O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti fizika va texnoligik ta’lim fakulteti Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi yo’nalishi Abduvaitova Durdona Umid qizining

Birinchi bosqich 20-asrning o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi, bunda asosan fitnachilar yoki yolg’izlarning kichik guruhlari terrorchilik harakatlarini uyushtirgan va sodir etgan. Alber Kamyu ta’biri bilan aytganda bu “ hunarmandchilik terrorizmi” edi. Tarix bunday siyosiy terrorning misollarini biladi. Ulardan eng mashhurlari 1881-yilda “ Narodnaya volya” guruhi tomonidan podsho Aleksandr II ning yo’q qilinishi, ichki ishlar vazirlari D.Sipyagin va V.Plevega uyushtirilgan suiqasd, bosh vazir P.Stolypinning o’ldirilishidir. Terrorchilik harakati – avstriyalik taxt vorisi Frans Ferdinand tamoyili bo’yicha serb millatchilik tashkiloti a’zosi G. tomonidan qotillik birinchi jahon urushini boshlash uchun bahona bo’ldi.

32
Ikkinchi bosqich terrorizm tarixida ikkinchi jahon urushi va sovuq urush davri bilan bog’liq bo’lib, terror davlat darajasida faol qo’llanila boshlandi. Bu endi faqat fitnachilarning alohida guruhlari emas, siyosiy partiyalar va harakatlar, lekin butun davlatlar o’z raqiblariga qarshi kurashda terror usullaridan foydalana boshladilar. Shunday qilib, Sovuq urush davrida terrorchilik faoliyati kurash vositasi sifatida ikki qudratli davlat – AQSH va SSSR hukumatlari tomonidan rag’batlantirila boshlandi.

Va nihoyat, uchinchi bosqichda, ya’ni zamonaviy davrda terror davlatlar doirasidan chiqib ketdi. U global, transmilliy xususiyat kasb etdi. Terror hozirda katta moliyaviy resurslarni, ularni to’ldirish va dunyoning turli mintaqalarida foydalanish imkoniyatini birlashtirgan yaxlit tizimdir, eng kuchli axborotni qo’llab-quvvatlash , yagona tarmoq – butun dunyoni qamrab olgan o’rgimchak to’ri. Terror nafaqat muayyan davlatlarga siyosiy bosim o’tkazish vositasiga, balki katta daromad olish imkonini beruvchi iqtisodiyotga ham aylandi. Hozirgi kunda terrorizmga qarshi kurash masalalarini bir yoki bir necha davlat doirasida hal etishni tasavvur qilib bo’lmaydi – bu ko’plab mamlakatlar va xalqlarning sa’y – harakatlarini maksimal darajada jamlashni talab qiladigan vazifadir.
Bugungi kunda terrorizmning o’ziga xos xususiyati terroristic tashkilotlar va guruhlar tomonidan zamonaviy jamiyatning o’ziga xos xususiyatlaridan foydalanishdir. Bular , shubhasiz, jamoatchilik fikrining kuchiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi, sensatsiyalarni aks ettirishga qaratilgan ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi, rivojlangan mamlakatlardagi ko’pchilik odamlarning to’kin-sochin hayotga odatlanishidir.
Tadqiqotchilar D.Gusev, O.Matveichev, R.Xazeev va S.Chernakovlar shunday ta’kidlaydilar: “ Terrorchi qanday shiorni ishlatmasin, u globalizmning tarafdori va mahsulidir. Globallashuvning asosiy amrlari:

1. 
   Hammani eshitish kerak
   

2. 
   Bayonotlar uchun bo’sh joy bo’lishi kerak.
   

Terrorchi – o’ziga quloq solmayotganiga ishonadigan va muloqotda hamda amaliyotda u bilan hisoblanmaydigan kishi. Shuning uchun u so’zni oladi va butun “ommaviy dunyo” unga shoshiladi. Terrorizm bugungi kunda san’at asariga, tomoshaga, rasmga o’xshaydi. Bu yuz minglab foto va kino kameralari ob’ektivi oldida davom etmoqda. Bu faqat kameralar va bu reklama bor joyda mumkin. Ya’ni, sivilizatsiyalashgan dunyoda darhaqiqat, teraktlar haqida haqida gazetalarning birinchi sahifalarida va barcha yangiliklar habarlarida xabar beriladi.

33
Terrorchilarning harakatlari fuqarolarning xavfsizligini ta’minlay olmaydigan davlatni qo’llab-quvvatlashni to’xtatishga qaratilgan.

Bu shart-sharoit shundan kelib chiqdiki, bugungi kunda terrorchilar yetakchilar va siyosatchilarning hayotiga tajovuz qilishni emas, balki imkon qadar ko’proq begunoh oddiy odamlarni ommadan garovga olishni yoki yo’q qilishni afzal ko’rmoqda. Bunday jinoyatlarning psixologik ta’siri katta. Keling, gazetadagi maqolalardan birining satrlariga qaraylik “ Metroda yurish, havoda uchish, teatr va knsert zallariga boorish qo’rqinchli, ish kunidan keyin kechqurun o’z uyingizda dam olish qo’rqinchli…”. Zamonaviy terrorchilarning harakatlaridan maqsad ham aynan shu. Odamlarni qo’rqitish, ularning qalblariga qo’rquv o’rnatish.

D.Olshanskiy alohida ta’kidlaydi zamonaviy terrorizmning bir qancha turlari mavjud deya:

1. 
   Siyosiy ( siyosiy rahbarlar va ularning qarorlariga bevosita ta’sir ko’rsatish maqsadida, ehtimol, ularni olib tashlashga erishish uchun);
   

2. 
   Axborot ( kerakli fikr va mulohazalarni shakllantirish maqsadida odamlarning ruhiyati va ongiga bevosita , ko’pincha zo’ravonlik bilan ta’sir qilish, ma’lum “ qo’rqinchli” mish-mishlarni tarqatish);
   

3. 
   Iqtisodiy ( raqobatchilarga bosim o’tkazish maqsadida kamsituvchi iqtisodiy harakatlar, bunda alohida kompaniyalar ham, davlatlar ham bo’lishi mumkin);
   

4. 
   Ijtimoiy ( har kuni biz ko’chada, maktabda, uyda duch kelishimiz mumkin bo’lgan qo’rqitish, masalan, kichik biznesni qo’rqitadigan “ skinheadlar” , raketalar);
   

Terrorizmning bunday turlarining barchasi qaysidir ma’noda bir-biri bilan bog’liq – ular odamlar hayotiga tahdid soladi, aholi o’rtasida qo’rquvning tarqalishiga olib keladi. “ Terrorchilar ijtimoiy muhitni jiddiy o’zgartirishga, qo’rquv, noaniqlik va hokimyat institutlariga ishonchsizlikni keltirib chiqarishga qodir. Ularning xatti-harakatlari ayniqsa , demokratik davlatlar uchun halokatli bo’lishi mumkin, bu yerda fuqarolarning g’azabi terrorizmga barham berish bo’lgan yagona va’dani saylovlarda qo’llab-quvvatlashda namoyon bo’lishi mumkin” deydi rus olimi L.Ya.Gozman.

34
Aytish mumkinki, terrorchilarning xatti-harakatlari natijasida ko’pincha hukumat kursi o’zgarib turadi, hukmron doiralar o’zgaradi. Terrorizm xalqlar va davlatlar hayotida jiddiy o’zgarishlar kiritdi.
Odatiy aloqalar va turmush tarsi buzilgan. Ma’lum bo’lishicha , jamiyatning ochiqligi, fuqarolarga davlat tomonidan ishonch bildirilishidan terrorchilar o’z maqsadlariga erishish uchun faol foydalanmoqda. Zamonaviy davlat uchun muhim muammo – terrorga yanada muvaffaqqiyatli qarshilik ko’rsatish uchun shaxsning huquq va erkinliklarini cheklash zarurati. 2001 – yil 11- sentabrda Nyu-York va Vashingtonda butun dunyoni larzaga slogan teraktlardan so’ng AQSh hukumati aeroportlarda misli ko’rilmagan xavfsizlik choralarini ko’rdi, mamlakatga kirishning yangi tartibini joriy qildi va fuqarolar ustidan nazoratni kuchaytirdi.
Aeroportlarda tekshiruvlar sezilarli darajada kuchaytirildi. Va odamlar xavfsizlik nomidan bu cheklovlarga rozi bo’lishlari kerakligini tushunishdi. Ammo , mashhur Business Week jurnali ta’kidlaganidek, “ nazorat va nazorat qonun nazorati ostida bo’lib, fuqarolarga qandaydir tekshiruv o’tkazilyotgani to’g’risida xabardor qilinishini talab qiladi va bu fuqarolarga o’zlari haqidagi noto’g’ri ma’lumotlarni tuzatish huquqini beradi. “ Terror tahdidi bosimi ostida zamonaviy jamiyat oldida turgandilemma “ xavfsizlik evaziga erkinlik” dir.
XXI asr boshlarida har yili yangi terror to’lqini kuchayib bormoqda. Zamonaviy dunyo bir qator jiddiy terrorchilik hujumlarini boshdan kechirdi. Ulardan eng kattasi 2001- yil 11-sentabrda Nyu-Yorkda jahon savdo markazi minoralarining qulashiga olib kelgan terakt edi.
Egizak minoralar vayronalari ostida 3000 dan ortiq odam – dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan odamlar halok bo’ldi. Ko’pchilik bu terroristic harakatni yangi davrning boshlanishi deb hisoblay boshladi. 2004-yil Ispaniya xalqi uchun fojiali yil bo’ldi, terrorchilar Madridning Atocha vokzaliga kelgan yo’lovchi poyezdini portlatib yubordilar. Portlashda 100 dan ortiq odam halok bo’lgan.
Mamlakatimizda terror qurbonlarining qayg’uli ro’yxati ham salmoqli. 1999-yil sentabr oyida terrorchilar Moskva va Volgodonskda tinch aholi yashaydigan uylarni portlatib yuborishdi. 300 ga yaqin odam halok bo’ldi. Biz dahshatli so’zni bilib oldik – RDX. Yo’lovchi poyezdlari, bozorlar , avtobus bekatlarida portlashlar gumburladi.
2002 yil oktyabr oyida qaroqchilar Moskvadagi Dubrovkadagi teatr markazini egallab olishdi. “ Nord – Ost” musiqiy spektaklining nomi Rossiyaning

35
zamonaviy tarixdagi dahshatli fojianing ramzi bo’ldi. 800 dan ortiq garovga olinganlar ozod etilganda, 130 ga yaqin odam halok bo’lgan. Grozniydagi Hukumat uyi yaqinida yuz bergan portlashda 70 kishi halok bo’ldi. 2003 yil yozida “ Qanotlar “ festivalida Tushinskaya metro bekati yaqinidagi portlashda , 2004 yil fevral oyida “ Avtozavodskaya” stantsiyasida Moskva metrosida vagonning portlashi paytida o’nlab odamlar halok bo’ldi. 2004 – yil avgust sentyabr oylarida mamlakatimizni yangi terror to’lqini qamrab oldi. Xudkush – terrorchilar bortida 90 kishi bo’lgan ikkita yo’lovchi samolyotini portlatib yuborgan. Rijskaya metrosi yaqinidagi portlashda 10 kishi halok bo’lgan.

Va so’z topish qiyin bo’lgan eng dahshatli fojia Shimoliy Osetiyaning Beslan shahridagi maktabda sodir bo’ldi, u yerda 1 sentyabr, Bilimlar kunida terrorchi jangarilar 1200 ga yaqin odamni, ko’pchilikni garovga oldilar. Ular bolalar edi. Garovga olinganlarni ozod qilish paytida 338 kishi halok bo’ldi. Bolalarning o’limiga olib kelgan dahshatli jinoyat! Terrorchilar va ularning ortida turib, ularning faoliyati uchun katta moliyaviy resurslar ajratayotganlar tomonidan e’lon qilingan urush bo’lmasa, bu nima?
Terrorga qanday qarshi turish kerak? Bunday daxshatli urushlarning takrorlanishhini qanday oldini olish mumkin? Bu savollar o’zlariga va odddiy odamlar va harbiylar, dunyoning yetakchi davlatlari rahbarlari bu savollarga har birimiz javob izlashimiz kerak. Afsuski, bugungi kunda terrorizm xalqlar va davlatlar reaktsiyasidan oldinda jamoat va davlat tuzilmalari ko’p jihatdan terrorchilar tahdidini yetarli darajada aks ettirishga tayyor emas edi. Terrorga qarshi kurash to’liq tus olmoqda. Uning jabhalaridan biri esa har bir zamondoshimizning ongu – shuuridan, qalbidan o’tadi. Biz – tinch osoyisihta hayotni saqlash va asrashga intilayotgan oddiy odamlar – mutloq ko’pchilikmiz.
Terrorchilar bizning qalbimiz uchun kurashib, ularda qo’rquv uyg’otishga, qadr-qimmatimiz va aql-zakovatimizni tortib olishga harakat qilmoqdalar. Vladimir Putin Beslandagi fojia munosabati bilan Rossiya fuqarolariga murojatida shunday dedi: “ Biz … bir necha marta inqirozlar, tartibsizliklar va terrorchilik harakatlariga duch kelganmiz. Ammo hozir sodir bo’lgan voqea g’ayriinsoniy, misli ko’rilmagan terror jinoyatidir. Bu president, parlament yoki hukumatga qarshi emas.
Bu hamma uchun muammo. Barcha xalqlarga, bizning mamlakatimizga qilingan hujumdir. Terrorchilar bizdan kuchliroq ekaniga ishonishadi. Ular bizni shafqatsizligi bilan qo’rqitishi, irodamizni falaj qilishi va jamiyatimizni buzishi mumkin.

36
Xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasida hamkorlik to’g’risida.

O’zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Pokiston Islom Respublikasi Hukumati bundan keyin alohida “ Tomon”, birgalikda “ Tomonlar” deb ataluvchilar.
BMT Nizomining maqsad va prinsiplariga, jumladan, xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash, davlatlar o’rtasida do’stona munosabatlar hamda hamkorlikning rivojlanishiga amal qilib, davlatlarning suvereniteti, tengligi va hududiy yaxlitligini, o’zaro hurmat prinsiplarini qayta ta’kidlab , xalqaro terrorizm davlatlarning hududiy yaxlitligi hamda xavfsizligi, shuningdek siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy barqarorligiga tahdid solishini anglab, xalqaro terrorizm ushbu bitimda qanday belgilangan bo’lsa , ularning maqsadidan qat’iy nazar, har qanday sharoitlarda ham oqlanishi mumkin emasligi, xalqaro terrorizmni sodir etgan aybdor shaxslar esa javobgarlikka tortilishi lozim ekanligiga ishonib, O’zbekiston Respublikasi va Pokiston Islom respublikasi qo’shilgan xalqaro terrorizmning har qanday ko’rinishlarini oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikka doir xalqaro konvensiyalarni e’tiborga olib, xalqaro terrorizm, noqonuniy migratsiya va odamlar savdosini qo’llab-quvvatlovchi harakatlarning oldini olish sohasida hamkorlikdan manfaatdor bo’lib, tomonlarning ushbu bitim qoidalari doirasida birgalikdagi sa’y-harakatlari terrorizmga qarshi kurashning samarali shakllaridan hisoblanishiga amin bo’lib