O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi muhammadjon Imomnazarov milliy ma'naviyatimiz

4-fasl. Turkiy toshbitiklar ma'naviyati. Millat va miiliy daviatning shakllanishi, millatning o'z-o'zini angiab yetishi
Miiliy davlatlarning shakllana boshlashi millatning shakllanishi bi­lan bevosita bog'liq hodisa. "Avesto" madaniyatining tugal shakllani­shi miloddan ilgarigi VII—VI asrlarda yakunlangan va balki shu davr-larda yozma matnga ko'chgan bo'lsa ehtimol. Harholda Iskandar Maqduniy o'lkamizga kelganda "Avesto"ning to'liq yozma rnatni mavjud bo'lganligi turli qadim kitoblarda qayd etiladi. Bizning min-taqada ilk davlatchilikning yuzaga kelishi ham ushbu davrlargacha boshlangan bo'lib, "Avesto" matnlarida ilk davlatchilikka oid atama-tar va tushunchalar uchrashi bejiz emas. Ammo "Avesto" kitobining to'liq shakllanish davri bo'lgan Bronza asri boshlarida asosan, yuqori-da eslab o'tganimiz, ilk shahar-davlatlar mavjud edi. Ular atrofida esa hanuz kichik urug' jamoalari, qabilalar alohida-alohida, guruh-guruh bo'lib istiqomat qilardilar. Asta-sekin o'zaro yaqin joylashgan turli o'lkalararo madaniy, iqtisodiy, siyosiy aloqalar vujudga kela boshladi. "Avesto" kitobida Oliy tangri Axura Mazda yaratgan o'lkalar Ariana Vaeja (Xorazm), Gava (So'g'diyona), Mouru (Marg'iyona), Baxdi (Boxtar yoki yunoncha shaklida Baqtriya), Nisaya (Nisa – Parfiya poytaxti), Xaroyva (Hirot) va boshqalarni sanab o'tilishi "Mazda-yasna"e'tiqodi dastlab tarqalgan ushbu o'lkalar yagona madaniy min­taqa, keyincha Movarounnahr va Xuroson deb atalgan sarhadni tashkil etganligi ma'lum bo'ladi. Shimolda Xorazmdan janubda Shimoliy Hindistongacha, hozirgi Eronning shimoli-sharqidan Farg'ona vodiy-si, Yettisuv o'lkasigacha, Afg'oniston chegaralari esa deyarli to'liq ushbu hudud ichida joylashgandir. Ushbu mintaqa miqyosida shakl-langan madaniy-ma'naviy muhit asta-sekin o'z chegaralarini kengaytirib borib, butun Eron va Ozarboyjonga tarqaldi. Eron hududida zardush-tiylik e'tiqodiga tayangan buyuk imperiyalar tarkib topdi va ular orqa-li bu ta'limot Mesopotamiya (ya'ni Dajla va Furot daryolari oralig'i, hozirgi Iroq va Suriya, Arabiston yarim oroli, Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya, qadimda Vizantiya), hatto qadim Yunon va Rum (hozirgi Italiya) chegaralariga yetib borib, o'z ta'sirini ko'rsatdi. Ammo Zar-dusht g'oyalari qadim Yunonda ilm-fanning rivojiga xizmat qila bosh-lagan bir paytda bizning mintaqa xalqlari boshiga ko'p kulfatlar yog'ildi. Awalo, Eronda saltanat o'rnatgan ahmoniylar (haxomanishiylar -Kurush, Doro va boshqalar) qadim Turon yurtiga ketma-ket bosqinlar uyushtirdilar. So'ng Yunonistondan Iskandar Maqduniy lashkar tortib keldi. Ikkinchi tomondan, Xitoy xoqonlari goh josus yuborib mintaqa xalqlari orasida nizo chiqarar, goh o'zi qo'shin tortib kelib, Sharqiy Turkiston va Farg'ona vodiylarini bosib olishga urinar edi. Ya'juj-ma'juj (yoki juan-juan)lar shimoldan hujum uyushtirib turardilar. Endi kichik shahar-davlatlar yoki erkin qabila ittifoqlari yetarli bo'lmay qoldi, mintaqa xalqlari o'z kuchli va birlashgan imperiyasini tuzish zaruratini his qila boshladilar. Mintaqadagi kichik davlatlar o'rnida miloddan awalgi III asrdan boshlab xunnlar harbiy demokratik ittifo-qi, so'ngra Kushonlar imperiyasi dunyoga keldi. Sharqiy xunn hukm-dorlari Xitoygacha yetib borgan bo'lsalar, G'arbda ular Balamir (374— 400), Yulduz (400-410), Attila (434-453) kabi nomdor lashkarboshi-lar timsolida butun Rim imperiyasini larzaga soldilar. Kushonlar im­periyasi milodiy era boshlarida hozirgi Shimoliy Hindiston va Turon o'lkalarini yagona hududga birlashtirishga muvaffaq bo'ldilar. Bu ikki yirik davlatchilik tajribasi turkiy xalqlar ishtiroki bilan bo'lgan bo'lsa, keyinroq borib turkiy elat o'z mustaqil imperiyasini tuzishga muvaf­faq bo'ldi. Millatning o'z-o'zini anglab yetishi shu tariqa amalga osh-di. Milodiy eraning V-VI asrlaridan boshlab, gullab yashnagan payt-larida Qora dengiz bo'ylari va Dunay sohillaridan to Janubiy Sibir va Mo'g'uliston yerlarigacha, Volga bo'ylari va O'tal tog'i etaklaridan hozirgi Shimoliy Afg'onistongacha hukmini yuritgan Buyuk turk xo-qonligi (yoki Ko'k turk xoqonligi - "ko'k" bu o'rinda "osmoniy", "muqaddas" ma'nolarini anglatadi) shakllandi. Bu ulug' imperiya goh yuksalish va goh tanazzul davrlarini boshdan kechirib, to milodiy eraning VIII asri boshlarigacha mavjud bo'ldi. Ushbu davrda umum-turk adabiy tili shakllandi, harbiy demokratiya qonunlari asta-sekin barqaror davlatchilik qoidalariga aylana bordi, maxsus turkiy yozuv ishlab chiqilib, boy adabiy yodgorliklar dunyoga keldi. Ularning juda ko'pchiligi bizgacha yetib kelmagan bo'lishi mumkin, ammo yetib kelganlarining o'zini olganda ham jiddiy ma'naviy boylik yaratilganli-gi har qanday shubhadan xolidir. "O'g'uznoma", "Kultegin bitik-lari", "To'nyuquq bitigi", "Bilka qog'on bitigi" singari yirik tarixiy-badiiy asarlar o'sha davr ajdodlarimiz tafakkur tarzi, orzu-armonlari, ma'naviy kamolot darajasini aks ettiradi. Bizning nazarimizda, ushbu tosh bitiklardagi eng muhim mavzu Vatan va millat, mustaqil dav­latchilik g'oyalaridir. Ular bitik mualliflari Yo'Uig' tigin, To'nyuquq va boshqalar qalbida yuksak ehtiroslarni tug'dirgan va bu tug'yon ularni o'qigan bugungi kitobxon diliga ham bundan 12 asr burun qanday bo'lsa, xuddi shunday ta'sir ko'rsata oladi. Budunning (ya'ni, o'sha davr tilida — xalqning) butunligi, yurtboshining oqilligi va tad-birkorligi, bahodirlar shiddati va shijoati bugungi kunimiz uchun ham ibrat va namuna bo'lgulikdir. Ushbu bitiklar mazmunidan turkiy elat islomdan oldinoq yaxlit bir xalq sifatida o'zligini tanib olganini his qilamiz va islom davridagi turkiy sulolalar yuksalishining ma'naviy omillar va asoslarga ega ekan-ligi ayon bo'ladi. Bu paytda turkiy xalqlar yagona Tangriga e'tiqod qilishgan. 716-720-yillar orasida yozilgan "Kichik Kultegin bitigi" shun­day shiddat bilan boshlanadi: Tangri toq. Tangri inoyati bilan Turk Bilka qog'on bu yerga o'lturdim. So'zimni tugal eshitgil. Og'a-inilarim, og'lonim, Birlashgan ulusim, budunim, O'ngdagi hokim, katta beglar, So 'Idagi buyruq tarqatuvchi beglar, O'tuz To'quz o'g'uz bcklari, buduni Bu so 'zimni yaxshilab eshit, Qattiqla tingla'. Bu satrlarni 716-yilda taxtga o'tirgan Bilka qog'on nomidan uning jiyani, buyuk sarkarda Kulteginning nabirasi ulug' shoir Yo'lJug' tigin (tigin - turkiyda "shahzoda" ma'nosini bildiradi) yozmoqda. Bu Va-tan va millat fidoiysi o'z ajdodlari, bobosi va amakisining shonli kurash-lariga bag'ishlab yozgan yirik marsiya - dostonlarida millat va xalq boshini qovushtirish uchun o'z hayotini tikkan bahodir va tadbirkor yurt ulug'larini madh etdi, ulusning bosh manfaati, milliy davlatning yetakchi g'oyasi nima ekanligini yorqin satrlarda ifodalab berdi: Turk budunini biriktirib,
El tutunmog'ingizni bunda bitdim.
Yanglishib parchalanishingizni,
Yana bunda bitdim.
Ne-ne so 'zim esa,
Mangu toshga bitdim.
Uni ko'ra biting,
Endigi turk buduni, beklar².
Iste'dodli sarkarda Kultegin turli turkiy qabilalarni yagona xalq sifatida birlashtirish uchun butun umrini fido qildi, Turk xoqonligi-ning oxirgi hukmdorlaridan bo'lmish akasi Bilka qog'on saltanatini bobolari boshqargan dovrug'li yurt hududlarida saqlab qolish uchun tinmay turli buzg'unchilik tamoyillariga qarshi ayovsiz janglar olib bordi. Yo'llug' tigin buyuk bobolari timsolida elni vatanga muhabbat, millatparvarlik ruhida tarbiya qilishga intiladi, yurt tinch, xalq hayoti farovon bo'Iishi uchun davlatni boshqaruvchilardan, beklardan va oddiy aholidan qanday ma'naviy fazilatlar talab etilishini ulug' xoqonlar davridan namuna keltirib ko'rsatib beradi: Bilka qog'on ermish, Alp qog'on ermish, Buyruqchilariham bilkafbo'lg'on bo'lsa) ermish, Alp bo 'Igan bo 'Isa ermish. Beklariyam, buduniyana to'g'ri ermish, Shuning uchun ancha qo'l tutgan bo'lsa ermish'. Demak, hukmdorning asosiy fazilati bilimli, farosatli, shu bilan bir paytda shijoatli va mard bo'lsa, lashkarboshilar, amaldorlar ham shun-day bo'lsa, beklar, oddiy fuqarolar millat va Vatanga sodiq, to'g'riso'z, gapi bilan amali bir joydan chiqadigan bo'lsa mamlakat yuksalar, el farog'atda yashar ekan. Agar hukmdorlar elni o'ylamasa, xalq to'g'ri yo'ldan toysa, yurt xarob bo'lib, millat o'zgalar asoratiga giriftor bo'lar ekan. Bu azaliy va abadiy ma'naviy qadriyatlar bugungi kunimizda ham o'z dolzarbligini saqlab kelayotgani O'zbekiston Prezidentining qator asarlarida o'z aksini topib kelmoqda. Bundan 1300 yil ilgari Yo'llig' tigin, To'nyuquq kabi millat uchun qayg'urgan shoirlari bo'lgan el o'zligini hech qachon yo'qotmaydi, dahrning ming bir balolaridan omon chiqib yana yuksalaveradi. Xullas, asotir tafakkur bosqichida urug' jamoasi bo'ladi, qabilalar bo'ladi, qabilalar ittifoqi shakllana boshlaydi. Ammo millat tushun-chasi bu davrdan ancha keyin, milliy davlat shakllanishi bilan bir paytda yuzaga keladi. Masalan, "Avesto" kitobi yozilgan til biror muayyan millatning tiliga mos kelmaydi. Eronda ahmoniylar sulolasi hukmronligining o'rnatilishi mintaqa tarixida imperiyalar davrini bosh-lab berdi. O'lkamiz xalqlari begona imperiya da'vogarlarining mingyillik bosqinchilik azoblarini ko'rdi, ushbu kurashlar mobaynida mustaqil millat sifatida shakllanib bordi, awal xunnlar va kushonlar tarkibida, so'ng mustaqil millat sifatida milliy davlatchilikni - Buyuk Turk xo-qonligini vujudga keltirdilar. Bu davrda (V-VII asrlarda) turkiy ada-biy til ham shakllandi va ushbu umumturkiy adabiy til yodgorliklari bizgacha toshbitiklar va boshqa matnlarda yetib keldi. Millatning o'z-o'zini anglab yeta boshlagani, turli turkiy elatlarning bir butun xalq ("budun ") sifatida birlashuvi hayot va mamot masalasi bo'lib yuzaga chiqqanligi ushbu matnlar mazmunida aniq ifodalangandir. Turkiy millat o'z mustaqilligi uchun, elatlar birligi uchun kurashda, ayovsiz janglarda shakllandi.
MINTAQAMADANIYATIDOIRASI-
DA MILLIY MA'NAVIYATIMIZNING TAKOMILI.
ISLOM MINTAQA MA'NAVIYATIDA SUNNA BOS-
QICHI
l-fasl. Yangi era boshlaridan jahonda va mintaqada ma'naviy yangilanish zaruratining kuchayishi va tavhid e'tiqodining shakl-
lanishi
Islomgacha butun bashariyat, jumladan, o'lkamiz xalqlari juda uzoq tarixiy jarayonni boshdan kechirdilar, buyuk ma'naviy kamolot yo'lini bosib o'tdilar. Ajdodlarimiz awalo tabiat bilan munosabatda malum urug', qabila jamoasi tarkibida o'zligini anglab yetgan bo'lsalar, so'ng mintaqa miqyosiga chiqdilar. "Avesto" ma'naviyati Hindistonning "Veda" madaniyati, qadim Shumer, Bobil va Ashshur madaniyatlari, qadim Yunon va Rum antik madaniyatlari mohiyatiga monand bo'lib, ular singari tosh asridan boshlab shakllanib kelgan asotir tafakkur aso-sidagi ma'naviyat edi, unda dunyoni, atrof-muhitni idrok etish o'ziga xos tarzda kechardi. Inson ma'naviy kamolotining dastlabki bosqich-larida bu idrok tarzi ancha-muncha ijobiy ahamiyatga ega bo'lgan esa-da, keyinchalik uning cheklanganligi, ichki qusurlari bilinib qola boshladi. Bu ma'naviy kamolotda bo'hron holatini yuzaga keltirdi, mintaqa xalqlari taraqqiyotida ma'naviy turg'unlik xavfl paydo bo'ldi. Navoiy timsollaridan foydalanib ta'bir etganda, ajdahoni yengib o'tgan Farhod oldida endi Axriman — devni yengish zarurati paydo bo'ldi. Mazdayasna e'tiqodi asotir tafakkur qobig'idan chiqib keta olmadi. Zardushtiylik Eronda sosoniylar davrida yana hukmron din bo'ldi. Payg'ambarimiz hazrati Muhammad (s.a.v.)ga vahiy tushgan davrda ham sosoniylar ko'hna aqidalaridan voz kechmadilar. Xusrav II Parviz Rasululloh da'vatini rad qildi va sulola tanazzulini boshlab berdi. Ammo ahli bashar ongida o'zgarishlar, yangilanishlar davom etar edi. Miloddan awalgi XVIII asrda hazrati Ibrohim alayhissalom Zar-dusht singari ilk bora tavhid nuridan bahramand bo'lgan bo'lsalar, XIV asrgakelib hazrati Muso Kalimulloh yagona Tangri inonchini yahudiy qavmiga targ'ib qildi. Milodiy era boshlaridan hazrati Isoyi Masih (Ruhulloh) va ul zotning havoriylari endi tavhid e'tiqodiga butun bashariyatni da'vat eta boshladilar. Iso (a.s.) nomi bilan bog'langan e'tiqod III asr xalq orasida yoyilib borib, IV asr boshlari-da Vizantiya imperatori ulug' Konstantin tomonidan xristian dini si-fatida rasman tan olindi. Turon o'lkasida asotir tafakkurning mutlaq hukmronligi aslida qay davrgacha bo'lganligini hozir aytish qiyin, ammo milodiy era boshla-nishidan ancha ilgariyoq bu o'lka xalqlari tafakkurida yangilanish bosh-langan edi. Iskandar Maqduniy davridan Sharq va G'arb madaniyat-lari uyg'unligining yorqin timsoli — ellinizm yo'nalishi shakllangan bo'lsa, keyinroq Mazdayacna e'tiqodini qayta isloh qilish orqali mo-naviylik bid'ati vujudga keldi. Kushonlar davrida Hindistondan Budda e'tiqodi tarqalib, Vizantiyadan nasroniylar ko'chib kela boshladilar. Sibir va Mo'g'uliston turkiy xalqlari Ko'k tangri e'tiqodini takomil-lashtirib bordilar. O'lkamizda milliy birlik tamoyili kuchayib borishi e'tiqodlar xilrna-xilligi bilan bir paytga to'g'ri keldi. Bunday murakkab ma'naviy vaziyatning ham ijobiy, ham ma'lum darajada salbiy oqibat-lari o'zini ko'rsatmoqda edi. Ijobiyligi shunda ediki, ajdodlarimiz ongi-dan asotir tafakkur unsurlari asta-sekin siqib chiqarilib, milliy tafakkur yetakchi mavqega ko'tarilib bordi. Salbiy jihati shunda ediki, e'tiqodda sobitlik, dunyoni idrok etishda yaxlit tasavvurlar tizimi yo'q edi. Eski asotir tafakkurning inson ongidagi mutlaq hukmronligi boy berilgach, faqat milliy birlik, yagona davlatchilikka intilishgina ma'naviyatdagi umumiylikni ma'lum darajada saqlab turar edi. Tan olish kerakki, bunday bo'hronli hola't faqat bizning mintaqaga xos bo'lib qolmay, balki butun ahli bashar qarshisida ulug' bir ma'naviy yangilanish ehti-yoji bunyodga kelgandi. Inson dunyoni, voqelikni, borliq mohiyatini to'liq va to'kis, rnuay-yan va ravshan idrok etishi uchun yana bir ilohiy inoyat lozim bo'ldi. Insoniyat hayotidagi bu ulug' ma'naviy yangilanish Arabiston yarim orolidan dunyoga tarqaldi. Johiliya (ya'ni islomdan avvalgi davr) arab-larini ba'zan yalpi ibtidoiy jamoa tuzumida yashagandek talqin etisha-di. Bu to'g'ri emas. Arab tili qadim Bobil xalqi akkadlar va qadim yahudiylar till bilan bir guruhdagi qardosh tillardan bo'lib, shuning o'zi arab xalqining qadimiyligiga ishoradir. Janubiy Arabistondagi Yaman va Xadramavt o'lkalarida miloddan avvalgi mingyillik boshida yozma madaniyat va davlatchilik an'analari yaxshi rivojlanganligi fanga ma'lum. Keyingi davrlarda ham Arabistonda turli podsholiklar mavjud bo'lgan. Faqat o'zgalar singari arablar ham Qur'oni karim nozil bo'lishidan oldin ma'naviy va ijtimoiy jihatlardan bo'hronli holatda edilar. Yana bir narsani qayd etib o'tmoq lozimki, arablarda to VII asrgacha "Avesto" yoki "Vedalar" singari mukammal shakllangan asotir dunyoqa-rash tizimi mavjud emas edi, bu holat, aytish mumkinki, yangi yaxlit e'tiqod tizimini qabul qilishni ma'lum darajada osonlashtirar edi. Aksin-cha, mintaqada va uning chegaralarida tavhid ta'limotiga asoslangan yahudiy va xristian e'tiqodlari keng tarqalganligi ham birmuncha jara-yonni osonlashtirar edi. O'sha davrda arab qabilalarining holati turkiy qavmlaming Buyuk turk xoqonligi tuzUishidan biroz oldingi ahvoliga yaqin bo'lib, ular oldida ham qabilachilik ziddiyatlarini yengib o'tib, yagona milliy davlat tuzish zarurati ro'y-rost ko'rinib qolgan payt edi. Allohning oxirgi kitobi Qur'oni karim 23 yil davomida (610—632) Makka shahridagi Quraysh qabilasining hoshimiylar xonadoniga man-sub Amin (ishonchli) laqabli Muhammad (sallallohu alayhi vasallam)ga vahiy orqali nozil bo'ldi. Muhammad RasuluUoh oxirgi payg'ambar bo'lib, shu sababdan bu muhtaram zotni "Xotimat un-nabi", ya'ni "Payg'ambarlar muhri (yo oxirgisi)" deb atashadi. Muhammad (s.a.v.) ilk oyatlar nozil bo'lganda 40 yoshda, uylangan, 3 qizlarini turmushga chiqargan edilar. Ayollari Xadicha (raziallohu anho) o'sha paytda 55 yoshlarda bo'lib, avval boshidanoq Payg'ambarimizning risolatlariga ishonch bilan qaradilar va ul kishini doimo quvvatlab turdilar. Birin-chilardan bo'lib islom e'tiqodiga imon keltirganlar payg'ambarimizning yaqin do'stlari Abu Bakr, jiyani Ali ibn Abu Tolib, tutingan o'g'illari Zayd va boshqalar bo'ldi. Ammo yangi e'tiqod payg'ambarimizning ko'pchilik yaqin qarindoshlari tomonidan ham yaxshi qabul qilinma-di. Amakilarining ko'pchiligi awal qarshi chiqishdi, ulardan eng meh-riboni boimish Abu Tolib butun umri davomida jiyanini himoya qil-gan bo'lsa-da, o'zi islom e'tiqodiga imon keltirmadi. Abu Tolib va Xadicha onamiz vafotlaridan so'ng Makka musulmonlari ancha qiy-nalib qolishdi va RasuluUoh do'stlari Abu Bakr bilan birga 622-yil yoz oxirlarida Makka shahridan Madina (o'sha davrda Yasrib)ga yo'l ol-dilar. Ularning izdoshlari ilgariroq ko'chib o'tishgan edi. Ushbu ho-disa hijrat (ko'chib o'tish) deb ataladi va islom tarixida buyuk ahami-yat kasb etadi. Muhammad (s.a.v.)ning o'z tug'ilgan shaharlarini e'tiqod yo'lida tashlab chiqishlari bilan islom e'tiqodi g'alabasi boshlanadi, chunki Madina shahrining ko'pchilik aholisi RasuluUoh da'vatlarini qabul qilib, yagona Allohga imon keltirgan edi. Ushbu voqca 16 yil-dan keyin musulmon yil hisobining boshlanishiga asos bo'ldi va shu sababli musulmon yil hisobi "hijriy era" deb ataldi. Islom dini asotir tafakkurga eng keskin va oxirgi zarbani berdi. Qur'oni karimda "ilm" so'zi asosidagi "alima" (bilmoq) fe'l negiziga tayangan kalimalar 750 marta uchrashligi ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan bo'lib, bu o'zak faqat "Alloh", "Rabb" (Parvardigor ma'nosida), "bo'lmoq" va "gapirmoq" kabi eng ko'p ishlatilgan o'zak-so'zlardan keyin beshinchi o'rinda turar ekan. Rasulullohga ilk nozil bo'lgan 5 oyat hozirgi Qur'oni karim matni 96-surasi ("Alaq")ning birinchi oyatlari bo'lib, shunday boshlanadi: "Iqra' bi-ismi robbikal-lazi xalaq!" ("Yaratgan rabbing nomi bilan o'qi!") Orada bir oyat o'tib, yana "o'qi!" so'zi qaytariladi: "Iqra' va robbikal akram, allazi allama bil qalam. Allama-1-insona ma lam ya'lam". ("O'qi! Sening o'ta karamli parvardigoring qalam vositasi bilan ta'lim berdi. Insonga u bilmagan narsalarni o'rgatdi"). Shunday qilib, islom e'tiqodi awal boshidanoq insonni o'qib-o'rganishga, ilm vositasi bilan dunyoni anglab yetishga targ'ib qiladi. Islom dinining yana bir muhim xislati ahli bashar ma'naviy kamolotida tarixiy tadri-jiylikni qat'iy qoida qilib belgilab qo'yilganhgidadir. Bu masala Qur'oni karimning ko'p suralari jumladan, ikkinchi ("Baqara") va uchinchi ("Oli Imron") suralarining boshlang'ich oyatlarida ochiq-ravshan ta'kidlangan bo'lib, o'zbekcha tarjimada quyidagicha ifodalangan: "Alif. Lorn. Mim. Ushbu (ilohiy) Kitob (Qur'on) shubhadan xoli va (u shunday) taqvodorlar uchun hidoyat (manbayi) dirkim, ular g'oyib (diniy xabarlar) ga imon keltiradigan, namozni mukammal o'qiydigan va Biz rizq qilib bergan narsalardan (sadaqa va) ehson qiladiganlardir. Yana, ular Siz (Muhammad) ga va Sizdan ilgari (o'tgan payg'ambarlarga) nozil qilingan narsa (ilohiy kitoblar)ga imon keltira­digan hamda oxirat (qiyomat) ga qat'iy ishonch hosil qiladiganlardir. Aynan ular Parvardigorlari tomonidan (ato etilgan) hidoyat uzradirlar va aynan ular najot topuvchilardir". ("Baqara" surasi, 1—5-oyatlar). Demak, mo'min bo'lmoqning asosiy shartlaridan biri faqat Qur'onni emas, balki undan oldingi payg'ambarlarga nozil etilgan kitoblarni ham yagona Alloh tomonidan yuborilganligini tan olishda ekan. Keyingi, "Oli Imron" surasining boshlang'ich oyatlarida ushbu g'oya yanada aniqroq qilib tushuntiriladi: "Alif. Lorn. Mim. Alloh — Undan o'zga iloh yo'qdir. U tirik va abadiy turuvchidir. (U) Sizga (ey, Mu­hammad), Kitob (Qur'on) ni haqiqatan o'zidan oldingi (ilohiy kitob-lar) ni tasdiqlovchi holida nozil qildi. Tavrot va Injilni oldin nozil qilishi esa, odamlarga hidoyat (manbayi) bo'lishi uchun edi. (Endi esa) haq bilan nohaqlikni ajrim etuvchi (Qur'on) ni nozil qildi..". ("Oli Imron" surasi, 1-4-oyatlar.) Bu oyatlarda Qur'onning Furqon deb nomlanishi alohida ta'kid etilganki, bu ham chuqur hikmatga ega. Tarixiy tadrijiylik nafaqat Qur'onda, balki undan oldingi ilohiy kitoblarda ham ta'kid etilgan va ularda o'zidan keyingi kitoblarga ishoralar mavjud ekanligi ma'lum. Qur'onda qayta-qayta ta'kidlanishicha, islom dinida Alloh oldidagi eng og'ir gunoh shirk, ya'ni yagona Parvardigorga qaysi bir zotni sherik qilishga urinishdir. Barcha ilohiy kitoblarda olg'a surilgan Tavhid (yaratuvchining yagonaligi va barcha mavjudot manbayi ekanligi) g'oyasi islomda o'zining oliy darajadagi talqinini topgan.
Islom ma'naviyatining qirralari rango-rang, mohiyati teran. Sanab o'tganimiz ilmiylik va yozma madaniyatga tayanish, tarixiy tadrijiylik va tavhid izchilligi shular jumlasidandir. Qur'oni karim oyatlariga binoan insonning yer yuzida xalifa ekanligining bir necha qayta ta'kidlanishi islom ma'naviyatining eng ulug' qadriyatlaridandir. Qur'oni karim-ning juda ko'p oyatlarida insonning aziz va mukarram qilib yaratilga-ni, unga yer va osmondagi barcha narsalar bo'ysundirib qo'yilganligi alohida uqtirib o'tilgan.