O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi farg`ona politexnika instituti

                       2. Bank tizimi va uning operatsiyalari. 

              Agar mamlakatda yetarli darajada bank aoliyatini ko'rsatayotgan banklar, 

kredit tashkilotlari hamda iqtisodiy tashkilotlar mavjud bo’lsa u holda bank tizimi 

mavjudligi  to'g'risida  gap  yuritsa  bo'ladi.    Ushbu  sharoitda  banklar  va  kredit 

tashkilotlari  turli  shakllarida  hamda  doimo  o'z  mijozlari  –iqtisodiy  subyektlari, 

Markaziy    bank,    boshqa  organalar,  davlat  hokimiyatlari  va  davlat  boshqaruv 

organlari  o'zaro  yordamchi  tashkilotlar  bilan  muloqotda  bo'lib  mamlakatning 

iqtisodiy tizimiga kiradi. Bu shuni bildiradiki, banklarning faoliyati va rivojanishini 

moddiy va nomoddiy ne'matlarni ishlab chiqarish, muomala  va iste'mol qilish bilan 

bog'liq  holda  ko'rib  chiqish  zarurdir.    O'zining  amaliy  faoliyatida  banklar  xo'jalik 

hayotini tartibga soish mexanizmi bilan uzviy ravishda bog'liq. 

Shu bilan birga banklar soliq tizimi, baho tizimi, baho va daromad siyosati, tashqi 

faoliyat  iqtisodiy  faoliyat  shartlari    bilan  uzviy  aloqada  bo’lishlari  shartdir.  Bu 

shundan darak beradiki, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar ko'p hollarda 

bank tizimi faoliyatiga boshqa ijtimoiy- xo'jalik mexanizmi bilan aloqadorligi dagi 

harakatiga bog'liqdir. 

Bank  tiizmi-  bu  mamlakat  hududida  tarixan  shakllangan  va  qonun  bilan 

mustahkamlangan  kredit tashkilotlarining faoliyat ko'rsatish shaklidir.  Xuddi pul 

va moliya tizimi kabi bank tizmi ham o’ziga xos milliy belgilarga egadir. Shu belgilar 

shu hududning geografik shartlari ob-havo aholi milliy tuzilishi, ularni nima bilan 

mashg’ulligi,  qo'shnilar  bilan  munosabati,  savdo  yo'llari  va  omillar  asosida 

shakllanadi. 

Bank  tizimi  yagona  ma'noga  ega  emas.  Uning  turli  tamoyillarini  ko'rish,  turli 

holatlariga  qaarab  guruhlash  mumkin.  Masalan,  ularni  tashkiliy  tuzilishiga  ko'ra 

indstitutsional chizma ko'rinishida ko'rib chiqish mumkin. Bundan  tashqari,  bank 

tizimini  bajaradiagn  funksiyalari,  o'zaro  aloqadorliig,  mavqei,  maxsus  yo’nalishi, 

bajaradigan funksiyalari  va ularni tahlil etilishiga qarab guruuhlash mumkin. 

---

19 

 

O'zbekiston  respublikasi  banklar  faoliyati,  jumladan  ularning  qimmatli  qog'ozlar 

bozoridagi faoliyati O'zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan 

''Banklar va bank faoliyati to'g'risida''gi hamda 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan 

''O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki to'g'risida''gi Qonunlariga asosan tashkil 

etiladi va tartibga solinadi. Amaldagi qonunchilikka ko'ra bank–bu tijorat tashkiloti 

bo'lib,  yuridik  va  jismoniy  shaxslardan  omonatlarni  qabul  qilish,  olingan 

mablag'lardan  o'z  qaltisligi  va  xatari  ostida  kreditlash  va  yoki  investitsiyalash, 

shuningdek  to'lovlarni  amalga  oshirish  uchun  foydalanadigan  yuridik  shaxsdir. 

Dunyoning  ko'plab  rivojlangan  davlatlaridagi  kabi,  bizning  davlatimizda  ham  ikki 

pog'onali bank tizimi shakllantirilgan va u faoliyat ko'rsatib kelmoqda. 

Mamlakatimizda amaldagi qonunchilikka asosan, ya'ni 1995-yil 21-dekabrda qabul 

qilingan  '' O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to'g'risida''gi  va 1995-yil 25-

aprelda qabul qilingan ''Banklar va bank faoliyati to'g'risida '' gi qonunlariga asosan 

mamakatimiz  hududida  tijorat  banklari  turli  mulkchilik  shaklida,  ya'ni,  davlat, 

aksiyadorlik-tijorat,  xususiy  hamda  xorijiy  sarmoya  ishtirokida  tashkil  etilishi 

mumkin. 

Tijorat  bankining  belgilariga  qarab  quyidagi  turlarga  bo'lish  mumkin.  Mulkchilik 

shakliga qarab banklar: davlat bankiga, aksiyador banklarga,  kooperativ, xususiy, 

mintaqaviy,  aralash  mulkchilikka  asoslangan  bankka  bo’linadi.  Aksiyador  banklar 

aksiyador  jamiyat  kabi  ochiq  turdagi  yoki  ypiq  turdagi  aksiyador  banklar  bo'lishi 

mumkin.  Aksiyadorlar  safiga  kirish  aksiyalarni  sotib  olish  yo'li  bilan  amalga 

oshiriladi.  Huquqiy  va  jismoniy  shaxslar  banklarning  aksiyalarini  sotib  olishi  va 

aksiyadorlar bo'lishi mumkin. 

O'zbekiston Respublikasi tijorat  banklari   Markaziy bankdan litsenziyani olgandan 

so'nggina  davlat  qimmatli  qog'ozlari  bilan  operatsiyalarni  amalga  oshirilishi 

mumkin. 

Ba'zi tijorat banklari paylar ( badallar ) hisobidan tashkil qilinishi mumkin. Bu turdagi 

banklarning qatnashchilari ham huquqiy va jismoniy shaxslar bo'lishi mumkin. 

---

20 

 

Xususiy  banklar–jismoniy  shaxslarning  pul  mablag'lari  hisobidan  tashkil  qilingan 

banklar hisoblanadi. 

Bajaradigan  vazifasiga  qarab  tijorat  banklar–universal  va  maxsus  banklarga 

bo'linadi. 

Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, har xil xizmatlar amalga oshirish 

xususiyatiga ega bo'ladi.  Maxsus banklar ma'lum yo'nalishlarga xizmat ko'rsatib, 

o'z faoliyatini shu yo'nalishda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga bag'ishlaydi. 

Bunday  banklarga  tarmoqlarga  xizmat  ko'rsatuvchi  banklar,    eksprt-import 

operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investitsiya bankalri,  ipteka-zamin banklari 

kiritilishi mumkin. 

              O'zbekiston  Respublikasi  tijorat  banklari  Markaziy  bankdan  litsenziyani 

olgandan  so'nggina  davlat  qimmatli  qog'ozlari  bilan  operatsiyalarni  amalga 

oshirishi mumkin.  Ularga qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar qilish uchun, to'lov 

xarajatlari  funksiyasini  bajaruvchi  qog'ozlar  uchun  yoki  bu  mablag'larini 

jamg'armalarga va bank raqamlariga jalb qilishlarini tasdiqlovchi qog'ozlar uchun 

maxsus litsenziya olishlari shart emas.  

              Bozor  iqtisodiyoti  va  jahon  xo'jaligi  rivojlanishi  bilan    bank  tizimi  ham 

rivojlana  bordi.  Hozirgi  sharoitda  banklar  tobora  ko'proq  faqat  sof  bank 

operatsiyalarini  bajaradigan  emas.  Tijorat  banklari  quyidagi  operatsiyalarni 

bajaradi: 

-passiv operatsiyalar; 

-aktiv ssuda operatsiyalari; 

-bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; 

-bankning o'z mablag'lari hisobidn amalga oshiradigan operatsiyalar va boshqalar. 

       Tijorat  banklarini  boshqa  barcha  tashkilot  va  muassasalardan  farqi  faqatgina 

o'ziga xos xususiyatiga ega muassasa deb qarash mumkin. Tijorat banki davlatning 

yuridik  shaxslarning  hamda  aholining  vaqtincha  bo'sh  pul  mablag'larini  qaytarib 

berishlilik,  to'lovlilik  va  muddatlilik  shartlari  asosida  jamlab,  ularni  o'z  nomidan  

---

21 

 

daromad olish maqsadida joylashtirish faoliyatini amalga oshiradigan muassasadir. 

Tijorat banklarinng asosiy faoliyati bu vaaqtincha bo'sh pul mablag'larini kreditorlar 

va qarzdorlar orasida hamda sotuvchilar va xaridorlar o'rtasida aylanishi vositachilik 

asosida olib borish hisoblanadi. 

             Shuni  ta'kidlash  lozimki,  iqtisodiyotda  pul  mablag'larini  joylashtirish 

yuzasidan  faoliyatni  tijorat  banklaridan  tashqari  bir  qator  maxsus-ixtisoslashgan 

moliya-kredit  institutlari,  ya’ni  investitsiya  fondlari,  kredit  uyushmalar,  sug'urta 

kompaniyalari,  brokerlik  va  dilerlik  firmalari  ham  olib  boradi.    Lekin,  tijorat 

banklarining mamlakat moliya bozorida faqatgina o'ziga xos xususiyatlari mavjud: 

 -birinchidan,  tijorat  banklari  faoliyati  uchun  qarz    majburiyatlari  yuzasidan  ikki 

tomonlama tavsif mavjud. Ular birinchi tomondan yuridik va jisoniy shaxslar uchun 

muomalaga  o'zining  qarz  majburiyatlarini  (aksiyalar,  obligatsiyalar,  depozit 

sertifikatlari ) sotib oladilar; 

- ikkinchidan, tijorat bankalari o'z nomidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlar bo'yicha 

qat'iy  belgilangan  foiz  bo'yicha  daromad  to'lanish  majburiyatini  oladilar.  

Investitsiya  fondlari  esa  daromad  to'lanishi  yuzasidan  qaltisliklarni  investorlar 

zimmasiga yuklaydilar.