etilish obʼektlari, harakat yo‘nalishlaridan kelib chiqib va ahamiyatiga qarab «investitsiyalar” tushunchasi o‘ziga xos maʼnoda ishlatiladi. Moliya nuqtai nazaridan ularning mazmun va mohiyatini aniq belgilash muhim vazifa hisoblanadi. Faqat kapitalni yo‘qotish riski mavjud bo‘lgan pul shaklidagi investitsiyalar yangi aktivlarni vujudga keltiradi. Investitsiyalarning mulkiy shaklidagi moddiy va nomoddiy neʼmatlar va ularga bo‘lgan huquqlarni iqtisodiy va boshqa faoliyatlarga jalb etish esa, bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida, investitsiyalar evaziga barpo etilgan aktivlarni ishlatishdan dalolat beradi. Moliya nazariyasiga ko‘ra, investitsiyalar bo‘lajak natijalarni qo‘lga kiritish maqsadida, mohiyatan hozirgi xarajatlarni bildiradi. Bizningcha, investitsiyalar noaniqlik ehtimoli bo‘lgan va kelgusida kutilayotgan qiymatga kapitalning aniq bugungi qiymatini almashtirishdan iboratdir. Buning dalili sifatida investitsiyalarning safarbar etilishida ularning ongli ravishda aniq va noaniq bo‘lgan risklar bilan bog‘lanishini keltirish mumkin.«Investitsiyalar” atamasi lotin tilidagi «invest” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib «qo‘yish”, «mablag‘ni safarbar etish” maʼnosini beradi.
Keng maʼnoda investitsiyalar ko‘paytirib qaytarib olish maqsadlarida kapitalni bog‘lashni bildiradi. Ko‘pgina hollarda «investitsiyalar” tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat obʼektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy neʼmatlar hamda ularga doir huquqlar tarzida taʼriflanadi. «Chet el investitsiyalari” tushunchasiga taʼrif berishda ham xuddi shu maʼno nazarda tutiladi, lekin bu o‘rinda ularning qonuniy huquqliligi va maqsadiga ko‘proq urg‘u beriladi.O‘zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi qonunida O‘zbekiston Respublikasi hududida chet ellik investorlar tomonidan qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan tadbirkorlik va boshqa faoliyat turlari obʼektlariga aksariyat foyda (daromad) olish maqsadlarida kiritiladigan moddiy va nomoddiy neʼmatlar hamda ularga doir huquqlarning jami turlari, shu jumladan, intellektual mulkka bo‘lgan huquqlar, shuningdek chet el investitsiyalaridan olinadigan har qanday daromad chet el investitsiyalari hisoblanadi.Bu o‘rinda shuni taʼkidlash joizki, investitsiyalarning harakatidan kelib chiqib zamon va makonning almashtirilishi va o‘zga iqtisodiyotga kirib borishi namoyon bo‘ladi. Investitsiyalarning turli shakllarda o‘zga iqtisodiyotlarga kirib borishi yangidan investitsiya faoliyatini yo‘lga qo‘yishda, ularning turi va shakllaridan qatʼi nazar, yangitdan safarbar etilishini va bog‘lanishini bildiradi. Milliy iqtisodiyot chetdan qo‘yilma sifatida chet el kapitalini uning turli shakllarida (pul, tovar, mulkiy huquq, intellektual mulk va boshqalar)qabul qilishi mumkin.Ishlab chiqarish nazariyasi va umuman makroiqtisodiyotda investitsiyalar yangi kapitalni (ishlab chiqarish vositalarini hamda inson kapitalini qo‘shib hisoblanganda) yaratish jarayonidir.Moliya nazariyasida esa investitsiya deganda real yoki moliyaviy aktivlarni olishni tushuniladi, yaʼni bugungi sarflarni maqsadi kelajakda daromad olish bo‘lib hisoblanadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, investitsiyalar – muayyan qiymatni, bo‘lishi noaniqroq bo‘lgan kelajak qiymatga almashishdir.
Maʼlumki, «Investitsiyalar” tushunchasi iqtisodiyot uchun yangi emas. Bugungi kunda «Investitsiyalar” tushunchasining maʼnosini anglash, uning mohiyatini to‘g‘ri tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Sobiq iqtisodiy tuzum davrlarida investitsiyalar tushunchasi ko‘prok kapital qo‘yilmalar bilan bog‘lanib, kapital qurilishlar, kapital taʼmirlashlar va ilmiy-texnika taraqqiyoti uchun sarflanadigan kapital qo‘yilmalarini anglatar edi va bu qo‘yilmalar asosan markazlashgan fondlar va davlat budjetidan yuqori davlat idoralari tasdiqlagan rejalar asosida ajratilar edi.Investitsiyalarning o‘sish surʼatlari ko‘p omillarga bog‘liq. Avvalambor investitsiyalar hajmi olingan daromadni isteʼmol va jamg‘armaga taqsimlanishiga bog‘liq. Aholini o‘rtacha daromadi past bo‘lgan holda ularning asosiy qismi (70-80)foiz isteʼmolga sarflanadi. Aholi daromadlarini o‘sib borishi jamg‘arishga yuboriladigan qismni ortib borishiga sabab bo‘ladi. Umumiy daromadda jamg‘arish ulushining ortib borishi investitsiyalar hajmini o‘sishiga olib keladi, va aksincha. Ammo bu shart aholini davlatga ishonchi yuqori bo‘lganda, davlat fuqarolarning investitsion faolligini taʼminlaganda va kafolatlaganda bajariladi. Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan daromad normasi ham taʼsir ko‘rsatadi, chunki ko‘rilayotgan foyda investitsiyalashga undaydi. Kutilayotgan foyda normasi qanchalik yuqori bo‘lsa, invessiyalash hajmi shunchalik yuqori bo‘ladi, va aksincha.Investitsiyalar hajmiga ssuda foizi stavkasi katta taʼsir ko‘rsatadi, chunki investitsiyalash jarayonida qarzga olingan mablag‘laridan ham foydalaniladi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi o‘rtacha ssuda foizi stavkasidan yuqori bo‘lsa bu qo‘yilmalar investor uchun daromadlidir. Shuning uchun o‘rtacha foiz stavkasini o‘sishi investitsiyalash jarayonini susayishiga olib keladi.Investitsiyalar hajmiga kutilayotgan inflyasiya surʼatlari ham o‘z taʼsirini o‘tkazadi. Bu ko‘rsatkich qanchalik yuqori bo‘lsa investorning kelajakdagi foydasi shunchalik qadrsizlanadi va investitsiyalarni rag‘batlantiruvchi omillar qisqarib boradi.Investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtiriladi.
Birinchidan, qo‘yilish obʼektiga qarab investitsiyalar real va moliyaviy shakllarga ajratiladi.Real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) – pul mablag‘larini korxonaning moddiy va nomoddiy aktivlariga sarflanishidan iborat.Moddiy investitsiyalar asosiy kapitalning elementlarini sotib olish bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘pchilik hollarda investitsion loyihalar doirasida amalga oshiriladi. Shuning uchun shaxsiy mablag‘lar bilan birga qarzga olingan mablag‘lar ham foydalanilishi mumkin. Qarzga mablag‘ olingan holda investor rolini aniq loyihalarga kredit mablag‘lari ajratayotgan bank bajaradi. Nomoddiy investitsiyalar nomoddiy boyliklar yaratilayotganda amalga oshirilib, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini amalga oshirish, yangi mahsulotlarning namunalarini yaratishga sarflarni mujassamlashtiradi.
Fan-texnika taraqqiyotini tezlashuvi bilan intellektual salohiyat ishlab chiqarishni eng kuchli omiliga aylandi, uning jiddiy unsuri bo‘lib qoldi. XX asr boshlarida fan ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish uchun sarflanadigan qo‘yilmalar oshib boradi. Shuning uchun ham jahonda real investitsiyalar tarkibida ilmiy izlanishlar, fan, taʼlim, kadrlar tayyorlash uchun sarflanadigan xarajatlar o‘sib bormoqda. Masalan, AQSH, Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda fan va ilmiy izlanishga sarflanadigan qo‘yilmalar o‘sish surʼatlari asosiy fondlarga sarflanadigan investitsiyalardan ustundir. Jahon bozoriga kirib borish, keng ko‘lamda marketingni rivojlantirish, batafsil axborotga ega bo‘lish, yuqori darajadagi kompyuter tizimlarini tashkil etishni, yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash va mazko‘r sohada dunyodagi rivojlangan davlatlar darajasiga erishishni talab etadi. Shuning uchun ham jadal surʼatlar bilan rivojlanish real investitsiyalar tarkibida fan, texnika, taʼlim, kadrlarni qayta tayyorlash uchun sarflanadigan real investitsiyalar asosiy o‘rinlardan birini egallashi zarur.Asosiy fondlarga sarflangan real investitsiyalar maqsadi sarflanish yo‘nalishlari va boshqa ko‘rsatkichlarga ko‘ra hududlararo, tarmoqlararo, texnologik, qayta ishlab chiqarish tarkiblariga ega. Asosiy fondlarga sarflangan investitsiyalarni, ularning aktiv (mashinalar, asbob-uskunalar) va passiv (bino, inshootlar) qismlarini tashkil etish uchun sarflangan umumiy harakat yig‘indisidagi ulushi investitsiyalarning texnologik tarkibini tashkil etadi.Qayta ishlab chiqarish tarkibi investitsiyalarning qanday maqsadlarga yo‘naltirilganligi; yangi qurilishga, ishlab turgan korxonalarni kengaytirishga, rekonstruksiyaga va yangi texnika bilan qayta qurollantirishga jalb qilingan xarajatlarni umumiy xarajatlardagi har birining nisbiy jihatdan ulushini ko‘rsatadi. Investitsiyalarning hududlararo va tarmaqlararo tarkibi esa ularning nisbiy jihatdan hududlar va tarmoqlar bo‘yicha taqsimotini bildiradi.Rivojlangan mamlakatlarda real investitsiyalarning asosiy qismini shaxsiy investitsiyalar tashkil etadi. Davlat sektorida real investitsiyalar sarfi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy muvofiqlashtirish siyosati asosida kreditlar, subsidiyalar ajratiladi, davlat kapital qo‘yilmalari muvozanatlashtiriladi va real investitsiyalar o‘zlashtiriladi.Davlat tomonidan o‘zlashtiriladigan investitsiyalar. Dastlabki bozor infratarkibini va u bilan bog‘liq bo‘lgan tarmoqlarni rivojlantirishga sarflanadi. Investitsiyalarni samaradorligini oshirish asosiy kapitalni aktiv elementlarini vujudga keltirish va o‘stirish hisobiga amalga oshiriladi.Real investitsiyalarni tavsifnomalash ularni hajmi va daromad meʼyorlari asosida olib boriladi. Investitsiyalar hajmi o‘zlashtiriladigan qo‘yilmalar qiymatini ifodalaydi, investitsiyalar miqdori esa ularning hajmini YaMMga yoki YaIMga bo‘lgan nisbatini ifodalaydi. Inflyasiya yuqori va chuqurlashgan davrda esa aytilgan ko‘rsatkichlarga uning taʼsiri to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ladi. Investitsiya meʼyori ishlab chiqarilgan YAIM yoki YAMM qanchalik kapital sig‘imkorligini, yaʼni qay darajada kapital xarajatlarini talab qilinishini bildiradi. Jamg‘arish samarasi kapital sig‘imkorligini o‘sishi koeffitsentlari asosida aniqlanadi.