O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi muhammadjon Imomnazarov milliy ma'naviyatimiz

2-fasl. Ma'naviyat va falsafa
Qadim Yunonda barcha fanlarning asosi falsafa deb qarashgan. Chunki avom tafakkuri o'sha davrda asotir darajasida edi, e'tiqod ham shunga muvofiq mushriklik edi. Tavhid tafakkuri dastlab falsafiy tafakkur sifatida shakl ola boshlagani uchun qadim yunon ziyolisiga voqelik haqidagi eng to'g'ri bilim falsafa bo'lib anglashildi. Falsafiy tafakkur yunonlar uchun shu ma'noda ilmiy tafakkurning ibtidosi bo'ldi, deyish mumkin. Asli falsafiy tafakkur Borliq haqiqatini anglab ye-tishning yagona yo'li emasligi bugungi kunda ko'pchilikka ma'lum.
Ma'naviyatning asosi uyg'unlikdadir. Yangi davr Yevropa ilmi quruq sxolastikaga emas, amaliy tajriba (eksperiment, sotsiologik so'rov, psixologik kuzatuvlar va h.k.) xulosalariga tayanadi. Ammo XVII—XX asrlarda Yevropada e'tiqod (din) va ilm orasidagi ziddi-yatning ancha jiddiy chuqurlashuvi kuzatildi, ateizm (dahriylik) qudrat kasb etdi. Islom mintaqa madaniyatida esa bunday adashuvlar (payg'ambarlik va ilohiy vahiyni ratsionalistik talqin etishga urinish-lar) IX—X asrlardayoq bosib o'tilgan va X—XII asrlarga kelib Foro-biy, Moturidiy, Ibn Sino kabi buyuk allomalarimiz ijodi timsolida Borliq haqiqatini talqin etishdagi aql va naql uyg'unligi asosan o'z isbotini topgan edi. XIX asr Yevropasida mantiqiy tafakkurning yuksak cho'qqisi He­gel falsafasi hisoblanar edi. Darhaqiqat, olmon mumtoz falsafasining mashhur vakili Georg Vilgelm Fridrix Hegelning "Mantiq ilmi" va boshqa asarlari o'z davrida Yevropa falsafasida katta e'tibor qozondi. Uning Borliq, mohiyat va tushuncha haqidagi ta'limoti ko'p Yevropa allomalari falsafiy ongida hal qiluvchi burilish yasadi. Ammo marksis-tik falsafa ta'limida Hegel haqida dialektika qonunlarini idealistik tal-qinda kashf etgan yarim "reaksion", yarim "progressiv" g'oyalar ifo-dachisi sifatida tasawur shakllantirilar edi. Shuning oqibatida ba'zi faylasuflarimiz XX asrning oxirgi yillarida(mustaqillik davrida) tayyor-lab chop ettirgan o'quv qo'llanmalarida ham talabalarga Hegel ta'limotini eskicha talqinda bayon qilib kelishdi. Shunday talqinlar-ning hanuz kitoblarga kirib qolayotganligiga ikki misol keltiramiz: "Hegel to'g'risida so'z borganda uning falsafasidagi ikki tomonni -dialektik usul va metafizik konservativ sistemasini farq qilmoq zarur. Agar dialektik usul o'zida "ratsional mag'izni" - taraqqiyot to'g'risidagi ta'limotni gavdalantirgan falsafa shakli boisa, uning dogmatik idealis­tik sistemasi esa konservativ, ya'ni taraqqiyotning to'xtab qolishini talab etadi va shuning natijasida dialektik usulga tubdan ziddir"'. "Hegelning dunyodagi barcha hodisalar "mutlaq g'oyaning", "ruh"ning turli ko'rinishlaridan iborat degan fikri dunyoni Xudo yaratgan deb hisoblovchi diniy ta'limotning boshqacha bayon qilinishi edi"². Bu talqinlar shundoqqina sovet davrida bosilib chiqqan marksizm-leninizm falsafasiga doir o'quv qoilanmalari va ma'lumotnomalardan ko'chirib qo'yilganligini o'sha kitoblar asosida "falsafa"dan "ta'lim" olgan biz keksa avlod yaxshi bilamiz. Mustaqillik yillarida ham almi-soqdan qolgan shunday gaplar bilan kitob to'ldirish yoshlar tafakkuri-ga qanday ta'sir ko'rsatishini o'ylab ko'rishimiz kerak emasmi? Hegel asarlarida sof falsafiy tushunchalar bo'lmish Borliq, sifat, miqdor, me'yor, mohiyat, hodisa, voqelik, tushuncha, mutlaq g'oya singari mantiqiy atamalarning o'ziga xos ichki uyg'unlikka bo'yinsun-dirilgan tizimi yaratilgan bo'lib, marksistlar Hegelni maqtaganda ham, tanqid qiiganda ham faylasufning murakkab mantiqiy mulohazalarini xolis idrok etishni emas, balki ulardan o'zlarining qarashlariga mos keluvchi jihatlarini ajratib olib, ustalik bilan foydalanishni ko'zlaganlar. Ikkinchi bir ulug' olmon mutafakkiri dinshunos va faylasuf Lyud-vig Feyerbax ham hanuz Hegel "idealizmi" ning fosh etuvchisi va yangidan "materializm g'alabasi" ni ta'minlagan shaxs sifatida eslana-■ di. Vaholanki, "Xristianlikning mohiyati" kitobida olg'a surilgan g'oyalar faqatgina marksistik materializmga "xizmat qilish" maqsadi-ga bo'ysundirilgan emasligi har bir jiddiy olimga ayondir. 70 yil davomida jahon kommunist faylasuflari tomonidan Yevropa falsafasining butun tarixi xuddi shu tarzda marksistik aqidalar nuqtayi nazaridan «andozalab» chiqilgan. Tarixda o'tgan har bir yirik faylasuf merosining «yutuq» va «kamchiliklari» sarhisob qilingan, agar uning mulohazalari «dialektik materializm»ning biror-bir qirrasini «isbotlash»ga xizmat qilsa, bu o'sha faylasufning «progressiv», «haqiqatga muvofiq» tomoni, agar marksizm aqidalariga zid kelsa, mos tushmasa, bu uning «reaksion», «adashgan» tomoni ekani ta'kidlangan. Bu ishlarni ancha-muncha iste'dodli olimlar «qotirib» bajargani tufayli, sovet davri "faylasuflari ular yozgan narsalarni o'z vaqtida sof ilmiy haqiqat sifatida qabul qilishgan. Bugun endi o'z xohishlaridan qat'i nazar xotiraga joylashib olgan bunday yarim yolg'onlardan xalos boyish ular uchun oson emas. Marksizmning og'ir jinoyatlaridan biri shuki, o'z davrida minglab qobiliyatli yoshlarni ilmda ana shunday boshi berk takabburlik ko'chasiga kiritib qo'yib, ham ularga Alloh bergan tabarruk ne'matni yelga sovurdi, ham jamiyat rivojiga ikki tomonlama zarar yetkazdi. O'sha davrda falsafa fakultetlarida marksizmdan boshqa yana ni-maiki o'rgatishgan bo'lsa, yana o'sha marksizm nuqtayi nazaridan o'rgatishgan. Bugun bizda Kantni asliyatda o'qigan nechta faylasufni topish mumkin? Hegel yoki Feyerbaxni-chi? Aflotun va Arastu asar-larini ruscha tarjimada agar astoydil o'qib chiqqanlar bo'lsa ularga ming rahmat! Lekin bular bari hali Yevropa falsafasi, xolos. Jahonda yana mumtoz hind falsafasining turli oqimlari, qadim xitoy falsafasi va hoka-zolar bor. Agar milliy ma'naviyatimiz takomiliga bevosita aloqador bo'lgan islom mintaqasi hududlariga nazar soladigan bo'lsak, ulug' al-lomalarimiz Forobiy, Moturidiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Ibn Tu-fayl, Ibn Rushd asarlarining asl matnlari bilan jiddiy tanishib chiqish hozirga kelib bizdagi falsafa bilimdonlaridan kimlarga nasib etdi-yu, ularni to'g'ri idrok etish uchun yana qancha bilim, qancha mashaqqath mehnat kerak. Xullas, milliy ma'naviyatimiz an'analarida yangi bir fikr aytish uchun o'zidan oldin yaratilgan ma'naviy boyliklarni chuqur anglab yetish talab etiladi. Albatta, bu 1—2 yilda bitadigan ish emas. Bizning fikri ojizimizga ko'ra, sobiq marksizm hukmronligi o'sha davrda falsafa va unga yondosh yo'nalishlarni tanlaganlarning ko'pchiligi ongiga turli yo'llar bilan o'zi joylashtirgan Borliq haqidagi tasawur-lar, metodologik andoza va qoliplarni mutlaq haqiqat deb ishontir-gan. Shu ishonch ruhi va alternativ bilimlarning yetarli emasligi hanuz yanglish tasawurlarga quwat berib kelmoqda. Masalan, dialektika mutlaq haqiqat yo'q deb o'rgatadi, deydi faylasuf do'stimiz. Ammo yaqin o'tmishda xuddi shu dialektika qonunlariga mutlaq haqiqat deb qarash odat tusiga kirgan edi. Asli ularning o'zi ham cheksiz Borliq haqiqatini modellashtirishning bir tajribasi — o'z davri talablari nati-jasida yuzaga kelgan bir qolip, andoza emasmidi? Yana bir masala — torn ma'nodagi mustaqil falsafiy tafakkur egasi bilan, o'zgalarning falsafiy qarashlarini o'rganuvchi falsafashunosni farq qilish zarurati. Rahmatli professor G'aybulla as-Salom bir katta izdihomda afsus bilan aytgan edi: «Falsafa nihoyatda ulug' narsa, ammo qani bugungi O'zbekistonda birorta «men — faylasufman» deb yurak yutib da'vo qiluvchi bormi?» Da'vogarlar ko'p bo'lishi mumkin, ammo Arastu, Kant, Forobiy, Rumiy kabi mustaqil falsafiy ti-zimga asos solish uchun qancha bilim va iste'dod kerak? Sobiq sovet davrida falsafa fakultetida ta'lim olgan, yoki sobiq sovet marksist «faylasuf»larining ta'limini olish bilan kifoyalanib qolgan har bir oliy ma'lumotli mutaxassisni, hatto u ilmiy daraja egasi bo'lsa ham, torn ma'noda faylasuf hisoblasak bo'laveradimi? G'arbda muayyan ilm sohasida falsafiy umumlashmalar yarata ol-ganlarga «falsafa doktori» ilmiy darajasi beriladi. Bizning falsafashu-noslarimiz orasida nihoyatda teran fikrlovchi insonlar bor. Agar ular yangi voqelikni eski andazalar bilan o'lchashni qo'yib, biror muayyan fan yo'nalishi bilan shug'ullana boshlasalar, balki jamiyat ko'proq yutuqlarga erishgan bo'larmidi? Xullas, falsafa va mantiq ilmi o'ta jiddiy fanlar bo'lib, jahon mum-toz falsafasini, jumladan, XIX—XX asr Yevropa faylasuflarining ijodiy merosini mustaqil va atroflicha o'rganish muhim ahamiyatga ega. Faqat bu jiddiy mashg'ulot bilan alohida falsafiy yo'nalishidagi ilm va ta'lim dargohlarida shug'ullanib, asl manbalar asosida ta'lim va tadqiqot olib borish, hozirgi jahon falsafasi va falsafashunosligining yetakchi namoyandalari bilan yaqin muloqotda bo'lib, ular bilan hamkorlikni har taraftama rivojlantirish unumli natijalar berishi mumkin. XX asr Yevropa falsafasining yetakchi yo'nalishlari — Akvinalik Toma izdoshlari ("yangi tomizm"), Zigmund Freyd, Bertran Rassel, Lyudvig Vitgenshteen, Erix Fromm, Martin Xaydegger, Karl Yaspers, rus mutafakkirlari Vladimir Solovyov, Pavel Florenskiy, Nikolay Berd-yayev va jahonning boshqa taniqli faylasuflari ijodini xolis o'rganish bugungi zamondoshimizning fikriy dunyosini benihoya kengaytirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari qadim va hozirgi zamon arab, hind, qo'yingki, jahon falsafiy tafakkuri durdonalarining barchasini ham har tomonlama o'rganish foydadan xoli emas. Ammo bir narsani yoddan chiqarmaslik lozimki, awalo, falsafa inson ma'naviyatini shakllantiruv-chi yagona omil emas, qolaversa, dunyoning hamma ilmini har bir kishi o'zlashtirib yetkaza olmaydi. Shu sababli bugungi kunda falsafa fanini qaysi chegaralarda va kimlar o'rganishi lozimligi haqida atrofli­cha mulohaza bilan fikrlashib olish va kerakli xulosalar chiqarish lo-zim. Bir sharti shuki, bunday fikr almashuvida qatnashuvchilar doirasi kengroq va xolisroq bo'lmog'i, faqat falsafashunoslar, yoki ularga yon-dosh soha vakillaridan iborat bo'lib qolmagani ma'qul. Barcha faylasuf ham Borliq haqiqatining asl mohiyatini anglab yetishga intiladi. Ammo, agar u haqiqiy iste'dodli alloma bo'lgan taqdirda ham aslida cheksiz Borliq haqiqatining bir qirrasi xususida muayyan xulosalar bera oladi, balki muayyan yangi jihatlarni yoritib beradi. U yaratgan tizim baribir oxirgi haqiqatni ifoda etmaydi. Shu nuqtayi nazardan, masalan, Hegel ta'limoti ham voqelikning mutlaq haqiqati-ni kashf etgan emas, balki uning ba'zi yangi qirralariga e'tibor qara-tib, ularni o'z davridagi mavjud tasawurlarga muvofiq talqin etgan, deb qaralsa, to'g'riroq bo'lsa kerak. Oradan bir asr o'tar-o'tmas Hegel talqinlari hayotni, Borliqni to'g'ri anglab yetish uchun yetarli bo'lmay qoldi, chunki zamon o'zgardi, XIX asr voqeligi kechagi kunga aylan-di. Shu sababli XX asr o'rtalariga kelib, mutlaqo yangicha tarixiy voqelikda Karl Popper singari Yevropada shuhrat qozongan faylasuf-lar Hegel falsafasiga nisbatan jiddiy raddiyalar bildira boshladilar. Milliy ma'naviyatimiz an'analari me'yor qonuniga tayanadi. Mu-rakkab voqelikning turli jihatlariaro mutanosiblik, uyg'unlik bo'lishigina insoniyat taraqqiyoti uchun, hayot mukammalligi uchun asosiy shart ekanligini ulug' allomalarimizo'z'davridayoq anglab yetganlar va o'z asarlarida ifodalab berganlar. Dialektika qonunlari esa bu murakkab dunyoni, bugungi kun nuqtayi nazaridan olganda, anchayin jo'nlashtirib tushuntirishga urinish sifatida baholanishi mumkin, shu sababli voqe-likni o'ta murakkab strukturali tizim deb qarash G'arb ifmida ham allaqachon shakllangan. Unda ba'zan "qararna-qarshiliklar birligi va kurashi", ba'zan "inkorni inkor" yoki "miqdor o'zgarishlardan sifat o'zgarishlarga o'tish" tarzida tasawur qilsa bo'ladigan hodisalar uchrab turadi. Ammo bu qonunlarni voqelikni anglab yetishning asosiy vosita va usullari deb mutlaqlashtira boshlasak, darhol sun'iy muammolar hosil qila boshlaymiz. Biz sovet davrida mustabid mafkuraga bo'ysunib marksizm falsafasini eng oliy haqiqat deb qabul qilib, barcha ilm va tarbiya yo'nalishlari markaziga qo'yib keldik. Vaholanki, milliy ma'naviyatimiz tajribasida falsafa yo'nalishi, o'zining butun ko'lami bilan insonning Borliq haqiqatini izlashidagi turli yo'nalishlardan biri deb. qaralgan. Darhaqiqat, falsafa o'zining barcha oqimlarida manti-qiy tafakkurga tayanadi. Vaholanki, insonning voqelikka yondoshuvi faqat mantiqiy tafakkur bilan cheklanmaydi. Ibrat va ibodat, irfon va riyozat, san'at va nafosat, did va farosat, va, nihoyat, amaliy yaratuv-chilik faoliyatining turli yo'nalishlari - barchasi insonga Borliq ha­qiqatini anglab yetishda ko'makdosh bo'la oladi. Asotir tafakkur, ba-diiy tafakkur, irfoniy tafakkur, tarixiy tafakkur va hokazo insontafakkurining yo'nalishlari behisob. Ma'naviyat o'zini bir tafakkur tar-zi bilan bog'lab qo'ymaydi, Borliq mohiyatini va o'zining unga nis-batini anglab yetishiga urinishida faqat aqlga tayanish bilan cheklan-maydi, balki aqlni ham ko'ngil ko'zgusiga sayqal berish uchun bir vosita deb qaraydi. Konkret ilm yo'nalishlaridan farqli o'laroq, faylasuf tanlagan mav-zu o'ta murakkabdir. Borliq haqiqatining qirralari, jihatlari shu qadar cheksizki, hech qachon ularni mukammal qamrab olib boimaydi. Shu sababli faylasuf yaratgan tizim mantiqiy asoslanishiga ko'ra ilmga o'xshasa ham, aslida Borliq haqiqatini modellashtirishga navbatdagi urinishdir. Faylasuf mantiqiy fikr yuritadi, ammo u rosmana falsafiy tizim yarata olishi uchun voqelikni modellashtirish iste'dodiga ega bo'lishi lozim. Falsafiy modelni ilmiy haqiqatdan farq qilmaslik oxir-oqibatda uni mutlaqlashtirishga olib keladi. Vaholanki, har zamon-ning, har makonning, balki har yo'nalishning o'z falsafiy modeli bo'ladi. Ularni bir zamon va makondan boshqasiga taqlidiy ko'chirishga urinish - ko'pchilikni chalg'itib qo'yishi mumkin. Shu sababli gap mohiya-tan «dialektik materializm»ning yolg'on yoki rostligida ham emas, haqiqat shundaki, kechagi sovet voqeligida ideallashtirilib ongimizga singdirilgan falsafiy model bugungi mustaqil O'zbekiston sharoiti uchun mutlaqo yaroqsizdir. Bugun mustaqil O'zbekistonning birinchi Prezidenti jahon tajriba-si va milliy an'analarimizga tayangan holda mutlaqo yangi model yaratmoqda va u amaliy hayotga tatbiq etilib, shu kungacha o'zini oqlab kelmoqda. Uning asosida mustaqil davlatchiligimiz, iqtisodimiz, ma'naviy qadriyatlarimiz rivojlanib va taraqqiy topib bormoqda. De-mak, bizning ijtimoiy sohalardagi izlanishlarimiz ayni shu umumme-todologik asosga tayanmog'i zamon va makon ruhining taqozosidir. Biz bugun shu voqe modelni ilmiy tahlil qilmog'imiz, uni jahon va tarix tajribasi bilan qiyoslab, tub xususiyatlarini kashf etmog'imiz maqsadga muvofiq.