O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti fizika va texnoligik ta’lim fakulteti Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi yo’nalishi Abduvaitova Durdona Umid qizining

Tijorat manbalari energiyaga qattiq 9 qattiq va qo’ng’ir ko’mir, torf, neft slanetslari, smola qumlari), suyuq ( neft va gaz kondensati), gazsimon ( tabiiy gaz) yoqilg’i va birlamchi elektr energiyasi ( atom, gidro,shamol, geothermal,quyosh, suv toshqini natijasida hosil bo’ladigan elektr energiyasi) kiradi.
Notijorat manbalari boshqa barcha energiya manbalarini ( o’tin, qishloq xo’jaligi va sanoat chiqindilari, ishlaydigan chorva mollarining mushaklari va odamlarning o’zi) o’z ichiga oladi.
Jamiyat rivojlanishining butun sanoat bosqichida butun jahon energetika sanoati asosan tijorat energiya manbalariga ( umumiy energiya iste’molining qariyb 90%) asoslangan. Shuni ta’kidlash kerakki, mamlakatning butun guruhi ( Afrikaning ekvator zonasi, Janubi-Sharqiy Osiyo) mavjud bo’lib, ularning katta aholisi deyarli faqat notijorat energiya manbalari tufayli mavjudligini qo’llab quvvatlaydi.
23
So’ngi 50-60- yillardagi ma’lumotlarga asoslangan energiya iste’molining turli prognozlari shuni ko’rsatadiki, taxminan 2025 yilgacha Jahon energiya iste’molining joriy o’rtacha o’sish sur’ati saqlanib qolishi kutilmoqda – yiliga taxminan 1.5% va aholi jon boshiga jahon iste’molini barqarorlashtirish darajasi 2.3 – 2.4 tonna standart yoqilg’i/ ( kishi-yil).
2030-yildan so’ng aholi jon boshiga o’rtacha jahon energiya iste’moli 2100- yilga kelib asta-sekin kamayishi prognoz qilinmoqda. Shu bilan birga, jami energiya iste’moli 2050- yildan keyin barqarorlashuv tomon aniq tendentsiyani va hatto asr oxiriga kelib biroz pasayishni ko’rsatadi.
Prognozni ishlab chiqishda hisobga olinadigan eng muhim omillardan biri bu qazib olinadigan neft va gaz zaxiralarining tugashi 2050- yildan erta bo’lmaydi va qo’shimcha qayta tiklanadigan resurslarni hisobga olgan holda 2050- yildan keyin amalga oshiriladi. Agar qazib olinadigan ko’mir zaxiralari birgalikda olingan neft va gaz zaxiralaridan sezilarli darajada oshib ketishini hisobga olsak, bu senariyda jahon energetikasining rivojlanishi bir asrdan ko’proq vaqt davomida resurslar nuqtai nazaridan ta’minlanganligini ta’kidlash mumkin. Biroq , prognozlar natijalarida sezilarli farq bor, buni 2000-yil ucun nashr etilgan ba’zi proyeksiya ma’lumotlarining tanlovidan aniq ko’rish mumkin.

N²	Prognostika markazi	Birlamchi iste’moli, Gt yoqilg’I konv./ yil
1	Atom energiyasi instituti (1987)	21
2	Amaliy tizimlarni tahlil qilish xalqaro instituti(IIASA)(1981)	20
3	Xalqaro atom energiyasi agentligi (MAGATE)(1981)	18
4	Oak Ridge milliy labaratoriyasi ( ORNL)(1985)	18
5	Iqlim o’zgarishi bo’yicha xalqaro komissiya(IPCC) (1992)	15
6	Global energiya muammolari labaratoriyasi( IBRAE RAN – MPEI ) (1990)	14
7	Haqiqiy energiya iste’moli	14

24
Prognozga nisbatan energiya iste’molining kamayishi, birinchi navbatda, uni rivojlantirishning keng yo’llaridan , energiya eyforiyasidan energiya samaradorligini oshirish va uni har tomonlama tejashga asoslangan energetika siyosatiga o’tish bilan bog’liq.
Ushbu o’zgarishlarning sababi 1973 va 1979 yillardagi energetic inqirozlar , qazib olinadigan yoqilg’i zaxiralarining barqarorlashishi va ularni ishlab chiqarish tannarxining oshishi, eksport tufayli iqtisodiyotning dunyodagi siyosiy beqarorlikka bog’liqligini kamaytirish istagi edi.
Shu bilan birga , energiya iste’moli haqida gapirganda, postindustrial jamiyatda yana bir asosiy vazifani hal qilish kerakligini ta’kidlash kerak – aholini barqarorlashtirish. Ushbu muammoni hal qilmagan yoki hech bo’lmaganda uni hal qilish uchun harakat qilmagan zamonaviy jamiyatni rivojlangan yoki sivilizatsiyalashgan deb hisoblash mumkin emas, chunki aholining nazoratsiz o’sishi insonning biologik tur sifatida mavjudligiga bevosita tahdid solishi aniq.
Shunday qilib, dunyoda aholi jon boshiga energiya iste’moli barqarorlashuv tendentsiyasini ko’rsatadi. Shuni ta’kidlash kerakki, bu jarayon taxminan 25 yil oldin boshlangan. Global iqlim o’zgarishi haqidagi hozirgi mish-mishlardan ancha oldin. Tinchlik davridagi bunday hodisa sanoat davri boshidan beri birinchi marta kuzatilmoqda va dunyo davlatlarining yangi, postindustrial rivojlanish bosqichiga ommaviy o’tishi bilan bog’liq bo’lib, unda aholi jon boshiga energiya iste’moli doimiy bo’lib qolmoqda. Bu haqiqat juda muhim, chunki buning natijasida dunyoda jami energiya iste’moli ancha sekinroq o’sib bormoqda. Aytish mumkinki, energiya iste’molining o’sishi jiddiy sekinlashishi ko’plab prognozchilar uchun kutilmagan hodisa bo’ldi.
1.2 YOQILG’I INQIROZI.
1970- yillarning boshlarida gazeta sahifalari sarlavhalar bilan to’la edi: “ Energiya inqirozi”, “ Qalbaki yoqilg’i qancha davon etadi?” , “ Neft davrining oxiri”, “ Energiya betartibligi”. Bu mavzuga hozirgacha barcha ommaviy axborot vositalari - bosma nashrlar , radio, televideniya katta e’tibor qaratilmoqda. Bunday tashvishlanishlar uchun asoslar bor, chunki insoniyat o’zining energiya bazasini kuchli rivojlantirishning qiyin va ancha uzoq davriga kirdi. Shuning uchun siz shunchaki bugungi kunda ma’lum bo’lgan yoqilg’i zaxiralarini sarflashingiz kerak, ammo zamonaviy energiya ko’lamini kengaytirish, yangi energiya manbalarini izlash va uni aylantirishning yangi usullarini ishlab chiqish.
Energetika sohasini rivojlantirish bo’yicha ko’plab prognozlar mavjud. Shunga qaramay, prognozlashning takomillashtirilgan metodologiyasiga qaramay , prognozchilar noto’g’ri hisob-kitoblardan himoyalanmagan
25
va 40-50 yil kabi vaqt oralig’ida prognozlarining yuqori aniqligi haqida gapirish uchun yetarli asosga ega emaslar.Inson doimo oldinga siljish uchun imkon qadar ko’proq energiyaga ega bo’lishga intiladi. Har doim ham fan va texnologiya unga tobora ortib borayotgan hajmlarda energiya olish imkonini bermaydi. Ammo, tarixiy taraqqiyot shuni ko’rsatadiki, insoniyatning yana bir sifat sakrashini amalga oshirishga va yanada tezroq qadamlar bilan yangi yutuqlarga erishishga yordam beradigan yangi kashfiyotlar va ixtirolar paydo bo’ladi.
Biroq , energiya resurslarining kamayishi muammosi saqlanib qolmoqda. Yerning resurslari bo’linadi qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan. Birinchisiga quyosh energiyasi, yerning issiqligi, okeanlarning to’lqinlari, o’rmonlar kiradi. Quyosh va yer bor ekan, ular mavjud bo’lishdan to’xtamaydi. Qayta tiklanmaydigan resurslar tabiatan to’ldirilmaydi yoki juda sekin, odamlar undan foydalanishga qaraganda ancha sekin to’ldiriladi. Yer tubida yangi qazilma yoqilg’ilarining hosil bo’lish tezligini aniqlash juda qiyin. Shu munosabat bilan mutaxassislarning hisob-kitoblari 50 martadan ko’proq farq qiladi.
Agar biz eng katta raqamni qabul qilsak ham, Yerning ichaklarida yoqilg’ining to’planish tezligi hali ham uni iste’mol qilish tezligidan ming baravar kam. Shuning uchun bunday resurslar qayta tiklanmaydigan deb ataladi. Zaxiralarni baholash va asosiy iste’mol qilish jadvalda keltirilgan. Shu sababli, bugungi qazib olish usullari bilan ulardan faqat yarmini olish mumkin. Qolgan yarmi esa yer ostida qoladi. Shuning uchun ham zahiralar 120-160 yil davom etishi haqida tez-tez bahs yuritiladi. Mavjud hisob-kitoblarga ko’ra 40-60 yil davom etishi mumkin bo’lgan neft va gazning yaqinlashib kelayotgan tugashi katta tashvish uyg’otadi.
Ko’mirning o’ziga hos muammolari bor. Birinchidan, uni tashish juda mehnat talab qiladigan ish. Shunday qilib, Rossiyada asosiy ko’mir zaxiralari sharqda , asosiy iste’mol esa Yevropa qismida joylashgan. Ikkinchidan,ko’mirdan keng foydalanish havoning jiddiy ifloslanishi, yer yuzasining tiqilib qolishi va tuproqning yomonlashishi bilan bog’liq.
Turli mamlakatlarda bu muammolarning barchasi boshqacha ko’rinadi, ammo ularning yechimi deyarli hamma joyda bir xil edi – atom energiyasini joriy etish. Uran xomashyosi zahiralari ham cheklangan. Ammo , agar biz takomillashtirilgan turdagi zamonaviy termal reaktorlar haqida gapiradigan bo’lsak, unda ular uchun juda yuqori samaradorligi tufayli uran zahiralarini deyarli cheksiz deb hisoblash mumkin.
Xo’sh, odamlar nega energiya inqirozi haqida gapiryaptilar, agar faqat qazib olinadigan yoqilg’ilar yuzlab yillar davomida yetarli bo’lsa va yadro yoqilg’isi hali ham zaxirada bo’lsa?
26
Yer tubida hali ham ko’p narsa bor, lekin ulardan neft va gaz qazib olish tobora qimmatlashib bormoqda, chunki bu energiyani qashshoqroq va chuqurroq qatlamlardan, yashash uchun mo’ljallanmagan, yashashi qiyin bo’lgan joylarda topilgan kambag’al konlardan olish kerak.
Qazib olinadigan yoqilg’idan foydalanishning atrof-muhitga ta’sirini minimallashtirish uchun ko’proq sarmoya kiritilishi kerak. Atom energetikasi hozirgi vaqtda uning asrlar va ming yilliklar davomida yoqilg’I bilan ta’minlanganligi uchun emas , balki neft va gazni kelajak uchun tejash, shuningdek biosferaga ekologik yukni kamaytirish imkoniyati tufayli joriy etilmoqda.
Atom elektr stansiyalaridan olinadigan elektr energiyasining narxi ko’mirda, kelajakda esa gazda ishlaydigan elektr stansiyalarida ishlab chiqariladigan energiya narxidan ancha past degan fikr keng tarqalgan. Ammo , agar biz yadro energiyasining butun siklini ( xom ashyo qazib olishdan radioaktiv chiqindilarni utilizatsiya qilishgacha, shu jumladan atom elektr stansiyasini qurish xarajatlarigacha) batafsil ko’rib chiqsak, u holda atom elektr stansiyalari ishlashi va uning xavfsizligini ta’minlash eksplutatsiyasi an’anaviy energiya manbalaridan foydalangan holda bir xil quvvatga ega zavodni qurish va ishlatishdan ko’ra qimmatroq bo’ladi. Shu sababli so’ngi yillarda energiya tejovchi texnologiyalarga ko’proq e’tibor qaratilmoqda va qayta tiklanadigan manbalar – quyosh , shamol, suv elementi kabi.
Masalan, Yevropa Ittifoqi 2010-2012 yillarga mo’ljallangan maqsadni belgilagan edi. Ko’pchilik kelajak quyosh sovg’alariga tegishli ekanligiga ishonishadi. Biroq, bu yerda hamma narsa unchalik oddiy emasligi ma’lum bo’ldi. Hozirgacha zamonaviy quyosh fotoelektr elementlaridan foydalangan holda elektr energiyasini ishlab chiqarish narxi oddiy elektr stansiyalariga qaraganda 100 baravar yuqori. Biroq, quyosh batareyalari bilan shug’ullanadigan mutaxassislar optimism bilan to’la va ular o’z narxini sezilarli darajada kamaytirishga ishonishadi.
Mutaxassislarning qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish isdiqbollari bo’yicha qarashlari juda xilma-xildir. Angliya fan va texnologiya qo’mitasi bunday energiya manbalarini rivojlantirish isdiqbollarini tahlil qilib , ulardan zamonaviy texnologiyalar asosida foydalanish atom energetikasini qurishdan kamida ikki-to’rt baravar qimmat degan xulosaga keldi.
1.3 EKOLOGIK ENERGIYA INQIROZI
Atrof – muhitga energiya ta’sirining asosiy shakllari quyidagilardir:

27

1. 
   Insoniyat energiyaning asosiy qismini hanuzgacha qayta tiklanmaydigan manbalardan foydalanish orqali oladi.
   

2. 
   Atmosferaning ifloslanishi: issiqlik effekti, atmosferaga gazlar va changlarning chiqishi.
   

3. 
   Gidrosferaning ifloslanishi: suv havzalarining termal ifloslanishi, ifloslantiruvchi moddalarning chiqindilari.
   

4. 
   Energiya tashuvchilarni tashish va chiqindilarni yo’q qilish, energiya ishlab chiqarishda litosferaning ifloslanishi.
   

5. 
   Atrof – muhitning radioaktiv va zaharli chiqindilar bilan ifloslanishi.
   

6. 
   GESlar tomonidan daryolarning gidrologik rejimining o’zgarishi vabuning natijasida suv oqimi hududining ifloslanishi.
   

7. 
   Elektr tarmoqlari atrofida elektromagnit maydonlarni yaratish.
   

Energiya iste’molining doimiy o’sishini energiyaning salbiy oqibatlarining o’sishi bilan uyg’unlashtirish, yaqin kelajakda insoniyat qazib olinadigan yoqilg’ilarning cheklanishini his qilishini hisobga olsak, bu ikki jihatdan muhim ko’rinadi.

•