O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti axborot texnologiyalari kafedrasi

tarmoqlar uchun OT  
Tarmoq operatsion tizimlari har xil hususiyatlarga nimaga mo`ljallanganligiga 
qarab ega bo`lishi mumkin:
* 
Bo`lim tarmog`i – umumiy masalarni yechadigan uncha katta 
bo`lmagan 
ishchilar 
guruhi 
tomonidan 
ishlatiladi. 
Bo`lim 
tarmog`ining asosiy maqsadi ilova, ma’lumot, lazer printerlari va 
modemlar kabi lokal resurslarni taqsimlash hisoblanadi. Bo`lim 
tarmoqlari odatda qism tarmoqlarga bo`linmaydi.
* 
Kampus tarmoqlari – bir nechta bo`lim tarmoqlarini alohida binoda 
yoki korxonaning biror hudidi ichida birlashtiradi. Bu tarmoqlar hali 
ham lokal tarmoqlar hisoblanadi, shunday bo`lsada ular bir necha 
kilometr kvadratni qo`lashi mumkin. Bunday tarmoqning servisi 
bo`lim tarmog`ining o`zaro aloqasini, korxona ma’lumotlar bazasiga 
ruxsatini, faks – serverga, yuqori tezlikli modem va `rinterlarga 
ruxsatini o`zida mujassam etadi.  
* 
Korxona tarmoqlari(korporativ tarmoqlar) – alohida korxonaning 
hamma hududlarining bor kompyuterlarini birlashtiradi. Ular shahar, 
viloyat va hattoki butun qit’ani xam qo`lashi mumkin. Bunday 
tarmoqlarda foydalanuvchilarga boshqa ishchi guruhlar, boshqa 
bo`limlar, ostbo`limlar va korporatsiya shtab – kvartiralaridagi 
ma’lumotlar va ilovalarga ruxsat beriladi.
 
13-Amaliy mashg‘ulot. Zamonaviy operatsion tizimlar bilan ishlash. 
ZAMONAVIY OPERATSION TIZIMLAR 

---

Operatsion tizim (OT) - o‘zaro bog‘langan tizimli dasturlar kompleksi. U 
foydalanuvchining kompyuter bilan aloqasini tashkillashtiradi va boshqa 
barcha dasturlarning bajarilishini ta'minlaydi.
OT kompyuter qurilmalarining bajariluvchi dasturlari ?amda foydalanuvchilar 
orasida bo?lovchi vazifasini bajaradi.
OT odatda kompьyuterning tashqi xotirasi (disk)da saqlanadi. Kompьyuter 
ishga tushirilganda u diskdan o‘tiladi va tezkor hotira qurilmasiga joylashadi. 
Ushbu jarayon operatsion tizimning yuklanishi deb ataladi.
OTning vazifasiga quyidagilar kiradi:
- 
foydalanuvchi bilan mulo?ot o‘rnatish;
- 
ma'lumotlarni kiritish-chi?arish va bosh?arish;
- 
dasturlarning ish jarayonini rejalashtirish va tashkillashtirish;
- 
resurslar (tezkor va kesh hotira, processor, tash?i ?urilmalar)ni ta?simlash;
- 
dasturlarni ishga tushirish;
- 
hizmat ko‘rsatishdagi har hil yordamchi amallar;
- 
ichki qurilmalar orasida ma'lumotlarni uzatish;
- 
tarkibiy qurilmalar (monitor, klaviatura, printer va xokazo) ish faoliyatini 
dasturiy ta'minlash.
OTga misollar - MS-DOS, Windows, Linux, UNIX, Solaris, Doppix, MacOS 
va boshqalar.
WINDOWS NT operatsion tizimi.
WINDOWS NT- ko‘p foydalanuvchili, ko‘p masalali, ko‘p oqimli OT dir, u 
WINDOWS 95 interfeysiga deyarli o‘xshash bo‘lgan grafikli foydalanuvchi 
interfeysiga ega.
Bu operatsion tizimning o‘ziga xos xususiyatlari:
• 
ichiga qurilgan tarmoqdi yordam berish - boshqa OT lardan farqli ularoq u 
boshidayoq hisoblash tarmog‘ida ishlashni hisobga olib yaratilgan, shuning 
uchun foydalanuvchi interfeysiga fayllar, qurilmalar va ob'ektlarni birgalikda 
tarmoqli ishlatish vazifalari moslashtirilgan;
• 
muhimlik bo‘yicha ko‘p masalalik, bu yuqoriroq muhimli ilovalarning quyi 
muhim ilovalarni siqib chiqarishiga imkon beradi, xususan, "to‘xtab qolgan" 
ilovalarni bajarishda tizimning ishlamay turib qolishini avtomatik bartaraf 
qilish hisobiga mashina vaqtini yanada samaraliroq ishlatish imkonini beradi;
• 
dasturlarni va foydalanuvchining turli fayllarini ruxsat etilmagan murojaat 
qilishdan etarlicha kuchli himoya vositasining borligi; resurslarga ko‘p darajali 
murojaat qilishlarning borligi, bunda foydalanuvchi murojaat qilish darajalarini 
ularning vakolatiga mos ravishda belgilaydi;
• 
bir nechta faylli tizimlarni qo‘llab-quvvatlash - WINDOWS ning hamma 
versiyalari tomonidan qo‘llab quvvatlanadigan DOS faylli tizimidan tashqari, 
WINDOWS NT o‘zining shaxsiy faylli tizimiga (NTFS) ega va OS/2 (High 
Performance FS) va ixcham-disk (CDFS) faylli tizimlarini qo‘llab-quvvatlaydi;

---

• 
kompyuter platformalarini, shu jumladan multiprocessorli hisoblash 
tizimlarining keng spektrini qo‘llab-quvvatlash.
WINDOWS NT OT ning birinchi versiyasi bozorda 1993 yilda paydo bo‘ldi, 
hozirgi vaqtda esa uning 3. 0 va 4. 0 versiyalari turli xil tashkilotlar, banklar, 
sanoat 
korxonalari 
va 
shaxsiy 
foydalanuvchilar 
tomonidan 
keng 
qo‘llanilmoqda.
Windows ni ba'zi imkoniyatlari quyidagilardir:
Universal grafika - Windows dasturlarning qurilmalarga va dastur ta'minotiga 
bog‘liqsizligini ta'minlaydi.
Yagona interfeys - Windows da foydalanuvchining muloqati yagona, ya'ni turli 
dasturlar bilan ishlaganingizda bu qoidalardan foydalaninishingiz mumkin.
Mavjud dastur ta'minoti bilan muvofikligi - Windows MS DOS ning barcha 
amaliy paketlari, muharrirlari, elektron jadvallari ishini ta'minlaydi.
Ko‘p masalaligi- Windows bir paytning o‘zida bir necha hujjat va dasturlar 
bilan ishlaydi, bir dasturdan boshqasiga o‘tishni ta'minlaydi. Mavjud tezkor 
hotiradan to‘liq foydalanish imkoniyati mavjud. qurilma resurslaridan ham 
to‘liq foydalaniladi. Windows qurilmalari ora sidagi muloqotni dasturlarning 
o‘zi ta'minlaydi.
Ma'lumotlar almashinuvi - Windows dasturlararo ma'lumot almashish 
imkoniyatiga ega. Bu mahsus Clipboard (ma'lumot almashish buferi), yoki 
DDE (Dinamic Data Exchangema'lumotlarning dinamik almashinuvi, ya'ni 
boshqa dastur natijalardan foydalanishi), OLE (Obiect-Linking Emboding- 
dastur ilovalarida ma'lumotlardan tahrirlangan ?olda foydalanish) yordamida 
amalga oshiriladi.
Dasturlardan foydalanishning oddiyligi tufayli foydalanuvchini o‘rgatishga 
talablar 
kamayadi 
va 
tajribali 
foydalanuvchilar 
tizimining 
yangi 
imkoniyatlarini tashqi yordamsiz o‘zi o‘rganishi mumkin. Buning uchun 
“Pusk”- ishga tushirish tugmasidan, masalalar panelidan, Provodnik dasturidan, 
yordam berishning yangi tizimlari va imkoniyatlaridan foydalaniladi.
MICROSOFT 
firmasi 
WINDOWS 
dasturini 
1983 
yilda 
yaratib, 
dastlab,WINDOWS-3.1WINDOWS-3.11 
versiyalari, 
WIDOWS-95, 
WINDOWS-98 , WINDOWS-2000 , keyinchalik esa WINDOWS-XP versiyasi 
yaratildi va Respublikamizda ayni vaqtda oliy va o‘rta maxsus bilim yurtlari 
o‘quv jarayonida qo‘llanilmoqda. Windows so‘zining ma'nosi
“darchalar”,”oynalar”. Windowsga kirganda dasturlar oynalarda bajariladi. 
Oynalarning piktogrammalarga kichraytirish mumkin. Bu esa ekrandan unumli 
foydalanish imkonini beradi.