O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti sirtqi bo’limi iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha) yo‘nalishi global iqtisodiyot ­­­­­­­­­­­­­­­­­fanidan

2.3 Jahon iqtisodiyotining globallashuvining tahdidlari

Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, jahon iqtisodiyotining globallashuvi turlicha talqin qilinmoqda bu jarayonga nafaqat olimlar, mutaxassislar va eksportlar, balki turli mamlakatlarning fuqarolari ham turlicha munosabat bildirmoqdalar. Globallashuv jarayonlari rivojlangan mamlakatlarda xayrixohlik bilan qabul qilinmoqda. Buning sababi shundaki, globallashuv jarayoning afzalliklari barcha mamlakatlarga teng taqsimlanmaydi shuning uchun globallashuvdan kim foyda ko’radi, degan savol munozaralarga sabab bo’layotgan masalalardan biri hisoblanadi.

Globalizastiyani iqtisodiy tomondan qaraganda KMK yo uzluksiz globalizastiyalashishi, yo raqobat kurashi girdobida yo’q bo’lib ketishi kerak. Ko’p Millatli Korporastiyalar turli mamlakatlarning qiyosiy ustunliklaridan foydalanish hisobiga mutlaq ustunlikka erishmoqdalar²⁹. Ular ko’p mehnat sarfini talab qiladigan jarayonlarni ishchi kuchi arzon bo’lgan joylarda, ishlab chiqarishning yuksak texnologiyalarga asoslangan qismini esa - malakali ishchi kuchiga va rivojlangan infratuzilmaga ega bo’lgan mamlakatlarda yo’lga qo’ymoqdalar. Tayyor mahsulot chiqaradigan korxonalar sotish bozorlari yaqinida va soliq stavkalari past bo’lgan mamlakatlarda o’z kapitallarini joylashtirilmoqda. Endilikda iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash va ish joylari tashkil etishda hukumatlarning roli, oldingi davrlardan farqli o’laroq, asosan boshqa mamlakatlardan o’z hududiga boy investorlarni mumkin qadar ko’proq jalb qilishdan iborat bo’lib qolmoqda.
Zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar beradi. XMT doirasida globallashuv jarayonining kengayishi past rivojlangan mamlakatlar mavqeini salbiy o’zgarishiga sabab bo’ladi, ularni globallashuv jarayonini sub’ektlariga emas, balki ob’ektlariga aylantirish mumkin.
Demak, globallashuv jarayonlarining alohida mamlakatlar iqtisodyotiga ijobiy ta’sirining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga bog’liq. Amalda afzalliklarning asosiy qismi boy davlatga yoki individlarga tegadi. Shuning uchun globalizastiya jarayonida rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash masalasini qo’yadi³⁰.
Globallashuv sharoitida markazlashtiruvchi kuchlarning markazlashishi bilan bog’liq buzg’inchilik ta’sir yuzaga chiqishi mumkin, bu mamlakat ichidagi an’anaviy aloqalarning uzilishiga, ijtimoiy muammolarning kuchayshiga, mazkur jamiyat uchun muammolar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin³¹:

• Globallashuvdan keladigan afzalliklarning milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlari o’rtasida bir xil taqsimlanmasligi;

  
  

• Milliy iqtisodyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;

  
  

• Ayrim mamlakatlarda iqtisodyotni nazorat qilishni hukumat qo’lidan boshqalarga, masalan kuchliroq davlatlar, TMK yoki hususiy tashkilotlar qo’liga o’tish ehtimoli;

  
  

• Moliyaviy sohaning nobarqarorlashuvi ehtimoli milliy iqtisodyotlarning jahon miqyosida o’zaro bog’liqligi natijasida hududiy yoki global nobarqarorlik ehtimoli bir mamlakatdagi iqtisodiy tebranishlar va inqirozlar hududiy hamda global oqibatlarga olib kelishi mumkin.

  
  

Globallashuvning salbiy oqibatlari past rivojlangan mamlakatlarga ko’proq ta’sir qilishi mumkin. Bu mamlakatlarning ko’pchiligi baynalminnallashuv jarayonida xomashyo va mehnat sig’imi mahsulotlari (ularning ba’zilari zamonaviy murakkab texnika uchun ehtiyot qisim va butlovchi bug’imlar) etkazib beruvchi sifatida ishtirok etgan hamda ilg’or mamlakatlarga har tomonlama bog’lanib qolishadi va ularga nisbatan kam foyda ko’rishadi hamda bu foyda jahon bozorlari konyukturasiga bog’liq holda barqaror bo’lmaydi.

Globallashuv mamlakatlarga yuqorida qayd qilingan muammolardan tashqari yana quyidagi muammolarni ham keltirib chiqaradi³²:

• Rivojlangan mamlakatlardan texnologiya sohasida orqada qolishning yanada chuqirlashishi;

  
  

• Aholining asosiy qismini kambag’allashishi;

  
  

• Ijtimoiy-iqtisodiy tabaqalashuvning o’sishi;

  
  

• Kam rivojlangan mamlakatlarning jahon xo’jaligining barqarorligiga bog’liqligi darajasi yanada ortishi;

  
  

• Milliylikka yo’naltirilgan iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda TMK tomonidan davlatning imkoniyatlarini “cheklab” qo’yilishi;

  
  

• Tashqi qarzlarning eng avvalo xalqaro moliya tashkilotlari oldidagi qarzning ortishi, bu esa istiqboldagi taraqqiyotga to’sqinlik qiladi.

  
  

Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, globallashuv jarayonida eshtirok etishdan sanoati rivojlangan mamlakatlar ko’proq foyda oladi, zero ular ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va barcha diqqat-e’tiborni ko’p daromadli bo’lgan ilm talab mahsulotlarni ishlab chiqarishga qaratadilar.

Ayni paytda sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham globallashuv jarayonlari salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin: ishsizlik, moliya bozorlarida nobarqarorlik kuchayadi va boshqalar. Globallashuv tufayli rivojlangan mamlakatlarda vujudga kelishi mumkin bo’lgan tez-tez muhokamada bo’ladigan ijtimoiy-siyosiy muammolar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin³³:
a. Ishsizlikning o’sishi

• Yangi texnologiya joriy etilishi natijasida sanoatda ish joylari qisqaradi va ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi;

  
  

• Ishlab chiqarish tarkibining o’zgarishi va mehnat sig’imli tovarlar ishlab chiqarishning rivojlanayotgan mamlakatlar hududiga ko’chirilishi;

  
  

• Ishchi kuchi harakatchanligining ortishi.

  
  

b. TMKlar salmoqli nufuzga ega bo’lishi natijasida ular o’z manfaatlarini yuqori qo’yadi, buning natijasida mahalliy hukumatning roli pasaya boradi va uning ba’zi funkstiyalari turli davlatlararo tashkilotlar va uyushmalarga o’tadi.
Globallashuvning asosiy muammolaridan biri jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli global beqarorlikning muqarrarligi hisoblanadi. Natijada ma’lum bir mamlakatda ro’y bergan iqtisodiy o’zgarishlar yoki inqirozlar butun mintaqa yoki jahon miqyosida ta’sirini o’tkazishi mumkin. Bu holat faqat nazariy emas, hayotiy muammodir. Buni 1997 yil o’z ta’sirini o’tkazgan Osiyo moliyaviy inqirozi ham tasdiqlaydi. Bundan tashqari XX asrning oxirlarida boshlangan va hozirgacha davom etib kelayotgan bozorlarning globallashuvi, kapitallar xalqaro harakatining erkinlashtirilishi natijasida AQSh bozorlarida vujudga kelgan inqiroz dunyoning boshqa mamlakatlariga ham keng yoyildi³⁴. Buni Bitiruv malakaviy ishimizning 2.4 qismida ko’rib chiqamiz.
2.4 Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida xalqaro savdoning o’zgarish tendenstiyasi

Hozirgi zamon jahon iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlaridan biri – uning qamrovi kengayib borayotganidadir. Bu jarayon rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalari nafaqat savdo-sotiq sohasida, balki boshqa ko’lamlarda ham erkinlashib borayotganligi ularning milliy iqtisodlari tobora ko’proq o’z qobig’ini yorib, bir-biri bilan bog’lanib ketayotganligi bilan ajralib turadi. Ushbu jarayonlar quyidagi ikki g’oyat muhim holat natijasida hisoblanadi:

1. Bir tomondan, amaliyotda tobora ko’proq milliy bozorlarning yaratilishi, milliy iqtisodiyotlarning tashqi aloqalarga urg’u berishi;

   
   

2. Ikkinchi tomondan, xalqaro xo’jalik munosabatlarini rivojlantirish va chuqurlashtirish yo’lida uchraydigan transport, kommunikastiya sohalarida g’ov-to’siqlarini darhol bartaraf etuvchi texnologik innovastiyalar.

   
   

Bugungi kunda integrastiya jarayoni kuchayib bormoqda va bu sharoitda jahon iqtisodiga qo’shiluvning tub bahosi yuz chandon ortib ketmoqda.

1980-yillarning o’rtalaridan boshlab jahon iqtisodi xalqaro savdo va xalqaro moliyaviy muammolar haddan tashqari yuqori sur’atlarda o’sayotgan davrga qadam qo’ydi. 1986-yildan 1996-yilgacha bo’lgan davr ichida xalqaro savdo oboroti hajmi bir yilda o’rtacha 6,5% ga ortdi va o’n yil ichida 1,9 barobar ko’paydi. Ushbu yillar mobaynida xalqaro xizmatlar savdosi 2,4 marta ko’paydi. 1985-1995 yillar ichida xalqaro savdoning jahon yalpi mahsulotidagi salmog’i oldingi 10 yillikdagiga nisbatan uch marta va 1996-2004 yillarda esa qariyb 2 marta ko’proq jadallashdi. Bu milliy iqtisodlar kashfi tezlashganidan, ularning bir-biriga muhtojligi kuchayib borganligidan dalolat beradi³⁵.
Hozirda ko’plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi restessiya va iqtisodiy pasayishni, investistiyaviy faollik ko’lami cheklanib borishini, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan jiddiy ijtimoiy talofotlar sodir bo’lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda. Keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda surunkali byudjet taqchilligi va salbiy tashqi savdo saldosining kuzatilayotganligi jahon moliyaviy inqirozining vujudga kelishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
4-jadval