Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkеnt davlat

Ikkilamchi oreollar va ularning tarqalish oqimi. Foydali qazilmalar 
vujudga kelgandan (ma’dan hosil boʻlish jarayoni toʻxtagandan) soʻng, 
turli tabiiy sabablarga koʻra, uning atrofidagi togʻ jinslarida (qamrovchi) 
yangi ikkilamchi kimyo jarayoni natijasida element va minerallar bilan 
boyitilishi mumkin (ikkilamchi oreollar). Bular yer yuzasidagi jinslarda, 
jumladan tuproqlar, argillit, alevrolit (lyosslar), ya’ni nisbatan yosh 
jinslarda, oʻsimliklar, yer osti va yer usti suvlari, jinslar gʻovaklaridagi 
havoda va atmosferada paydo boʻladi. 
Oreollar shakli koʻpincha doirasimon (izometrik) boʻladi. Mexanik 
oqimlar shakli esa, yuqorida aytilganidek, mexanik oʻzgarish natijasida 
(sellar, yer oʻpirilishi, yomgʻir ta’sirida) uzunchoq, soy shaklida boʻladi 
(yuqoridan pastga). 
Ikkilamchi oreollar va tarqalish oqimlari oʻzgaruvchanlik xarakteriga 
koʻra quyidagi turlarga boʻlinadi: 
- mexanik oreollar kimyoviy mustahkam foydali qazilmalarning 
maydalanishi, soʻngra iqlim faoliyati natijasida taqalishi natijasida 
tashkil topadi. Ular maydalanish darajasi va agregat tarkibiga qarab: 
yirik qismi (katta toshlar, shagʻal), shlix (qumtosh va mayda shagʻal) va 
loyqalarga ajratiladi (11-rasm). 
 
 
 
11-rasm. Ikkilamchi oreollar shakllari: 
1- birlamchi ma’dan tanasi; 2- nuragan ma’dan boʻlaklari; 3- relyef chiziqlari. 

---

59
- tuzli oreollar ma’danlar tarkibidagi kimyoviy birikmalarning 
parchalanishi, erishi va qayta tashkil boʻlishi jarayonlari ta’sirida yer 
yuzasining yaqin qismlarida joylashgan togʻ jinslarida kimyoviy 
elementlar va tuzlar koʻrinishida tashkil topadi. Ularning paydo boʻlishi 
va oʻzgarib turishi yomgʻir, qor va bugʻlanish bilan chambarchas 
bogʻliqdir. 
- gidrogeokimyoviy oreollar yer osti va ustidagi suv sistemasi bilan 
bogʻliq. Gidrogeokimyo oreollari doimiy (chuqur suvli qatlamlar) va 
vaqtinchalik (yer yuzasiga yaqin, iqlim ta’sirini sezuvchan va yomgʻir 
suvlari oʻtadigan) suv gorizontlariga boʻlinadi. Haydarkon simob 
obyektida yer osti suvlarida va ular bilan bogʻliq chashma-buloqlarda 
shu element mavjudligi aholi sogʻligʻiga salbiy ta’sirini oʻtkazadi. 
Jumladan boshqa tomirsimon minerallar bilan yonma-yon uchraydigan 
element – margimush ichimlik oqar suvni zaharlashi mumkin. 
- atmogeokimyoviy oreollar yer ustiga yaqin joylashgan togʻ jinslari 
tarkibidagi, gʻovaklardagi va yer yuzasiga yaqin atmosfera (havo) 
qismida bugʻ va gaz holatidagi kimyoviy elementlarning mavjudligidan 
iboratdir. Bunday oreollar gazsimon faza holatidagi elementlarning 
migratsiyasi natijasida paydo boʻladi. Masalan, radioaktiv elementlari 
bor konlar ustida (atmosferasida) radon, toriy va geliy oreollari; 
uglevodorod tarkibli obyektlarda yoqimli gaz, geliy, CO
2
larning 
atmogeokimyoviy oreollari vujudga keladi. 
- 
biogeokimyoviy 
oreollar 
oʻsimliklarning tarkibida turli 
elementlarning yuqori miqdori kuzatilishi bilan bogʻliq. Bunday oreollar 
foydali qazilmalar joylashgan hududlarda paydo boʻladi (12-rasm).